Dramat ocalonych w poezji Różewicza

W dziełach wielu twórców - literatów, malarzy, muzyków, filmowców i innych -
ostatnia wojna przedstawiona jest jako wydarzenie, które zakwestionowało (czy
trwale?) najważniejsze wartości moralne. Uświadomiło jak nisko może upaść
człowiek i jak bardzo można człowieka pognębić. Ze szczególnym dramatyzmem
prawdy te rozbrzmiewają w utworach artystów, którzy przeżyli koszmar wojny. W
poezji polskiej najwybitniejszym zapisem tych doświadczeń jest poezja
Różewicza. Urodzony w roku 1921 walczył w AK, należy zatem do pokolenia
Kolumbów - generacji ludzi, których ukształtowała wojna zabierając im najlepsze
lata młodości a często nawet życia.
Najbardziej znanym poetyckim zapisem Różewicza dotyczącym wagi tamtych
doświadczeń jest wiersz "Ocalony". Przerażającą konkluzją tego utworu jest
stwierdzenie, iż fizyczne ocalenie z okupacyjnego koszmaru nie znaczy nic wobec
poczucia moralnej pustki, powstałej w wyniku globalnej zagłady wartości.
Wiersz rozpoczyna się i kończy słowami:
"Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź"
Z tej perspektywy "ocalenie" jawi się w swym pozytywnym aspekcie, jest jakby
okrzykiem szczęścia, ulgi, że koszmar minął a ja przeżyłem. Jednak waga
"ocalenia" zostaje dopełniona innymi faktami, w świetle których można je
postrzegać nie jako dar losu, lecz ogromny ciężar, który trudno nieść przez
dalsze życie. Istota tego ciężaru przejawia się przede wszystkim w świadomości
moralnej klęski. Podmiot liryczny ma świadomość tej "etycznej amputacji",
wskutek której
"To są nazwy puste i jednoznaczne:
człowiek i zwierzę
miłość i nienawiść
wróg i przyjaciel
ciemność i światło"
Czuje się w związku z tym samotny i zagubiony, stracił bowiem zdolność
moralnych rozróżnień, poczucia tego, co znaczy być człowiekiem. W jego systemie
wartości panuje chaos, jakakolwiek hierarchia nie jest możliwa, gdyż tak
naprawdę wszystko straciło swe znaczenie i sens. Nic nie może być takie jak
dawniej, skoro posiada tragiczną pewność, że
"Człowieka tak się zabija jak zwierzę
widziałem:
furgony porąbanych ludzi
którzy nie zostaną zbawieni.
(...)człowieka który był jeden
występny i cnotliwy"
Człowieczeństwo traci zatem swój sens, a okrucieństwo, które od człowieka
pochodzi i które go dotyka, nie pozwala ostać się dawnej wierz w wartości,
które obecnie są już tylko pustymi słowami. Życie stało się jałową pustynią,
którą jednak trzeba przemierzać. Wynika z tego potrzeba zagospodarowania
powstałej w wyniku wojennych okrucieństw straszliwej pustki wewnętrznej.
Dlatego wiersz zawiera w sobie dramatyczne wołanie o "nauczyciela i mistrza",
który będzie zdolny uporządkować zniszczony pejzaż duszy. Podmiot liryczny
oczekuje od niego pomocy q organizowaniu świata wokół i w sobie na nowo,
przywrócenia danego już kiedyś podziału na dobro i zło, światło i ciemność. Na
razie jednak ten porządek pozostaje w sferze pragnień, w związku z tym tytułowy
"ocalony" jest bytem tragicznym skazanym na ból i poszukiwanie tego, co zabrała
wojna.
Równie wstrząsającym wyznaniem jest utwór pochodzący z tomu "Poemat otwarty",
zatytułowany "Zostawcie nas". Ma on formę tragicznego apelu do potomnych, aby
zapomnieli o pokoleniu, które doświadczyło wojny. Uzasadnienie tej prośby jest
proste: przeżycie "apokalipsy spełnionej" jest, nie możliwe do zrozumienia dla
tych. Którzy pozostają "czyści", żyją w czasie, kiedy panuje dobro, prawda,
sprawiedliwość, miłość. W "czasie pogardy" wszystkie te wartości zostały
przekreślone. Dlatego prawda o nim pozostaje bolesną intymnością, która nie
należy i nie można się dzielić:
"Życie jak ludzie
zapomnijcie o nas
my zazdrościliśmy
roślinom i kamieniom
zazdrościliśmy psom"
Dehumanizacja pokolenia czasu wojny była tragicznym sposobem ucieczki od
rzeczywistości, jednak ucieczka ta była tylko tworem imaginacji, naprawdę
dochodziło do konfrontacji najwrażliwszych pokładów ludzkiej osobowości i
poczucia godności, miłości, woli i radości życia z tym, co niosła ze sobą
okupacja.
Podmiot wiersza woła do potomnych "Nie pytajcie o naszą młodość". Ten wers z
ostatniej strofy utworu pogłębia tragizm tego wyznania, Podobnie jak w wierszu
"Ocalony" także tutaj sygnalizowany jest problem utraconej miłości i młodości.
Mowa tu o miłości, gdyż w utworze wyraźna jest sugestia tego, że wojenna
rzeczywistość wdarła się w związek dwojga młodych i zakochanych ludzi. Zmieniła
ich radość ze wspólnego życia w dramat egzystencji pełnej bólu, strachu i
zwątpienia w podstawowe wartości:
"chciałbym być szczurem
mówiłem wtedy do niej
chciałbym nie być
chciałbym zasnąć
i zbudzić się po wojnie
mówił z zamkniętymi oczami"
Jeśliby się więc odwołać do pytania o sens kultury (przede wszystkim poezji) po
Oświęcimiu, to poezja Różewicza byłaby nań właściwą, choć niełatwą odpowiedzią.
Sam fakt istnienia tej twórczości świadczy pozytywnie o możliwościach twórczych
cywilizacji, zhańbionej "fabrykami śmierci". Jednocześnie odpowiedź ta zawiera
w sobie próbę tego, jak poezja po Oświęcimiu wyglądać może, jak wyglądać
powinna, by nie zapomnieć o poniesionych ofiarach. Jej cechą najważniejszą jest
okaleczenie języka: poeta po przeżyciach wojennych jest skazany na
lingwistyczne kalectwo, bowiem mowa nie ma w sobie wystarczających środków
wyrazu, by wyrazić to, co się stało. Dalszą konsekwencją tego jest ascetyczna
prostota tej poezji, pamięć o dymiących kominach, "szarym warkoczyku",
"furgonach porąbanych ciał" oraz że "człowieka tak się zabija jak zwierzę"
uniemożliwia powrót do tradycyjnych kanonów estetyki. Jest ona niewystarczająca
i nieprzydatna, śmieszna i naiwna w swym widzeniu świata. Zadaniem poety jest
poszukiwanie nowych form wyrazu dla tych wyjątkowo okrutnych w historii
ludzkości wydarzeń; poszukiwanie heroiczne i uciążliwe, lecz potrzebne, choćby
jego owocem miała być tylko poezja "ściśniętego gardła", jaka jest niewątpliwie
twórczość Różewicza.