DEKLINACJA śEC
SKA
Mianownik lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
*~
ena, *noga *dua
a *bogyni *kostL, *mya
L *kry *mati
Uwagi do M.lp.
" Po zmianach fonetycznych wykładniki M.lp. rzecz. \
eńskich: -a, - a, -i, -`� (< *L), por.
(wod-a, owc-a, cioci-a, sukń-a, pań-i, kość< � >, krew < � >);
Większość rzeczowników rodzaju \
eńskiego w M. l.p. miała końcówkę -a; rzecz. o tematach
zakończonych na spółgłoskę twardą, (np. ręk-a, \
on-a, wod-a) wykształciły tzw. odmianę
twardotematową.
Wiele rzecz. r. \
. miało w M. l.p. końcówkę - a (po tematach zakończonych na spółgłoskę miękką
lub historycznie miękką). Rzecz. te przybierały odmianę miękkotematową. W okresie istnienia
sam. ścieśnionych w M.lp. zró\
nicowanie: -a jasne (np. w rzecz. z przyr.  ica, -ca, por. owca,
kaplica, siostrzyca) lub  � (<

) pochylone (susz�, studni�, sukni�, burz�, pochodni�, tak\
e w
zapo\
yczeniach: ambicyj�, historyj�, komedyj�, lelij�, racyj�). Do tej grupy nale\
ały te\
rzecz. r.
\
. w M. l.p. zakończonych na samogłoskę -i (np. pani, bogini, łani).
Rzecz. rodz. \
. (z dawnej dekl.  i-tematowej), takich jak: kość, noc, nić w języku psł. - odmiana
taka jak rzecz. rodz. m. (por. gość, teść). W M. l. p. rzecz. te zachowują końcówkę -< �>,
pochodzącą bezpośrednio z końcówki przedpolskiej. Z powodu swojej odmienności rzeczowniki te
stworzyły osobną podgrupę deklinacji \
eńskiej  tzw.  podtyp spółgłoskowy . Spółgłoskową
odmianę przyjęły równie\
rzeczowniki o tematach zakończonych na [v], typu brew, krew. Ich
pierwotny M. l.p. miał postać *bry, *kry, ale w języku polskim utrwaliła się postać brew, krew
(pochodząca z B. l.p.) z końcówką - � (*brJvL, *krJvL). Ostatecznie w deklinacji \
eńskiej mamy
następujące wzory odmiany:
deklinacja \
eńska
podtyp samogłoskowy podtyp spółgłoskowy (kość, noc, krew)
odmiana twardotematowa odmiana miękkotematowa
(np. \
ona, kobieta) (np. owca, ciocia, pani)
DEKLINACJA śEC
SKA - Dopełniacz lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-y -%1ł3 (płn.słow.) > e -i -e -e
*~
eny, *nogy *dua
%1ł *bogynj%1ł *kosti, *mya
i *krJve *matere
Uwagi do D.lp.
W okresie stp. a\
cztery ró\
ne końcówki (-y, -i, -e, okresowo  ej z dekl. przymiotnikowej), np.:
bab-y, piwnic-e, kośc-i, macierz-e, krwi-e, pani-ej
Zachowały dawne końcówki bez \
adnych zmian rzecz. twardotematowe wod-y, \
on-y, ręk-y -
>|ręk-i, jak równie\
rzecz. z dawnej dekl.  i-tematowej typu kośc-i, nic-i, noc-i->| noc-y.
Zmiany objęły końcówki D. l.p. rzecz. miękkotematowych (dawna dekl.  ja- oraz -k
-) typu do
piwnic-e, studni-e, z ziemi-e oraz krwi-e, chorągwi-e. Końc.  e zachowała się do XVII/XVIII
w. Ich zanik - wpływ dialektu mazowieckiego, przejaw tendencji do uproszczenia odmiany.
Końcówki archaiczne spotykamy w tekstach z XV, XVI i XVII wieku, por.
Nie porzucaj nadzieje (XVI wiek), Ale z ryb krwie sie niewiele mno\
y (XVI wiek), Synu
nachwalebniejszy dziewice Maryjej (XVI wiek)
DEKLINACJA śEC
SKA
Celownik lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-%1ł2 > e -i -i -i -i
*~
en%1ł, *nodz%1ł *dua
i *bogynji *kosti, *mya
i *krJvi *materi
Uwagi do C.lp.
