Edukacja 2013, 3(123),
ISSN 0239-6858
Terapia zajęciowa
w usprawnianiu osób starszych
Julia Sienkiewicz-Wilowska*
W artykule omówiono różnice w definiowaniu terapii zajęciowej w Polsce i za granicą oraz związane z tym
odmienne sposoby jej prowadzenia. W szczególności uwzględniono terapię zajęciową stosowaną w uspraw-
nianiu osób starszych. W Polsce do terapii zajęciowej zalicza się przede wszystkim arteterapię, elementy
ergoterapii i socjoterapii. Nierzadko łączy się ją też z usprawnianiem zawodowym. Poza Polską uwzględnia
się także interwencje w środowisku osoby poddawanej terapii w celu wspierania jej dobrostanu i umożliwie-
nia codziennej aktywności w jak najpełniejszym zakresie. Terapia zajęciowa prowadzona w Polsce wymaga
lepszego dostosowania do standardów wypracowanych przez międzynarodowe stowarzyszenia terapii zaję-
ciowej (WFOT, COTEC).
Słowa kluczowe: terapia zajęciowa, usprawnianie, aktywizacja, rehabilitacja społeczna, póz
na dorosłość
erapia zajęciowa jest powszechnie sto- osoby starszej. Analizowanie różnic w defi-
Tsowaną metodą usprawniania osób niowaniu terapii zajęciowej w Polsce i poza
dotkniętych różnymi ograniczeniami jej granicami jest istotne, ponieważ sposób
sprawności, między innymi osób star- jej rozumienia bezpośrednio wpływa na
szych. W Polsce rozumiana jest stosun- praktykÄ™ terapeutycznÄ….
kowo wÄ…sko. Zalicza siÄ™ do niej przede
wszystkim arteterapię (różnego typu dzia- Regulacje prawne dotyczące terapii
łania związane ze sztukami plastycznymi, zajęciowej
teatrem, muzyką, tańcem), elementy ergo-
terapii (przede wszystkim rękodzieło), W wielu krajach kształcenie terapeu-
kinezyterapii i socjoterapii oraz zajęcia tów i prowadzenie terapii zajęciowej
rekreacyjne. Nie uwzględnia się jednak opiera się na ustaleniach kilku federacji
w jej zakresie codziennych zajęć i czyn- międzynarodowych (World Federation of
ności życiowych, a także interwencji Occupational Therapy, WFOT; Council
podejmowanych bezpośrednio w miejscu of Occupational Therapists for the European
zamieszkania czy najbliższym otoczeniu Countries, COTEC1) lub krajowych
(The American Occupational Therapist
Artykuł związany jest z badaniami prowadzonymi do Association, AOTA; British Association
pracy doktorskiej przygotowywanej na studium dok-
of Occupational Therapists and College of
toranckim przy Wydziale Kultury Fizycznej, Sportu
Occupational Therapists, BAOT/COT).
i Rehabilitacji Akademii Wychowania Fizycznego im.
E. Piaseckiego w Poznaniu.
1
W ramach struktur COTEC powstała także inter-
W ramach struktur COTEC powstała także inter-
* Wydział Wychowania Fizycznego, Sportu i Rehabilitacji
netowa sieć European Network of Occupational Therapy
Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza
in Higher Education (ENOTHE).
