stosowane
sztuki
społeczne
artur
żmi jewski
/ fot. joanna rajkowska
krytyka poli tyczna
14
kp11-01-manifest.indd 14 10.01.2007, 00:13:02
s t o s o w a n e s z t u k i s p o Å‚ e c z n e
zy współczesna sztuka ma jakikol- Wina i wstyd za taką przeszłość, a z dru-
Cwiek widoczny społeczny skutek? giej strony pragnienie aktywnej, kształtują-
Czy efekt działania artysty można ujrzeć, cej obecności sztuki w życiu publicznym,
zweryfikować? Czy sztuka ma polityczne przyniosły paradoksalny efekt. Wszelki
znaczenie  inne niż bycie chłopcem do skutek, wszelka widoczna zmiana wywoła-
bicia dla populistów? Czy ze sztuką da się na zaangażowaniem sztuki stała się podej-
dyskutować i czy jeszcze warto? A przede rzana. Zanegowano nawet tę niewidoczną
wszystkim, co spowodowało, że zadawa- władzę, jaką jest udział w stwarzaniu po-
nie takich pytań jest dziś traktowane jako rządków symbolicznych. Porządków, które
równoznaczne z zamachem na samą jej  czy tego chcemy czy nie  strukturują
istotę? nasz wspólny świat. Efektem splotu wsty-
du i lęku przed kolejnym zawłaszczeniem
żegnaj, skutku
oraz pragnienia posiadania wpływu stała
ztuka od dawna usiłowała zdobyć auto- się alienacja. Wstyd uruchomił mechani-
Snomię, uwolnić się od zawłaszczających zmy wyparcia. Zamiast satysfakcji ze skut-
ją dla swoich celów: polityki, religii, wła- ku sztuka, film, teatr czerpią satysfakcję
dzy. Wolność od tej służby miała podnieść z marzenia o nim  fantazja zajęła miejsce
jej znaczenie. Marzeniem każdej awangar- realności.
dy była równorzędna pozycja sztuki wobec Autonomia sztuki zrealizowała się więc
takich dyskursów stwarzających rzeczywi- jako  brak skutku . Działania sztuki nie
stość jak: nauka, wiedza, polityka, religia. mają odtąd możliwego do zweryfikowa-
Aleksander Lipski pisze:  Sztuka niefigura- nia czy ujrzenia efektu. Brak, o którym
tywna podważyÅ‚a nienaruszalny rdzeÅ„ tra- pisaÅ‚ Peter Bürger w odniesieniu do sztuki
dycyjnego figuratywnego paradygmatu ar- mieszczańskiej, rozlał się na kulturę wyso-
tystycznego nakazującego przedstawianie ką:  charakterystyczne dla statusu dzieła
figur. Artystyczna rewolucja globalna była sztuki w społeczeństwie mieszczańskim
więc zwieńczeniem procesu emancypacji [jest] wyniesienie dzieła sztuki ponad
sztuki. Jego logika zrywania wszelkich więzi praktykę życiową. [...] W estetyzmie ma-
i zależności sztuki od zewnętrznych wobec nifestuje się również właściwy sztuce brak
niej dziedzin, takich jak polityka, religia, następstw społecznych 2. Następstwa spo-
filozofia, technika, obyczajowość dopełniła łeczne oczywiście miały miejsce, ale nieko-
się znosząc zasadę ostateczną i generalną niecznie te najbardziej pożądane. W ciągu
zarazem  zasadę oznaczania 1. Pragnienie ostatnich kilkunastu lat były to:
bycia aktywnym podmiotem kreujÄ…cym 1. wprowadzenie do debaty publicznej te-
świat społeczny i polityczny miało jednak matów  zaproponowanych przez sztu-
ukrytego przeciwnika. Był nim  i jest do kę w drodze skandali;
dzisiaj  wstyd. Zaangażowanie politycz- 2. gwałtowny język sztuki lat 90. i gwał-
ne sztuki wielokrotnie przyniosło tragicz- towne reakcje na niego w mediach,
ne efekty. Artyści wspierający totalitarne miały swój udział, jak twierdzi dzien-
reżimy np. nazistowscy rzez
biarze Josef nikarka  Gazety Wyborczej Anna Za-
Thorak i Arno Breker czy reżyserka Leni wadzka, w brutalizacji debat publicz-
Reifenstahl przyczynili siÄ™ do skompromi- nych ostatnich lat;
towana samej możliwości uczynienia z niej 3.  nauczenie świata polityki wykorzysty-
narzędzia politycznego. Polski wstyd został wania zadomowionych w sztuce strate-
zbudowany również przez socrealizm. gii subwersywnych. Strategie subwer-
1
A. Lipski, Elementy socjologii sztuki. Problem awangardy artystycznej XX wieku, Atla 2, Wrocław 2001.
2
P. Bürger, Teoria awangardy, przeÅ‚. J. Kita-Huber, Universitas, Kraków 2006.
krytyka poli tyczna
15
kp11-01-manifest.indd 15 10.01.2007, 00:13:02
a r t u r ż m i j e w s k i
sywne  są najlepszą realizacją postula- -Bakir); sztuka być może przyczyniła
tu Benjamina o przeniesieniu akcentu się do takiej właśnie zmiany mapy; do
z «treÅ›ci na «aparaty produkcji, wy- nadwÄ…tlenia jednych i stabuizowania
korzystujÄ…ce «cudze reprezentacje czy innych fragmentów ciaÅ‚a spoÅ‚ecznego.