Regularna kontynuacja:
" końc.  e w rzecz. twardotem., pochodząca z -%1ł2, wywoływała II palatalizację spółgł.
tylnojęzykowych k, g, x (stąd dziś alternacje tematu spółgłoskowe: nodze, wadze, ręce, nitce,
musze, blasze).
" -i ((i ->|y po spółgłoskach stwardniałych) w rzecz. miękkotematowych, np.: pan-i, kośc-i,
owc-y.
Przejściowo (w stp. i do końca XVII w.)  innowacja  ej (jak w D.) z odmiany przym., por.
bestyjej, pracej, wolej, \
ądzej, gospodyniej, ksieniej.
DEKLINACJA śEC
SKA
Biernik lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
%Cł (ą)- > ę %Cł (ą)- > ę -L > � -L > � -L > �
%Cł %Cł
%Cł %Cł
%Cł %Cł
*~
en%Cł %Cł %Cł *bogynj%Cł *kostL, *mya
L *krJvL *materL
%Cł, *nog%Cł *dua
%Cł %Cł
%Cł %Cł %Cł %Cł
%Cł %Cł %Cł %Cł
Uwagi do B.lp.
Regularna kontynuacja:
W rzecz. twardotem.  ę (z krótkiego  ą),
w rzecz. miękkotem. samogł. (dawna dekl.  ja-)  w okresie stp. i średn. były 2 końc., czyli  ę w
rzecz. w M.lp. zakończonych na  a jasne (błyskawicę, owcę, stolicę) lub  ą w rzecz. \
. w M.lp.
zakończonych na  � (<

) pochylone (por. wolą, pieczą, puszczą, stro\
ą, pracą, tłuszczą,
wieczerzą, ewanieliją, leliją, lutnią, panią. Jeszcze do XVIII/XIX wieku przyjmowały  ą niektóre
rzecz. miękkotematowe, np. panią Zofiją. Dziś tylko panią.
DEKLINACJA śEC
SKA
Narzędnik lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-oj%Cł %Cł >-ą -Lj%Cł %Cł >-ą -Lj%Cł
%Cł >-ą -ej%Cł %Cł >-ą -Lj%Cł %Cł >-ą
%Cł %Cł %Cł %Cł %Cł
%Cł %Cł %Cł %Cł %Cł
*~
enoj%Cł %Cł %Cł *bogynLj%Cł *kostLj%Cł %Cł %Cł %Cł
%Cł, *nogoj%Cł *dua
ej%Cł %Cł %Cł, *mya
Lj%Cł *krJvLj%Cł *materLj%Cł
%Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł
%Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł %Cł
Uwagi do N.lp.
Odziedziczona z okresu przedpolskiego końcówkę  ą, (pierwotna sam. długa pochodząca z
kontrakcji grup  oj%Cł, -ej%Cł, Lj%Cł).
DEKLINACJA śEC
SKA
Miejscownik lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-%1ł2 > e -i -i -e -e
*~
en%1ł, *nodz%1ł *dua
i *bogynji *kosti, *mya
i *krJve *matere
Uwagi do Msc.lp.
Rozwój częściowo podobny do celownika.
Regularna kontynuacja:
" końc.  e w rzecz. twardotem., pochodząca z -%1ł2, wywoływała II palatalizację spółgł.
tylnojęzykowych k, g, x (stąd dziś alternacje tematu spółgłoskowe: nodze, wadze, ręce, nitce,
musze, blasze).
" -i ((i ->|y po spółgłoskach stwardniałych) w rzecz. miękkotematowych, np.: pan-i, kośc-i,
owc-y, dusz-y.
Końc. / -y po spółgł. stwardniałych rozszerzyła się te\
na rzecz. typu krew, macierz.
DEKLINACJA śEC
SKA
Wołacz lp.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-o -e -i -i -i
*~
eno, *nogo *dua
e *bogynje *kosti, *mya
i *krJvi *materi
Uwagi do W.lp.
Stan staropolski  kontynuowane wszystkie końcówki: -o, -e (tylko w rzecz. typu dusza), -i / -y
(po spółgł. stwardniałych), np. \
ono, dusze, dziewice, kości, krwi, macierzy.