Piaseckiego w Poznaniu. E-mail: [e-mail]
Sienkiewicz-Wilowska
94
Szczególnym uznaniem cieszą się stan- Powyższe sformułowania dotyczą bez-
dardy terapii zajęciowej wypracowane przez pośrednio placówek specjalizujących się
WFOT. Polska nie jest zrzeszona w tej ist- w prowadzeniu warsztatów terapii zaję-
niejącej od 1952 r. federacji, choć należy ciowej (WTZ), jednak pośrednio zawarta
do niej obecnie 57 państw, wśród nich jest w nich ogólna definicja terapii zajęcio-
państwa znacznie mniejsze niż Polska (np. wej. Choć jest ona zbliżona do rozumienia
Mauritius), o odmiennej kulturze i ustroju terapii zajęciowej jako formy rehabilita-
społeczno-politycznym (np. Pakistan, cji zawodowej, pojawia się tu drugi człon
Palestyna, Izrael, Indie, Zimbabwe). Polska   rehabilitacja społeczna . Opis technik,
nie należy także do organizacji COTEC. za pomocą których realizuje się terapię,
Wedle definicji WFOT terapia zajÄ™- rozszerza definicjÄ™ na rozwijanie zarad-
ciowa jest formą usprawniania skoncentro- ności osobistej, która może być zarówno
waną na kliencie i polegającą na wspieraniu środkiem, jak i celem działania terapeu-
jego zdrowia i dobrostanu poprzez zajęcia. tycznego. W praktyce działalność WTZ
Podstawowym jej celem jest umożliwienie jest jednak związana głównie z aktywizacją
ludziom prowadzenie aktywności typo- zawodową. Jakkolwiek na zajęcia prowa-
wej dla życia codziennego (na podstawie: dzone przez te placówki uczęszczają osoby
www.wfot.org). Terapeuci zajęciowi pra- dorosłe, zajęcia te nie są adresowane do
cują w instytucjach związanych z opieką osób w okresie póz
nej dorosłości, właśnie
zdrowotną, edukacją i opieką społeczną dlatego że podstawowym ich celem jest
(szpitale, więzienia, szkoły), w środowisku rehabilitacja zawodowa i pomoc w zna-
lokalnym oraz w prywatnych domach (na lezieniu zatrudnienia. Rehabilitacja spo-
podstawie: www.cotec-europe.org). łeczna jest prowadzona o tyle, o ile może
W Polsce definicja terapii zajęciowej pomóc w znalezieniu pracy.
zawarta jest pośrednio w ustawie o rehabi- Terapię zajęciową prowadzono w szpi-
litacji zawodowej i społecznej oraz zatrud- talach specjalizujących się w leczeniu
nianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 psychiatrycznym i neurologicznym jesz-
sierpnia 1997 r., opisującej działalność war- cze przed uchwaleniem w 1997 r. ustawy
sztatów terapii zajęciowej. Art. 10a, ust. 1. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
stanowi:  Warsztat oznacza wyodrębnioną oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw-
organizacyjnie i finansowo placówkę stwa- nych. Przykładem może być Samodzielny
rzającą osobom niepełnosprawnym nie- Wojewódzki Szpital dla Nerwowo
zdolnym do podjęcia pracy możliwość reha- i Psychicznie Chorych w Branicach, gdzie
bilitacji społecznej i zawodowej w zakresie leczenie pracą stosowano od początku
pozyskania lub przywracania umiejętno- jego istnienia. W 1960 r. uruchomiono
ści niezbędnych do podjęcia zatrudnienia . tam kilka warsztatów (m.in. ślusarski
W kolejnym ustępie wyjaśnia się:  Realizacja i dziewiarski), które w 1962 r. zostały
przez warsztat celu, o którym mowa w ust. 1, nazwane warsztatami terapii zajęciowej.
odbywa siÄ™ przy zastosowaniu technik tera- W tym samym roku w Branicach powo-
pii zajęciowej, zmierzających do rozwijania: łana została pierwsza w Polsce Państwowa
1) umiejętności wykonywania czynności Szkoła Medyczna Instruktorów Terapii
życia codziennego oraz zaradności osobistej, Zajęciowej. Warsztaty terapii zajęciowej
2) psychofizycznych sprawności oraz pod- działały od lat 50. XX w. także w Szpitalu
stawowych i specjalistycznych umiejętności Specjalistycznym im. Józefa Babińskiego
zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w Krakowie-Kobierzynie, a od 1971 r.
w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy .  w Szpitalu Neuropsychiatrycznym
Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych
95
im. prof. M. Kaczyńskiego w Lublinie- związany ze sferą wolicjonalną i moty-
Abramowicach. Terapia zajęciowa pro- wacyjną, nawykami, które internalizują
wadzona jest do dziś w wielu placówkach w efekcie ciągłych powtórzeń, oraz z wydol-
szpitalnych zajmujących się usprawnia- nością. W tym też kontekście szczegó-
niem osób z różnymi typami ograniczenia łowo analizuje on charakter i mechanizmy
sprawności (pacjentów cierpiących na cho- leżące u podłoża różnorodnych ludzkich
roby kardiologiczne, neurologiczne i zabu- zajęć. Zajęcia mają znaczenie indywidu-
rzenia psychiczne). alne i społeczno-kulturowe i podtrzymują
Terapię zajęciową oferuje się również partycypację podmiotu w społeczeństwie.