materiały w ramach własnych realiza- Sztuka zatem walczyła o zachowanie
cji 3. Takim subwersywnym działaniem mocy działania, ale pozycja, z której uru-
była np. interwencja posłów Witolda chamiałoby się tę siłę, winna zostać już
Tomczaka i Haliny Nowiny-Konop- na zawsze neutralna jak Szwajcaria. A co
czyny, którzy zdjęli kamień (meteor) dopuszczono jako skutek działania owej
z leżącej figury papieża pokazywanej siły? Zacytujmy fragment rozsyłanej inter-
podczas wystawy w Zachęcie w grud- netowo zapowiedzi wystawy:  Głębokie
niu 2000 roku (Maurizio Catellan  La zainteresowanie fizycznymi i psychiczny-
Nona Ora ). Tomczak i Konopczyna mi ograniczeniami człowieka stało się dla
pokazali, że strategie sztuki  czytają ze Żmijewskiego głównym z
ródłem arty-
zrozumieniem i mogą ich używać. Są stycznych poszukiwań, pytań wobec któ-
w stanie dokonać transgresji i złamać rych zakłopotany odbiorca bezskutecznie
tabu galerii. Tomczak i Konopczyna próbuje znalez
ć odpowiedzi . To prosta
zrozumieli lekcję i podjęli wyzwanie, instrukcja, kim artysta ma uczynić widza:
odpowiadając  tym samym językiem zakłopotanym odbiorcą bezskutecznie pró-
gestów i działań plastycznych, językiem bującym znalez
ć odpowiedzi. Widać już, że
performensu. W 1997 roku Katarzyna sztuka produkuje stany bezradności i py-
Kozyra filmuje ukrytą kamerą kobie- tania bez odpowiedzi. Obecność słówka
ty w budapeszteńskiej łaz
ni, działanie  bezskutecznie jest symptomatyczna dla
to powtarza w 1999 w Å‚az
ni męskiej. alienacji, w jakiej bezwiednie się znala-
Film pokazuje na biennale w Wenecji zła. Aktor Jeremy Irons, grający zwykle
 kolejna awantura w polskiej prasie  tragicznych kochanków (Miłość Swanna,
poprzez powtórzenie i nagłośnienie Lolita) zapytany, dlaczego został aktorem,
tego działania strategia  denuncjacji odpowiedział, że chciał się znalez
ć  poza
naturalizuje się. W 2002 roku Adam społeczeństwem .
Michnik nagrywa swojÄ… rozmowÄ™ z Ry-
powinność i bunt
winem, a w 2006 Renata Beger filmuje
ukrytą kamerą swoje rozmowy z innymi fektem traumatycznego doświadcze-
politykami i ujawnia je. Kozyra, Mich- Enia  bycia użytym jest odmo-
nik i Beger podjęli podobnie dwuznacz- wa. Wina i wstyd zostały zaszyfrowane
ne etycznie działanie przy jednoczesnej w sztuce jako  ucieczka przed , jako nie-
ekspozycji szlachetnego celu, uspra- ustannie aktywna wewnętrzna negocja-
wiedliwiającego dokonane faktycznie cja, którą dobrze opisuje tytuł wystawy
przekroczenie. Transgresja weszła do przygotowanej na stulecie ASP w W-wie
repertuaru politycznych strategii. Ca- przez Grzegorza Kowalskiego i MarylÄ™
łego ciągu  negatywnych transgresji Sitkowską  Powinność i bunt. I choć kon-
 złamania wolnościowego, demokra- tekstem wystawy była instytucja akademii,
tycznego tabu  dokonał jako minister to w tytule tym kryje się obecne w sztuce
edukacji Roman Giertych. pęknięcie. Pęknięcie, które z jednej strony
4. naruszenie jednych tabu, powoduje po- pozwala sztuce być pracobiorcą państwa
wstanie innych tabu (Joanna Tokarska- i całego aparatu gospodarczego, pełnić
3
A
. Ronduda, Strategie subwersywne w sztukach medialnych
http://www.exchangegallery.cosmosnet.pl/subwersywne_text.html
krytyka poli tyczna
16
kp11-01-manifest.indd 16 10.01.2007, 00:13:02
s t o s o w a n e s z t u k i s p o Å‚ e c z n e
rolę służebną społecznie  producenta oto- dziej. Kłopot tylko w tym, że tę władzę ma.
czenia wizualnego, systemów informacji Ma władzę nazywania, definiowania, inge-
wizualnej, architektury wnętrz, wzornic- rowania w porządki kulturowe, wytwarza-
twa przemysłowego  czyli pozwala jej nia nacisku na elementy struktury spo-
realizować powinność. A z drugiej strony łecznej poprzez włączanie ich do artefak-
chroni ją przed staniem się klientem wła- tów (pisząc artefakt, mam na myśli obiekt
dzy poprzez bunt, kontestację, weryfikację sztuki). A artefakt jest przecież aparatem
tabu, przechowywanie marzeń, dystrybu- aktywnie modelującym fragmenty rzeczy-
cję wolności, wytwarzanie wiedzy społecz- wistości. Jeżeli polityka jest władzą nazy-
nej (sztuka jest, można powiedzieć, wolną wania, to sztuka taką władzę posiada  być
wszechnicą wiedzy). Sztuka nieustannie może nawet wbrew własnej woli. Nawet
godzi się i nieustannie odmawia władzy film o miłości, formatujący czy aktywizu-
swoich usług. W swojej zgodzie (powin- jący nasze potrzeby emocjonalne, jest kul-
ności) nie przekracza zwykle pewnego, turową władzą.