W rzecz. miękkotem. na  i ju\
w okresie stp. rozszerza się końc.  i, por. bogini, pani.
Ekspansja końc.  o na rzecz. miękkotematowe z dawnej dekl.  ja-, por. duszo, dziewico (ju\
w XV
w. formy z  o analogiczne do twardotematowych, w XVI w. zwycię\
ają).
Tak\
e ju\
w okresie stp.  u\
ywanie M. w funkcji W., np. Bogurodzica dziewica, Bogiem
sławiena Maryja; wroć sie dusza; wesel się gora; płyń mołwa; ustąp melankolija! (XV-XVI w.).
Tendencja ta się nasila następnych wiekach.
Innowacja  końc.  u w rzecz. zdrobniałych i spieszczonych (deminutywach i hipokoristikach)
zakończonych na spółgłoskę miękką lub  l (tu jednak obocznie  o, por. dolo), np. ciociu,
siostruniu, Kasiu, matulu. Od XVI w., mo\
e analogicznie do form W.lp. rzecz. męskich (np. Józiu,
synusiu, Karolu).
DEKLINACJA śEC
SKA
Mianownik, biernik, wołacz lmn.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-y -%1ł2 > -e -i -i -i
*~
eny, *nogy *dua
e *bogynje *kosti, *mya
i **c7
 kJvi *materi
Uwagi do M. B. W. lmn.
Kilka obocznych końcówek odziedziczonych:
" -y / -i, czyli -y (typ samogłoskowy twardotematowy, (np. \
on-y, wod-y, z wariantywną końc.
-i po spółgłoskach historycznie (funkcjonalnie) twardych [k ], [g ], np. *nog-y -> nog-i,
babJky > babki. (Wynik tzw. IV palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych  ju\
w języku
polskim).
" -e (pierwotnie dawne rzecz.  ja- tematowe, kontynuowane przez typ samogłoskowy
miękkotematowy owc-e, sukni-e), wtórnie rozszerza się na rzecz. spółgłoskowe (zarówno
dawne  i-tematowe (por. gałęzie, latorośle, noce, obręcze, twarze) , jak i -k
-tematowe (por.
chorągwie, cerkwie). Początki tego procesu w XVI w., ale przez dwa wieki są to formy
nieliczne. II poł. XVIII w. rozpowszechnienie końcówki  e w rzecz. spółgłoskowych. Jeszcze w
XIX w. wahania, zakres końc. e się rozszerza mimo sprzeciwów gramatyków (Małecki:
 zakończenie  i jest jedynym właściwym, -e przeciwnie, póz
niejszym wtrętem, który by rad
pierwotne  i wyprzeć do reszty )
" -i / -y (typ spółgłoskowy: kośc-i, brw-i, wariantywnie po spółgł. stwardniałych  y mysz-y).
W okresie stp. i części średn. końc. rozpowszechniona, por. baśni, gałęzi, nocy, pieczęci,
twarzy, rozkoszy, nocy, obręczy (XVI w.). W XVI w. wkracza tu końc.  e na wzór rzecz.
samogłoskowych.
Do dziś rywalizacja końc.  e oraz  i /-y w niektórych rzecz., por. garście /garści, postacie /
postaci, przepaście / przepaści, wsie / wsi (NSPP rzad.).
DEKLINACJA śEC
SKA
Dopełniacz lmn.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-J -L -LjL > -i -J -J
*~
enJ, *nogJ *dua
L *bogynjL *kostLjL, *mya
LjL *c7
 kJvJ *materJ
Uwagi do D. lmn.
Stan staropolski - zmiany fonetyczne, końc. jerowa > zerowa, jer w pozycji napiętej > -i.
Rozszerzanie się końc. -i z tematów na  i- (po spółgł. stwardniałych  y):
" na rzecz. miękkotematowe (dawne  ja-tematowe i  k
-tem., oraz z rozszerzeniem na  er-),
np. wiśni, lutni, pochodni, cerkwi, chorągwi, macierzy,
" tak\
e na rzeczowniki zapo\
yczone na  yja, -ija. Jeszcze do XIX w. częstsza jednak w rzecz.
obcego pochodzenia końc. zerowa, np. historyj, komedyj, konstytucyj, opinij, bestyj, lilij,
prowincyj  ró\
nicowała D. lmn. od D. lp. Dziś tu tylko  i, por. historii, lilii, komedii,
konstytucji, prowincji.