we wszystkich domach opieki społecznej Można wyróżnić zajęcia związane z troską
(DPS) oraz dziennych domach pomocy o siebie, produktywnością i przyjemnością
społecznej (DDPS), zgodnie z rozporządze- (za: www.cotec-europe.org).
niem Ministra Polityki Społecznej z dnia Stosowana w rehabilitacji osób z ogra-
19 paz
dziernika 2005 r. w sprawie domów niczeniami sprawności terapia zajęciowa
pomocy społecznej. W tych placówkach, powinna uwzględniać także dynamiczną
świadczących pomoc osobom starszym, relację między osobą, środowiskiem i zaję-
zajęcia nazywane terapią zajęciową trudno ciami. Konkluzja ta była podstawą stwo-
w praktyce odróżnić od innych metod akty- rzenia modelu osoba środowisko zajęcie
wizowania osób starszych, np. arteterapii (Person Environment Occupation Model)
czy zwykłych zajęć plastycznych. nawiązującego do zasad terapii skoncen-
trowanej na kliencie (Law, Cooper, Strong,
Koncepcje teoretyczne terapii zajęciowej Stewart i in., 1996). Model ten pokazuje, jak
ważne dla prowadzenia terapii zajęciowej
Poza Polską przyjmuje się, że dla terapii jest środowisko życia poddawanej niej osoby.
zajęciowej kluczowe jest podejście skon- W publikacjach polskich terapia zaję-
centrowane na kliencie (client-centred ciowa bywa Å‚Ä…czona z rehabilitacjÄ… zawo-
approach), zakładające udział klienta dową  jedną z pięciu odmian rehabili-
w podejmowaniu decyzji dotyczącej tego, tacji osób niepełnosprawnych. Według
co chciałby robić i jakie zajęcia są mu Stanisława Kowalika terapia zajęciowa to
potrzebne. Podejście to zalecają Elisabeth m.in. forma przygotowania przedzawodo-
A. Townsend i Helen Palatajko (Willis, wego. Jako taka,  jest wstępną fazą produk-
Reynolds, Keleher, 2009). Klient uznawany tywizacji osób niepełnosprawnych. Polega
jest za część kontekstu składającego się na wykonywaniu przedmiotów użytecz-
z jego rodziny, przyjaciół, kultury i uwar- nych i artystycznych w celu pozazarobko-
stwienia ekonomicznego. Zakłada się, iż wym (Kowalik, 2007a, s. 139). Dalej autor
wie on, co jest dla niego najlepsze, i dlatego dodaje jednak, że  chodzi głównie o ogólną
jego relacja z terapeutą powinna mieć cha- aktywizację osób niepełnosprawnych
rakter partnerski i być skoncentrowana na oraz odtwarzanie niektórych utraconych
zajęciach, których potrzebuje. sprawności ruchowych (s. 139). Wszystkie
Omawiana forma terapii jest nieroz- rodzaje terapii  medyczna, ruchowa, peda-
łącznie związana ze słowem  zajęcie . Gary gogiczna, społeczna i zawodowa  mają
Kilhofner (2002) definiuje ten termin jako także zastosowanie w usprawnianiu osób
pracę, gry i aktywności dnia codziennego w okresie póz
nej dorosłości.
wraz z ich kontekstem czasowym, fizycz- Terapia zajęciowa bywa też definio-
nym i społeczno-kulturowym. Jego zda- wana jako rodzaj ergoterapii, czyli formy
niem fakt, że ludzie zajmują się czymś, jest leczenia pracą. Jacek Nawrot, analizując
Sienkiewicz-Wilowska
96
zastosowanie terapii zajęciowej i terapii rozumienie terapii zajęciowej jest bar-
pracą w wychowaniu dzieci niepełnospraw- dzo szerokie. Zgodnie z nim terapia zaję-
nych fizycznie, podniósł kwestię relacji mię- ciowa ma na celu nie tyle powrót do pracy
dzy terapią zajęciową a ergoterapią: zarobkowej, ile przywrócenie sprawności
i aktywizację. Jest zatem formą działania
OkreÅ›lenie «terapia zajÄ™ciowa odpowiada
usprawniającego. Milanowska pisze także,
określeniu occupational therapy, stoso-
iż terapia zajęciowa to  leczenie i uspraw-
wanemu najczęściej w piśmiennictwie
angielskim, amerykańskim i kanadyjskim.