limitowanego właśnie wstydem, progu. Zapytajmy jeszcze o kojarzoną z bun-
Pat między powinnością, a buntem nie tem wolność. Czy bunt sztuki jest mani-
dopuszcza do identyfikacji lub zbliżenia festacją wolności? Nie, gdyż ogranicza go
z innymi dyskursami, które kojarzone są powinność. Bunt ma granice i pojawiają
z jakąś formą władzy. Możliwe jest więc co się one dużo wcześniej, niż te wyznaczone
najwyżej podszywanie się pod nie lub pa- przez kodeks cywilny i karny. Bunt wprzę-
stisz; podszywanie się pod język polityki, gnięty jest w realizację dialektycznego
religii, pastisz języka mediów, groteska. Pat pęknięcia. Bez buntu powstaje hegemonia
ów sprawia, że realizacja powinności upo- powinności, a więc i zredukowanie działań
śledza siłę buntu, a manifestowanie buntu sztuki do funkcji usługowej, do realizacji
kompromituje powinność. Wyznacza to zamówień społecznych, do wspierania reżi-
ramę sztuki  granicę powinności oraz swo- mu władzy. Bunt niejako musi być obecny,
istą etykę limitowanego wstydem buntu, aby równoważyć realizację wstydliwych
którego misja może być wyłącznie szla- powinności. Dlatego też jest częścią pro-
chetna. Tym samym sztuka ustanawia dla gramu i pozorem autonomii. Jest, można
siebie barierę poznawczą. Wstyd powraca powiedzieć,  powinnością buntu .
jako nieustanny, wewnętrzny  nadzór pro- Od lat 90. postępuje instytucjonaliza-
kuratorski nad buntem . Sztuka może być cja sztuki. Instytucjonalni krytycy przejęli
polityczna, ale  bez polityki  może się kontrolę nad definiowaniem zakresu zain-
realizować politycznie w galerii, ale nie teresowań sztuki. Ich presja powoduje, że
w realnym politycznym sporze, dziejącym  szkodliwość ideologiczna sztuki słabnie.
się innej wspólnej przestrzeni np. w me- Fantazjowanie o  potrzebach rynku rów-
diach. Może być społeczna, ale tak by nie nież wpływa deprymująco np. na radykal-
wytwarzać skutków społecznych. I tak np. ne sposoby wypowiedzi. To nowa granica
afera Nieznalskiej  oskarżenia w mediach, dla buntu, tym bardziej, że i kontestację
pozew i kolejne procesy  została potrakto- rynek sztuki chętnie zamienia w towar.
wana przez Dorotę Nieznalską i jej środo- Sztuka staje się coraz bardziej aksamitna.
wisko jako katastrofa, a nie możliwość kon-
genialny idiota
tynuowania działań artystycznych  innymi
środkami . Pojawiający się skutek społecz- styd stanowi głębokie zaplecze emo-
ny przeraził ich. Wcjonalne sztuki. Wstyd za wplątanie
Każdy skutek kojarzy się z władzą, a po- się w stosunki władzy, za wspieranie tota-
siadania władzy sztuka obawia się najbar- litarnych reżimów jest działającym w niej
krytyka poli tyczna
17
kp11-01-manifest.indd 17 10.01.2007, 00:13:03
a r t u r ż m i j e w s k i
niewidzialnym przymusem, realizującym boliczne, którym jest materialne ludzkie
się jako odmowa uczestnictwa w polityce ciało, próbują odegrać rytualnie pewną
czy w otwartym konstruowaniu dyskur- formę nierozpoznanych relacji społecz-
sów wiedzy. Zatem polityczność i wie- nych, jakie opanowały świat. Problem
dza są produktem ubocznym sztuki. Ta w tym, że relacji, którym chcą dać wyraz
niechęć do  władzy nad wiedzą powo- przez sztukę, nie rozumieją w pełni ani oni
duje, że zaangażowaniu w identyfikowa- sami, ani społeczeństwo, które chcieliby
nie problemów społecznych czy opowia- z nimi zapoznać 5.
daniu o obszarach społecznej obojętno- Społeczeństwo jest być może zainte-
ści towarzyszy manifestacyjna niechęć, resowane w utrzymywaniu pewnego po-
a czasem nawet wrogość wobec dyskur- ziomu ignorancji artystów. Procedury po-
sów niejako z urzędu obsługujących te znawcze sztuki, oparte na ryzyku i intuicji,
problemy i te pola, a więc wobec nauki wydają się groz
ne. Słabość programu teo-
czy polityki. Autonomia stała się wręcz retycznego w szkołach artystycznych jest
miarą czystości ideologicznej i zmieniła być może nieświadomie realizowanym
w papierek lakmusowy  prawości arty- lękiem wspólnoty przed wzmocnieniem
sty . Władza symboliczna, władza po- intuicyjnego narzędzia sztuki.
przez wiedzę, otwarta polityczność są od-
przekraczanie
rzucane.
alienacji
Na to nałożyła się jeszcze powszech-
na ignorancja artystów. W latach 70. pisał zy można wydostać się z tej pułapki
o tym Marcin Czerwiński. Artyści nie mają C wyrwać się z procesu nieustannego
 umiejętności przełożenia intuicji na język definiowania punktu, do którego można
dyskursywny i czerpią  z rozproszonych się posunąć jako klient władzy, biznesu
w rzeczywistości jakby zarodków prawd, albo jako kontestator? Sztuka zrobiła już
które zdolne są rozwinąć się bądz
w idee, pewien krok w stronÄ™ zniesienia tej dia-
bÄ…dz
w obrazy 4. To jeden z powodów, dla lektyki. Wypracowała stanowisko tego,
których sztukę nazywa się symptomem który sądzi, ocenia  paradoksalne sta-
społecznym. Eufemizm ten określa rodzaj nowisko  zaangażowanego obserwatora .