Rodzime rzecz. zakończone na  ja przyjmują albo końc.  i, np. nadziei, zbroi, dziewoi, albo końc.
zerową, np. \
mij, szyj.
W niektórych wyrazach wahania do dziś, np. sukni // sukien, kuchni // kuchen, studzien //
studni. Końcówka zerowa -< � > dziś rzadka, uwarunkowana pokoleniowo.
Okresowo (XVII-XIX w.)  ekspansja końc.  ów z dekl. m., np. pieśniów, wsiów, myszów,
zbrodniów, komisyjów, sesyjów.
DEKLINACJA śEC
SKA
Celownik lmn.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
amJ - amJ -LmJ -LmJ -LmJ
*~
enamJ *dua
amJ *kostLmJ, *mya
LmJ *c7
 kJvLmJ *materLmJ
*nogamJ *bogynjamJ
Uwagi do C. lmn.
Stan staropolski  jedyna końc. -am z dawnej dekl.  a-, -ja-, która rozszerzyła się na
pozostałe, np.
drog-am, ście\
k-am, kobyłk-am, dusz-am, boginiam, pani-am, czeluści-am, złości-am, kościa-m,
cerkwi-am, macierz-am
W.XVI  powolne wygasanie końc.  am.
Końc.  em (z dawnych dekl.  i-, -u-, -er-) niepoświadczona.
W okresie średniopolskim ustabilizowała się jedna końcówka -om (z dawnej dekl.  o-tematowej)
dla rzecz. wszystkich rodzajów. Z perspektywy historycznej, ma ona charakter innowacyjny,
pojawiła się ju\
w okresie staropolskim, dominację zdobyła w drugiej połowie XVI wieku,
ostatecznie utrwaliła się w XVII stuleciu. Ujednoliceniu końcówek sprzyjała te\
ich bliskość
fonetyczna.
DEKLINACJA śEC
SKA
Narzędnik lmn.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-ami -ami -Lmi -ami -Lmi
*~
enami, *nogami *dua
ami *bogynjami *kostLmi, *mya
Lmi *c7
 kJvami *materLmi
Uwagi do N. lmn.
Rzecz. samogłoskowe w N. l.m. przyjmowały końcówkę -ami, a rzecz. o odmianie spółgłoskowej -
mi, która ju\
w średniowieczu pojawiała się dość rzadko, a dziś zachowały ją niektóre rzecz., jak
np. nić-mi, kość-mi, dłoń-mi, gałęz
-mi. Od połowy XVI wieku końcówka -ami, z większą
częstotliwością pojawiała się w tekstach. Piotr Statorius-Stojeński, autor pierwszej gramatyki
języka polskiego, przestrzegał przed nią jako nazbyt potoczną. W XVII wieku innowacyjna (w
porównaniu do stanu przedpolskiego) końcówka -ami upowszechnia się, tylko w niektórych rzecz.
zachowała się tradycyjnie końcówka -mi.
DEKLINACJA śEC
SKA
Miejscownik lmn.
-a- -ja- -i- -k
- -er-
-axJ -axJ -LxJ -axJ -LxJ
*~
enaxJ, *dua
axJ *kostLxJ, *mya
LxJ *c7
 kJvaxJ *materLxJ
*nogaxJ *bogynjaxJ
Uwagi do Msc. lmn.
Stan staropolski
" rzadka końc.  ech (z dawnych tematów na  i- oraz  er-), np. głębokościech, postaciech,
światłościech, rozkoszech.
" ekspansywna końc.  ach, która w od drugiej połowy XVI upowszechniła się we wszystkich
rodzajach. Innowacyjną końcówkę -ach spotkać mo\
emy ju\
średniowiecznych tekstach,
początkowo objęła odmianę \
eńską, a następnie ogarniała tak\
e odmianę męską i nijaką.
Okresowo (XIV-XVI w.) końc.  och z dekl. męskiej (śl, młp), np. krainoch, rzeczoch, rękoch.