nianie za pomocą określonych czynności,
We Francji i Belgii używa się określenia
zajęć i pracy (s. 13).
l érgotherapie, w ZSRR w tym samym zna-
Lucyna Kozaczuk (1999) w przewod-
czeniu trudowaja terapia. Niemcy rozróż-
niku metodycznym dotyczÄ…cym stosowa-
niajÄ… okreÅ›lenia Arbeitstherapie i Beschäf-
nia terapii zajęciowej w domach pomocy
tigungstherapie. [& ] U nas przyjęły się
społecznej wymienia jako jej podstawowe
potocznie oba te terminy jako równo-
metody arteterapiÄ™, muzykoterapiÄ™, cho-
znaczne i zamienne (Nawrot, 1973 s. 6).
reoterapiÄ™, dramaterapiÄ™ i ergoterapiÄ™.
Autor widzi jednak różnicę między termi- Do tej ostatniej zalicza, oprócz haftu czy
nami  terapia zajęciowa i  ergoterapia . wykonywania ozdób świątecznych, także
Wedle niego w terapii zajęciowej w węż- codzienne czynności, np. ścielenie łóżek
szym rozumieniu kluczowe znaczenia ma czy pracÄ™ w kuchni. Cytowany przewodnik
planowanie czynności, sama czynność i ini- został opublikowany 14 lat temu. Obecnie
cjatywa twórcza. W wypadku terapii pracą pojawiają się sugestie dotyczące koniecz-
istotniejsze znaczenie mają sprawność ności uwzględniania w ramach terapii
i rezultaty podejmowanej czynności oraz zajęciowej środowiska życia osób star-
użyteczność wykonywanych przedmiotów szych, a także ich codziennych aktywności
(Nawrot, 1973, s. 15 16). Autor wyróżnia  podejmowanych w ramach czasu wolnego
także terapię zabawą, związaną z wyko- człowieka, codziennej samoopieki mającej
nywaniem czynności, które mają sprawiać zapewnić zdrowie i dobre samopoczucie,
przyjemność. Te trzy formy oddziaływania prac domowych, zakupów oraz wszel-
można według niego nazwać ogólnie tera- kich aktywności w grupie zawodowej,
pią czynnościową, która potocznie nazy- rówieśniczej, sąsiedzkiej lub społeczności
wana była albo terapią zajęciową, albo ergo- lokalnej, a także realizowanie różnorod-
terapią. W praktyce jednak granice między nych pasji życiowych (Tobis, Kropińska
nimi są płynne. Należy zaznaczyć, że choć i Cylkowska-Nowak, 2011, s. 195). W prak-
rozważania Nawrota dotyczą usprawnia- tyce jednak zalecenia te nie są dostatecznie
nia dzieci, wydają się jednak zasadne także respektowane.
w odniesieniu do osób w wieku póz
nej W wypadku osób w okresie póz
nej
dorosłości. dorosłości terapii zajęciowej nie można
W klasycznej publikacji dotyczącej tera- traktować jako formy przygotowania zawo-
pii zajęciowej Kazimiera Milanowska defi- dowego, ponieważ osoby te są z definicji
niuje ją jeszcze inaczej  jako  określone w wieku emerytalnym. Może ona jednak
czynności o charakterze zajęć fizycznych stanowić formę ogólnego usprawniania.
lub umysłowych, zalecone przez lekarza Terapia zajęciowa w Polsce nie uwzględnia
a prowadzone przez fachowców w danej jednak w dostatecznym stopniu koniecz-
dziedzinie, które mają na celu przywróce- ności aktywizacji i animacji najbliższego,
nie choremu sprawności fizycznej i psy- lokalnego środowiska seniora (Brzezińska,
chicznej (Milanowska, 1982, s. 15). To Rosiński i Rycielska, 2010).
Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych
97
Zastosowanie terapii zajęciowej Terapeuta traktuje środowisko domowe
w usprawnianiu osób starszych jako obszar zainteresowań wspólnoty (dzia-
w świetle wybranych badań łania związane z prewencją, polegającą na
takim dostosowywaniu miejsca zamieszka-
Warto prześledzić, w jakim celu i w jakich nia do potrzeb osób starszych, które zmniej-
sytuacjach terapia zajęciowa jest propono- sza ryzyko wypadków, stresów i chorób).
wana osobom starszym. Pozwoli to także Nastawienie terapii zajęciowej na
pośrednio określić, jakie cele stawia się tej codzienne zajęcia i czynności pacjentów,
formie rehabilitacji. które mają dla nich istotne znaczenie,
W książce poświęconej zastosowaniu postulują też inni badacze (Law, Baptiste,
terapii zajęciowej w opiece nad osobami star- McColl, Opzoomer, Polatajko i in., 1990;
szymi Sandra Lewis (2003) traktuje jÄ… jako Law, Polatajko, Pollock, McColl, Carswell
osobnÄ… dziedzinÄ™ i nazywa gerontologicznÄ… i Baptiste, 1994). Konieczne jest przy tym
terapią zajęciową (gerontic occupational ther- objęcie uwagą nie tylko samego pacjenta,
apy). Samą terapię zajęciową definiuje jako ale też jego najbliższego otoczenia społecz-
naukę i sztukę pomagania ludziom w wyko- nego i fizycznego. Badania pokazują, że
nywaniu codziennych czynności, które są możliwość aktywności, w tym prowadze-
dla nich ważne, pomimo inwalidztwa, osła- nia codziennych zajęć, jest podstawowym
bienia lub upośledzenia. Zajęcia włączane wyznacznikiem jakości życia w starszym
do terapii zajęciowej można podzielić na wieku. Aktywność, pracę jako aktualne
trzy podstawowe obszary: czynności dnia z
ródło satysfakcji wymieniło najwięcej
codziennego, praca i czynności produk- (61%) spośród 66 badanych powyżej 80.
tywne oraz gry i rekreacja (Lewis, 2003). roku życia. W dalszej kolejności znalazły
Według autorki można mówić także o osob- się: rodzina, kontakty społeczne (36%),
nej dziedzinie badań naukowych dotyczą- zdrowie (24%), hobby, wypoczynek (21%),
cych zajęć, nazywanej occupational science. przyjemne czynności (12%) i aspekty emo-
Powołując się na badania przeprowadzone cjonalne, religijne (9%) (Xavier, Ferraz,
przez innych badaczy, wyróżniła ona szereg Marc, Escosteguy i Moriguchi, 2003).
podejść terapeutycznych w ramach geronto- Badacze wykazali, że aktywność społeczna
logicznej terapii zajęciowej oraz role i metody i produktywna w takim samym stopniu jak
działania terapeutów zajęciowych. Terapeuta ćwiczenia ruchowe obniżają śmiertelność
może funkcjonować jako:koordynator usług, w starszym wieku. Aktywność zwiększa
wykorzystujący zasoby wspólnoty (najczęś- przeżywalność nie tylko dzięki konsekwen-
ciej pracownik socjalny lub pielęgniarka śro- cjom ruchowym, lecz także psychospołecz-
dowiskowa, która pomaga odkryć z
ródła ist- nym (Glass, Mendes de Leon, Marottoli
niejących we wspólnocie zasobów mogących i Berkman, 1999). Zmniejsza też zależność
pomóc osobie starszej) od innych w podejmowaniu codziennych
% ergonomista i specjalista środowiskowy czynności, która jest jedynym lub jednym
(nadzoruje relacje między wymogami, z kluczowych czynników (w zależności od
jakie stawia zadanie, a możliwościami przyjętej definicji) ułomności (frailty) osób
pracujÄ…cego na stanowisku pracy) w starszym wieku (Rockwood, Fox, Stolee,
% konsultant bezpieczeństwa w domu Robertson i Beattie, 1994).