bezwiednego, intuicyjnego sposobu znaj- Wypracowała strategie krytyki społecz-
dowania rozwiązań postawionego zadania. nej  swoistą hermeneutykę  oczywi-
Artysta, twórca ma być nieświadomym stości społecznych . Julita Wójcik, obie-
medium dla procesu społecznego. Czy rając ziemniaki w Zachęcie, pozwoliła
chce, czy nie wizualizuje jego kluczowe nam odczytać tą powszednią czynność
momenty zupełnie bezrefleksyjnie. Ar- jako informację o przemieszczaniu się
tysta jest więc swego rodzaju genialnym pola walki, jako informację o tym, co na-
idiotą, który mówi rzeczy ważne i cieka- prawdę ukryte, a czego kultura wysoka
we, ale nie wie, jak je wytwarza, nie po- nie chce objąć swoim refleksyjnym apa-
trafi ich również skonsumować. Czerwiń- ratem. Wójcik przyczyniła się do zmiany
ski nazywa to  abstynencją ideologiczną , bohatera  kształt rzeczywistości zależy
natomiast Joanna Tokarska-Bakir ujmuje od  niewidzialnej większości , a nie od eg-
to tak:  w osobach dzisiejszych artystów zotycznych wyjątków. Częścią tej krytyki
można by, na modłę nieco XIX wieczną, bywa utożsamianie się w działaniach arty-
dopatrzyć się zeświecczonych kapłanów, stycznych z  przyczyną zła lub podejmo-
którzy dziaÅ‚ajÄ…c «poprzez medium sym- wanie dziaÅ‚aÅ„ stricte interwencyjnych czy
4
M. Czerwiński, Samotność sztuki, PIW, Warszawa 1978.
5
J. Tokarska-Bakir,  Energia odpadków ,  Res Publica Nowa , nr 3/2006.
krytyka poli tyczna
18
kp11-01-manifest.indd 18 10.01.2007, 00:13:03
s t o s o w a n e s z t u k i s p o Å‚ e c z n e
naprawczych na dostępną jej skalę. Są to ostry, dyskusyjny, przeto każą mi być nie-
elementy zmiany paradygmatu, polegające ufnym wobec tego, co zdaję się widzieć 6.
na jawnym wspieraniu procesów moderni- Pracę wyobraz
ni obraz lokuje zatem gdzie
zacyjnych czy dyskursów wiedzy, czasami indziej, nie w wypełnianiu pustki słowa,
niemal zgoda na doraz
ny interwencjonizm ale w szukaniu odpowiedzi na pytanie:
i podjęcie się roli negocjatora interesów czym jest to, co widzę? Skoro rzecz, którą
upośledzonych grup. Można powiedzieć, widzę, jest już  wszystkim , to czym wię-
że w ten sposób fragmentarycznie została cej jeszcze jest? Nieumiejętność czytania
przekroczona alienacja sztuki, polegająca obrazów jest niewątpliwie odmianą anal-
na unikaniu skutku, na odmowie wywie- fabetyzmu i ekspertom innych dziedzin
rania realnego, sprawdzalnego wpływu. przydałaby się alfabetyzacja. Ignorancja
Ale gra toczy się o coś więcej, o odzyska- objawia się więc dwukierunkowo: artyści
nie władzy nad ideologicznymi przesłanka- są ignorantami dla ekspertów innych dzie-
mi ślepego produkowania autonomii jako dzin i na odwrót, eksperci innych dziedzin
przyczyną stałego regresu, hamowania od- (nauka, polityka, etc.) wykładają się jak
wagi działań artystycznych i ograniczenia dzieci, gdy przychodzi im  czytać obrazy.
ich zasięgu. Np. antropologia uważa, że zaangażowanie
sztuki w różne rodzaje krytyki społecznej
ignoranci
przynosi niejasne efekty.  Praktyka doku-
i analfabeci
mentacyjna przybliżyła się do fotografii
ednÄ… z przyczyn alienacji sztuki jest po- jako dziedziny sztuki (fi ne arts photogra-
Jsługiwanie się przez nią językiem obra- phy)  opierając się na bardziej subtelnych
zów. i abstrakcyjnych formach fotograficznej
Obraz mimo swojej naoczności pozo- ekspresji  w tym samym czasie, gdy fo-
staje dla ekspertów innych dziedzin nieja- tografia jako dziedzina sztuki przekształca
sny. Nie jest przecież tekstem i czyta się go się w rodzaj niejasnej krytyki społecznej
 w całości i od razu , jednym spojrzeniem  o wiele bardziej dwuznacznej niż oczy-
obejmując całość znaczenia. A takie zawie- wistej czy dosłownej  wyrastającej bar-
szenie linearności odczytywania oraz fakt, dziej z tego, jak fotograf postrzega społe-
że sens prezentuje się skokowo i w jednej czeństwo, niż z systematycznej analizy 7.
chwili roztacza całą panoramę odniesień, Rozpoznania, jakie proponują artyści, są
jest  gwałtem poznawczym . Nie pozwala uważane za zbyt wieloznaczne i uloko-
na taki udział  własnych obrazów , na jaki wane poza kategoriami sprawdzalności,
pozwala czytanie tekstu. Tekst prowokuje jakimi posługuje się nauka. Ujawnia to jej
aktywność wyobraz
ni, czytając widzimy nieporadność w odniesieniu do medium
obrazy  mozaikę wizualizacji wyłaniają- intuicyjnego i skłonność do  fundamen-
cych się z pamięci i  podstawianych pod talizmu poznawczego . Jest to również
tekst. To jest właśnie pustka słowa: słowo element ideologicznego sporu, w którym
nie jest rzeczą, którą nazywa. Obraz nato- tezy przeciwnika określa się jako nieja-
miast odważniej odsyła do przedstawionej sne, mętne, dwuznaczne, etc. Zacytowa-
rzeczy.  W obrazie przedmiot oddaje się ny fragment informuje nas równocześnie
cały i jego widok jest pewny  w przeci- o tym, że nauka jednak nauczyła się od
wieństwie do tekstu lub innych percepcji, sztuki  bardziej subtelnych i abstrakcyj-
które oddają mi przedmiot w sposób nie- nych form fotograficznej ekspresji . Czy
6
R. Barthes, Światło obrazu. Uwagi o fotografii, przeł. J. Trznadel, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996.
7
D. Harper, On the Authoriry of the Image: Visual Methods at the Crossroads [w:] K. Olechnicki, Antropologia obrazu,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
krytyka poli tyczna
19
kp11-01-manifest.indd 19 10.01.2007, 00:13:03
a r t u r ż m i j e w s k i
nauka, która  zorientowała się w kul- podstawowy wymóg stawiany przed języ-
turowej wszechobecności obrazów, nie kiem nauki 8.
chce zdominować sposobów ich czyta-
wirus czy algorytm?
nia? Tak jak zdominowała nasze myśle-
nie o wiedzy, apodyktycznie wmawiając ak pisałem, sztuka sama wyparła się
nam, że jest jej jedynym wiarygodnym Jefektu, odwróciła od skutku. Lecz
z
ródłem. chcąc nie chcąc ciągle produkuje pożytecz-
Dodajmy, że wiedza, która pojawia się ne procedury poznawcze. Egzystencjalne
jako produkt działania sztuki, jest uparcie algorytmy, których stosowanie pozwala
redukowana przez ekspertów innych dzie- przemierzać z  otwartymi oczami struk-
dzin do propozycji estetycznej. Mimo że tury społeczne, wchodzić w miejsca ukry-
sztuka dosłownie  pokazuje , co wie, i jest te i w prawdziwe relacje. W równaniu po-
to wiedza dyskursywna, poddająca się znawczym, jakie składamy z wiadomych
wnioskowaniu, to siła  sposobu widzenia i niewiadomych, by wraz z jego rozwią-
sztuki jako producenta estetyk jest całko- zywaniem zmierzać ku przezroczystości
wicie zniewalająca i powoduje  efekt obo- świata, spekulacja została zastąpiona przez
jętności wśród ekspertów innych dzie- sztukę egzystencją. Egzystencja spekuluje,
dzin. Wytworzona przez sztukę wiedza myśli i poznaje siebie. Zamiast rysować
pozostaje dla nich niewidzialna  nie po- grafy, sztuka wchodzi w realne sytuacje.
trafią jej czytać. Tymczasem to właśnie an- Jej strategie poznawcze nie biorą rzeczywi-
tropolog napisał poniższy tekst:  W języku stości w nawias, jak czyni to nauka. Nawias
tym [filmu] poszczególne obrazy-kadry są zostaje przekroczony  wiedza powsta-
słowami, plany stają się elementami flek- je wewnątrz życia, wyłania się z emocji,
syjnymi gramatyki kina, a funkcje skła- wizji i przeżyć, z realnego doświadczenia.
dniowe przejmuje montaż. [...] Ciąg ob- Jest tym wszystkim naraz. Jest przeniknię-
razów, zestawionych  zorganizowanych ta sprzecznościami i lękiem, błędami i na-
 zgodnie z konwencjÄ… (gramatykÄ… kina) dziejÄ…, dobrem i etycznym brakiem, auto-
w zespół planów przynależnych do siebie rytaryzmem i nieśmiałością. By rozpoznać
bezpośrednio pod względem znaczenio- rzeczywistość, sztuka nie traktuje jej pro-
wym, tworzy frazę montażową. [...] Zależ- tekcjonalnie, sztuka jest z nią tożsama. To
nie od sposobu łączenia obrazów i planów niemożliwe  powie nauka  obserwator
 tworzenia fraz montażowych  można musi być zewnętrzny wobec obiektu ob-
jÄ™zykiem filmu budować «frazy epickie serwacji. Sam akt obserwacji, umieszcza
 czyli swego rodzaju «zdania twierdzÄ…- go  na zewnÄ…trz . Sztuka tymczasem po-
ce  przedstawiające określony wycinek wiada, że tak być nie musi. Nawias i jego
rzeczywistości, odcinek akcji, fragment obserwator przenikają się w totalizującym
zdarzenia. Można też składać (montować) poznawczym doświadczeniu. Obserwator
tzw. «frazy rezonerskie  poprzez umie- wychodzi z niego wÅ‚aÅ›nie poprzez obraz,
jętne zestawienie odległych semantycznie który staje się i drzwiami i z
ródłem wie-
fragmentów obrazowych i ewentualnie dzy  odniesieniem do niej, adresem, sie-
dz
więkowych (słownych, muzycznych) ciowym linkiem. Obrazy, jako niezwykle
 wywoływać skojarzenia myślowe, wska- pojemny system zapisu, pozwalający ko-
zywać analogie, a nawet budować zdania dować np. sprzeczności i niekoherencje
metaforyczne. W efekcie tekst filmowy bez upośledzenia dyskursu, przenoszą wie-
może przyjmować formę podobną do dzę o charakterze  totalnym  całą. Lecz
dyskursu  może zatem niekiedy spełniać w tej jednoczesności są porządki czytania,
8
R. Vorbrich,  Tekst werbalny i niewerbalny [w:] Antropologia wobec fotografii i filmu, Biblioteka Teglte, Poznań 2004.
krytyka poli tyczna
20
kp11-01-manifest.indd 20 10.01.2007, 00:13:03
s t o s o w a n e s z t u k i s p o Å‚ e c z n e
warstwowe jak plany w teatrze: pierwszy, ce jako  aparacie wytwarzajÄ…cym skutek .
drugi, trzeci, kulisa... O przeprowadzeniu systemu z pewnego
Problemem jest używany w praktyce stanu początkowego do pożądanego stanu
krytycznej język, w którym zapisany jest końcowego.