% współpracujący z architektami w sprawie Esther Steultjens, Joost Dekker, Lex
potrzeb domowych i instytucjonalnych Bouter i in. (2004) analizujÄ… doniesie-
(2004) analizujÄ… doniesie-
(ulepszenie wzornictwa w miejscach nia badawcze na temat zastosowania
pracy i domach). terapii zajęciowej w celu umożliwienia
Sienkiewicz-Wilowska
98
samodzielnego życia osobom starszym. domowych pomagają unikać upadków, ale
Analiza miała odpowiedzieć na pytanie, czy tylko w odniesieniu do osób, którym już
terapia zajęciowa poprawia rokowania dla wcześniej zdarzały się upadki. Skuteczność
mieszkających samotnie osób po 60. roku terapii może być związana nie tylko z mody-
życia. Autorzy wyróżnili 6 kategorii badań, fikacjami dokonanymi w mieszkaniach, ale
uwzględniając typ projektu, poziom meto- także z zachęcaniem tych osób do prowa-
dologiczny, rodzaj narzędzi pomiarowych dzenia bardziej bezpiecznego trybu życia,
i istotność wyniku. Na ich uwagę zasłużyło zarówno w domu, jak i poza nim.
17 doniesień, z których 10 opisywało wyniki Liczne doniesienia dowodzą także sku-
randomizowanych badań kliniczne, przy teczności terapii zajęciowej w poprawie
czym 6 z nich miało wysoki poziom meto- funkcjonowania społecznego, zwiększaniu
dologiczny. Na podstawie wyników autorzy udziału w życiu społecznym i poprawie
doszli do wniosku, że terapia zajęciowa ma jakości życia. Opracowuje się programy
dużą skuteczność w niwelowaniu utrud- edukacyjne mające na celu zapobieganie izo-
nień w codziennym funkcjonowaniu osób lacji społecznej i samotności osób starszych
starszych przez podsuwanie im urządzeń (Cattan, White, Bond i Learmouth, 2005)
wspomagających funkcjonowanie i szkole-  a trzeba pamiętać, że te osoby są szcze-
nie w zakresie ich wykorzystania. Analiza gólnie zagrożone izolacją i w jej następstwie
dowiodła również, że trenowanie umiejęt- wykluczeniem społecznym ze względu na
ności w połączeniu z oceną zagrożeń poja- ograniczenie sprawności i mniejszą częstość
wiających się w domu klienta jest skuteczne kontaktów społecznych (Abramov, 2002),
w zapobieganiu upadkom. Tego typu dzia- a także ograniczenie ogólnej aktywności
łania związane są także z promowaniem oraz zmniejszenie dochodów często skutku-
bezpiecznego trybu życia. jące ubóstwem (Jurek, 2012; Santana, 2002;
Wiele artykułów dotyczy terapii zajęcio- Żukowski, 2010).
wej prowadzonej indywidualnie w domach Jeanne Jackson, Mike Carlson, Deborah
podopiecznych w celu zapobiegania upad- Mandel i in. (1998), wychodząc z założe-
(1998), wychodząc z założe-
kom (Campbell, Robertson, Grow, Kerse nia, że podstawy terapii zajęciowej można
i in., 2005), a także dobierania urządzeń, wykorzystać do tworzenia innowacyjnych
które mogą ułatwiać osobom starszym metod leczenia, opracowali eksperymen-
codzienne funkcjonowanie (George, Binns, talny program prewencyjny dla osób star-
Clayden, Mulley, 1988). Robert Cumming, szych żyjących w społeczności, który ma
Margaret Thomas, George Szonyi i in. wzmacniać ich zdrowie i funkcjonowanie
(1999) badali skuteczność domowych wizyt psychospołeczne. W latach 1994 1997 na
terapeutów zajęciowych mających na celu Uniwersytecie Południowej Kalifornii prze-
zmniejszenie liczby upadków przez zredu- prowadzono badanie Well Elderly Research
kowanie zagrożeń środowiskowych. Osoby Study, którego uczestnikami było 361 osób
badane (n = 530, średni wiek 77 lat) poddane starszych różnej narodowości (średnia
zostały eksperymentalnej terapii zajęciowej, wieku 74,4 lata). Zostali oni przydzieleni
ukierunkowanej na szkolenie i dokonanie do trzech grup na okres 9 miesięcy  jedna
takich modyfikacji w ich domach, które grupa została poddana prewencyjnej terapii
pomogłyby zmniejszyć liczbę upadków. zajęciowej, druga nieprofesjonalnemu pro-
Obserwacja była prowadzona przez rok gramowi aktywności społecznej (spotkania,
z wykorzystaniem miesięcznego  kalenda- wycieczki do kina), a trzecia pozostała bez
rza upadków . Z badania wynika, że działa- wsparcia. Wyniki pokazały, że osoby uczest-
nia terapeutów zajęciowych podczas wizyt niczące w programie terapii zajęciowej
Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych
99
uzyskały istotnie lepsze rezultaty w funk- albo nie zalicza się stosowanych w tym celu
cjonowaniu fizycznym i społecznym, wital- działań do terapii zajęciowej. Na przykład
ności i zdrowiu psychicznym oraz satysfak- w publikacji poświęconej przygotowaniu
cji życiowej. Druga grupa uzyskała wyniki DPS do zapobiegania upadkom pensjona-
porównywalne z grupą pozbawioną terapii. riuszy (Krupa i Szczerbińska, 2009) wymie-
Program terapii zajęciowej opracowany niono co prawda różne formy dostosowania
specjalnie dla potrzeb tych badań nazwano budynków (poręcze, wykładziny antypo-
The Well Elderly Treatment Program. Analizy ślizgowe, podjazdy, uchwyty itp.), ale nie
pokazały, że zaprojektowane zajęcia mają wspomniano o terapii zajęciowej jako oka-
istotną moc terapeutyczną, która promieniuje zji do diagnozowania potrzeb pacjentów
na wiele obszarów życia. W omawianym tek- i prowadzenia programów edukacyjnych.