zespół skojarzeń, mogących definiować
przywrócić skuteczność
sztukę jako społecznego wroga. Przykła-
dem może być język opisujący koncep- mmunitet sztuki i jej ranga nie działa-
cjÄ™  artystycznego wirusa . Zgodnie z niÄ… IjÄ… na naukÄ™  ani nauka, ani polityka
sztuka produkuje artefakty  zdarzenia nie bojÄ… siÄ™ sztuki. Skonstatujmy: skoro
społeczne i kulturowe, które  infekują nadmiar autonomii spowodował aliena-
różne miejsca systemu społecznego tak, cję i sprawił, że sztuka  nie jest słyszana ,
jak wirusy infekują organizm.  Psują go a ogromna część wiedzy, jaką wytwarza,
lub modyfikujÄ…. Zainfekowany system jest marnowana, to co w tej sytuacji na-
musi się zmienić  wyleczyć się lub zostać leży zrobić?
wyleczony. Problem w tym, że zespół sko- 1. Pierwszym ze sposobów mogłaby
jarzeń generowanych słowem wirus, spro- być instrumentalizacja własnej autonomii,
wadza się do zbioru negatywności: truci- instrumentalizacja autonomii sztuki i od-
zna, choroba, pasożyt, wróg. Koncepcja zyskanie nad nią tym sposobem kontroli.
sztuki jako wirusa infekującego i działa- Instrumentalizacja oznacza zredukowanie
jącego w różnych miejscach systemu spo- roli autonomii do jednego ze świadomie
łecznego nie zakłada momentu weryfikacji wybieranych narzędzi. Autonomia stałaby
 jaki jest skutek infekcji? Czy w ogóle do się wówczas ponownie pomocna w realiza-
niej dochodzi? Jak sprawdzić, co zdziałał cji zamiarów, a przestałaby być narzędziem
 artystyczny wirus ? Czy w ogóle zakłada kontroli naszej (artystów)  czystości ideo-
się jako efekt coś więcej niż samo zainfeko- logicznej . Instrumentalizacja jest  wybo-
wanie? Zainfekowanie, które już jest speł- rem uzależnienia . Sztuka mogłaby być
nieniem, ponieważ pozwala uruchomić znów użyta jako narzędzie wiedzy, nauki,
fantazję o zmianie, o wpływie. polityki.
Dlaczego zatem  wirus , a nie np.  al- 2. Drugim sposobem byłoby wejście
gorytm ?  Algorytm w matematyce oraz w pola innych dziedzin, np. nauki i po-
informatyce to skończony, uporządkowa- lityki, żeby  dać się sprawdzić . Chodzi
ny zbiór jasno zdefiniowanych czynno- o to, żeby współdziałać z ludz
mi, którzy
ści, koniecznych do wykonania pewnego nie czują wobec sztuki respektu. Tym, co
zadania, w ograniczonej liczbie kroków. chroni artystów i krytyków przed  spraw-
[...] Algorytm ma przeprowadzić system dzeniem , jest ranga. Słynna jest anegdo-
z pewnego stanu początkowego do pożą- ta o Duchampie, który zgłosił na wystawę
danego stanu końcowego 9. Takie sztywne pisuar, pod nazwiskiem R. Mutt. Komisja
procedury byłyby oczywiście dysfunkcjo- kwalifikacyjna nie dopuściła  dzieła do
nalne w sztuce. Ale skoro metaforą działa- pokazu.  Za był tylko jeden głos  same-
nia może być wirus, to może nią być rów- go Duchampa, który był członkiem komi-
nież algorytm. Algorytm kojarzy się z ope- sji. Dopiero gdy Duchamp przyznał się do
racyjną pozytywnością, trybem celowego autorstwa, obiekt pokazano. Stało się to
działania. Nie chodzi mi o sztuczną zamia- jedynie dzięki randze autora.
nę jednego słowa na drugie, ale o zmianę Ranga i immunitet, jakie chronią sztu-
znaczeń języka. Taką, która pozwoliłaby kę, nie działają np. w polu nauki  po-
nam myśleć o możliwości skutku, o sztu- wiedzmy antropologii czy socjologii. Wy-
9
Wikipedia; http://pl.wikipedia.org/wiki/Algorytm.
krytyka poli tyczna
21
kp11-01-manifest.indd 21 10.01.2007, 00:13:03
a r t u r ż m i j e w s k i
powiedz
artysty jest tam jedną z hipo- To, czego nie rozumie krytyk, nie może
tez, jakie podlegają sprawdzeniu i mogą bowiem zostać wypowiedziane, nie dosta-
spotkać się z bardziej inteligentnymi, je się do obiegu wiedzy, nie zostaje w dziele
silniejszymi argumentami. Eksperci in- odkryte. To również jeden z efektów i za-
nych dziedzin są też merytorycznie lepiej razem powodów alienacji.
przygotowani do dyskusji z tezami sztuki. A więc byłby to bardzo ciekawy mo-
Skoro sztuka interesuje się problemami ment, gdyby dzieło sztuki  poległo
społecznymi, kto będzie lepszym partne- w prawdziwej dyskusji, w starciu argu-
rem do dyskusji od socjologa, psycholo- mentów. W tej chwili dyskusji z takim
ga społecznego? Nie chcę mitologizować zakończeniem właściwie nie ma  sztuka
specjalistów innych dziedzin  też są zde- niejako kompromituje swoich oponentów.
terminowani niewidzialnymi założeniami Można powiedzieć, że w dziele zaszyfro-
swoich specjalności. Niemniej w kręgach wana jest kompromitacja przeciwników.
recenzentów sztuki brakuje kompetencji. Zaszyfrowana w postaci splotu nadmiaru
Potrzebna jest wiedza socjologiczna, filo- wieloznaczności z rangą i z immunitetem.
zoficzna, psychologiczna. Karol Sienkie- Ten węzeł jest niemalże nie do przecięcia
wicz w redagowanym przez studentów z pozycji oponenta i to on właśnie utrwa-
historii sztuki UW internetowym piśmie la przemoc symboliczną, jaka zakodowa-
 Sekcja pisze o dyskusji wokół filmu  Po- na jest w sztuce. To najczęściej nie dialog,
wtórzenie :  na dalszy plan schodzą walo- a monolog z jedną, kanoniczną interpre-
ry artystyczne projektu  projektu, bo nie tacją założoną przez artystę i z bataliami
można go sprowadzać do samego czter- o utrzymanie tej interpretacji jako hege-
dziestokilkuminutowego filmu. Nie mam monicznej.
więc na myśli takich aspektów jak montaż, 3. Warto także działać na rzecz odebra-
kategorie estetyczne lub kwestię tego, czy nia wypowiedziom recenzentów charak-
jakiś krytyk się na filmie nudził, czy też teru dekretów. Mniej więcej od początku
nie  takie kategorie zupełnie nie przystają XXI wieku mamy do czynienia z wyraz
nÄ…
bowiem do próby oceny czy interpretacji asymetrią w polu ideologicznym  głos ar-
Powtórzenia. Być może krytyka artystycz- tystów wyraz
nie przycichł. Dominujący
na i historia sztuki ze swoimi narzędziami jest natomiast głos zmieniających się ekip
są jeszcze wobec niego bezradne. Chcąc recenzenckich, które oznajmiają początek
wziąć udział w dyskusji socjologów czy lub koniec pewnych zainteresowań w sztu-
psychologów historyk sztuki może jedy- ce. Tak było w przypadku np. nowych ba-
nie przybrać rolę domorosłego znawcy 10. nalistów; sztuki, która pomaga; sztuki,
Krytyka często wie za mało i ten brak re- która będzie się zajmowała problemem
cenzenckiej wiedzy sprowadza sztukę na globalizacji. Najsłynniejszą pozostanie nie-
powrót ku estetyzowaniu. W archaicznej, wątpliwie wypowiedz
Magdaleny Ujmy
kołowej formule komunikacji, w której na stronie internetowej Bunkra Sztuki,
krytyk jest pośrednikiem między artystą gdy stwierdziła, że zajmowanie się władzą
a widzem, brak wiedzy krytyka  wymu- jest dzisiaj  passé . Rok póz
niej ukazała
sza na artystach upraszczanie treści ko- się książka Jadwigi Staniszkis Bezsilność
munikatu. Wymusza powrót do sztuki i władza, podejmująca problem nowych
zredukowanej  zamkniętej w zdefiniowa- form władzy, jej zmieniających się wize-
nych przez krytyków granicach, do sztuki, runków i sposobów sprawowania kontro-
jaką da się  obsłużyć ich kompetencją. li, jej sieciowości. Czy Staniszkis zapytana
10
K. Sienkiewicz  Bezradność krytyka. Uwagi na marginesie dyskusji o Powtórzeniu Artura Żmijewskiego ,
http://www.sekcja.org/miesiecznik.php?id_artykulu=107.
krytyka poli tyczna
22
kp11-01-manifest.indd 22 10.01.2007, 00:13:03
s t o s o w a n e s z t u k i s p o Å‚ e c z n e
o celowość zajmowania się problemem
stosowane
władzy również odpowiedziałaby, że to
sztuki społeczne
jest już  passé ? Czy w Å›wiecie, w którym
władza używa  zagrożenia terroryzmem nstrumentalizacja autonomii umożliwia
do wzmocnienia swoich prerogatyw, inwi- Irozmaite zabiegi na sztuce: używanie
giluje obywateli, zmienia znaczenia języka, jej jako narzędzia zdobywania i kolporto-
można ją tak naiwnie lekceważyć? Wypo- wania wiedzy, jako producenta systemu
wiedz
Magdaleny Ujmy odsłania bardzo procedur poznawczych opartych na intu-
ważny problem. Jest nim utrata zdobytej icji i wyobraz
ni, a służących wiedzy oraz
kompetencji. Oto sztuka w toku swoich działaniu politycznemu. Oczywiście sztu-
działań weszła w pole badania stosunków ka może też być używana klasycznie, jako
władzy i zdobyła pewną wartościową kom- ekspresja  najbardziej przejmujących mo-
petencję w tej dziedzinie. Ale kompeten- mentów ludzkiej kondycji . Kontrola nad
cja ta nie ma szans utrzymać się wobec autonomią to nie jedyna kontrola, jaką na-
asymetrii w sile i częstości interpretacji leżałoby przejąć. Mamy jeszcze problem
 asymetrii między wypowiedziami arty- oryginalności i niejasności. Te również
stów i krytyków. Artyści  milczą  nie- należałoby uczynić narzędziami działania
chętnie podejmują się obrony swoich dzia- swobodnie wykorzystywanymi, gdy poja-
łań i ich objaśniania, wobec czego pole to wia się potrzeba. Trzeba by odebrać orygi-
zajęte jest przez recenzentów. Obecnością nalności rolę wartościującą, a więc kontro-
konkretnych treści w polu zainteresowań lną i wykluczającą.
sztuki można zawiadywać przy pomocy Myślę, że sztuka mogłaby wykonać
mód, przy pomocy słówka passé oraz przy ruch przywoÅ‚ania dawnych znaczeÅ„ słów.
pomocy chwalenia lub ranienia narcyza Autonomia, jako prawo wyboru sfery wol-
mieszkającego w każdym artyście. I tu po- ności, a nie skrajna osobność. Oryginalność
jawia się to, co nazwałbym amnezją ide- jako świadectwo inwencji, a nie całkowita
ologiczną i amnezją kompetencji. Sztuka nowość. I wreszcie niejasność jako trud-
nabywa sprawności w realizacji pewnych ność komunikatu, a nie brak czytelności
procedur poznawczych i gdy stają się uży- i utrata zdolności komunikowania.
teczne, gdy już są wykorzystywane, spo- Czy wejście w zależność od innych dys-
tykają się z kompromitacją. Efektem jest kursów  polityki, nauki  nie spowoduje
właśnie amnezja ideologiczna, czyli utrata ideologicznej redukcji treści sztuki do wy-
zdobytej kompetencji. Tak jak sztuka aku- łącznie tych pożytecznych z punktu wi-
muluje wiedzÄ™ o sposobach plastycznego dzenia np. interesu politycznego jakiegoÅ›
działania: kompozycji, barwie, stosunkach ugrupowania? Takie zagrożenie niewątpli-
przestrzennych, tak zapewne mogłaby wie istnieje, ale za podjęciem ryzyka prze-
werbalizować i akumulować wiedzę o sto- mawiają przynajmniej dwa powody:
sowanych przez nią procedurach poznaw- 1. Sztuka świetnie znajduje się w miej-
czych i krytycznych. scach ryzykownych, a  bezużyteczność ,
Czy poszerzanie się pola wolności jakiej doświadczają artyści, motywuje do
w sztuce nie jest więc złudzeniem?  De- zachowań ryzykownych. Wilhelm Sasnal
krety recenzentów powodują, że zamiast mówił, iż ma czasem wrażenie, że jest
pluralizmu mamy wewnętrzny hegemo-  mendą galeryjną  kolaboruje z syste-
niczny dyskurs. Rzeczywistym polem mem. Uzależnienie od ewidentnie  uty-
wolności byłaby po prostu liczba mnoga: litarnych dyskursów jest zapewne pod-
pola wolności. Rozmaitość pól zaintere- świadomym pragnieniem artystów, wyra-
sowań i przede wszystkim zachowywanie żającym się w fantazjach o zmianie, jaka
i ochrona zdobytej kompetencji. mogłaby się dokonać za sprawą sztuki.
krytyka poli tyczna
23
kp11-01-manifest.indd 23 10.01.2007, 00:13:03
a r t u r ż m i j e w s k i
2. Polityka, nauka, religia potrafią to, sny dyskurs wpisała procedury autokom-
co utraciła sztuka: realizować związek promitacji, amnezji i odnawiania ignoran-
z ludzką rzeczywistością, rozumiany jako cji. Przedmioty teoretyczne w szkołach
wytwarzanie narzędzi działania. Narzędzi artystycznych są lekceważone. Nauka ich
realizacji władzy, realizacji wiedzy. Sztuka przypomina raczej ćwiczenie pojemności
poprzez ponowne uzależnienie może się pamięci, niż ćwiczenie się w myśleniu
dowiedzieć, jak być społecznie użyteczną i rozpoznawaniu rzeczywistości. Zapewne
 użyteczną również na poziomie opera- istnieje polityczny interes, aby ta dziedzi-
cyjnym (jak być kontestatorem już wie na pozostawała słaba, aby szamotała się
i akurat tutaj ma wsparcie dla dystrybucji na krawędzi ignorancji i wiedzy. I by re-
zachowań kontestatorskich). produkowała pozornie pożyteczne mity
Dobrym przykładem artystycznego piękna i produkującego go pięknoducha.
działania, które nie obawia się wchodzić W kolektywnej  dystrybucji mocy sztu-
w rozmaite formy zależności, jest film. ka nie otrzymuje doładowania w postaci
Film bywa dosłownie  używany przez akceptacji jej  wynalazków . Zatrzymana
rozmaite dyskursy, co nie budzi dysku- na progu tego, co racjonalne, swoje działa-
sji czy wątpliwości. Za pomocą filmu się nia prezentuje jako irracjonalne, kolorowe
interweniuje, walczy, zabiega, informuje, fantazje. W latach 90. spełniała rolę fraje-
edukuje, aktualizuje wiedzę, opowiada ra płacącego część frycowego za przemiany
baśnie, przekonuje, wskazuje na momenty w kraju (zapewne również tym były skan-
zapalne, problematyczne etc. A film jest dale wokół sztuki ostatnich lat)  atakowa-
przecież bardzo blisko pola sztuki. Kamera nie słabego dyskursu jest bardzo opłacalne
to dzisiaj najlepszy przyjaciel artysty. z punktu widzenia ekonomii wymiany na-
Dorota Jarecka pisząc swego czasu tekst rodowej frustracji. Ktoś musi też spełniać
o Elżbiecie Jabłońskiej, zadała następujące rolę pożytecznego idioty w walce o władzę
pytanie:  Komu i do czego ma dziś służyć  a sztuka ze swoją naiwnością i brakiem
sztuka? [...] [Czy ma] prowadzić dyskusję strategii obronnych, była w ten sposób
polityczną zawsze ułomną wobec dyskur- wiele razy użyta, np. przez LPR. Naszą
su filozofów i socjologów? 11 Odpowiedz
wspólną stratą jest również zaniechanie
brzmi: tak, ma prowadzić taką dyskusję. uczynienia kroku w stronę zastosowania
Dyskusję cenną, ponieważ umie się posłu- na szerszą skalę procedur poznawczych
giwać odmiennymi strategiami, jest za pan wypracowanych przez sztukę. Procedur
brat z intuicjÄ…, wyobraz
niÄ… i przeczuciem. opartych na intuicji i wyobraz
ni, procedur
Niestety cierpi również na poważne słabo- opartych na zanegowaniu własnej szlachet-
ści i lekceważy samą siebie. W swój wła- ności i rezygnacji z roli sędziego.
11
D. Jarecka,  To już fanaberia Jabłońskiej ,  Gazeta Wyborcza z 7 kwietnia 2006.
krytyka poli tyczna
24
kp11-01-manifest.indd 24 10.01.2007, 00:13:04