ście szczegółowo opisano teoretyczne i filozo- W kontekście powszechnego stosowania na
ficzne podstawy tego programu terapeutycz- świecie terapii zajęciowej w zapobieganiu
nego. Zdaniem Jackson i współpracowników upadkom paradoksalne wydaje się stwier-
szczególną rolę w podtrzymywaniu zdrowia dzenie autorek, iż  zaobserwowano niski
i jakości życia pełni praca. Praca jest rozu- stopień bezpieczeństwa na salach rehabi-
miana przez nich szeroko  jako przejawy litacji i terapii zajęciowej (s. 92). Należy
aktywności, które są kulturowo i osobiście jednak przyznać, że autorki zdają sobie
znaczące, takie jak gotowanie, czytanie czy sprawę z niewykorzystanego potencjału
łowienie ryb. Natura pracy nie jest jednak terapii zajęciowej, formułując następującą
statyczna, zamknięta w odizolowanych, kon- rekomendację:  domy pomocy społecznej
kretnych formach. Praca jest efektem współ- powinny [& ] wykorzystać potencjał działu
działania wielu różnych wpływów, takich jak rehabilitacji i terapii zajęciowej w celu pro-
wzorce społeczno kulturowe, specyficzny wadzenia programów usprawniania zapo-
kontekst środowiskowy oraz wkład jednostki biegających zaburzeniom chodu i równo-
związany z jej wcześniejszym doświadcze- wagi (Krupa i Szczerbińska, 2009, s. 93).
niem (Jackson i in., 1998). Terapia zajęciowa dla osób starszych
Badania dotyczące terapii zajęciowej prowadzona jest w Polsce przede wszyst-
nierzadko są poświęcone konkretnym kim w DPS i DDPS. Terapia w tych placów-
programom terapeutycznym  np. progra- kach w niewielkim stopniu jest nastawiona
mowi Leiden 85 Plus Occupational Therapy na czynności codzienne lub usamodziel-
Intervention Study (Craen, Gussekloo, niajÄ…ce, dominuje w niej bowiem artete-
Blauw i in., 2006)  lub metodom pracy rapia, muzykoterapia, choreoterapia, dra-
terapeutów zajęciowych, jak np. szwedzkie materapia i ergoterapia (Kozaczuk, 1999).
badania dotyczące superwizji terapeutów W poradniku poświęconym terapii zaję-
zajęciowych dokonywanej przez pracow- ciowej, oprócz wspomnianych powyżej,
ników opieki zdrowotnej w ramach komu- wymieniono też biblioterapię, chromote-
nalnej opieki nad osobami starszymi (Pros rapiÄ™, poezjoterapiÄ™, estetoterapiÄ™, kinezy-
i Kjellberg, 2008). Terapia zajęciowa często terapię, ludoterapię i zajęcia relaksacyjne
prowadzona jest też w ramach działań pre- (Kuc, 2007), które nie są swoiście zwią-
wencyjnych (Clark, Azen, Carlson, Mandel zane z usprawnianiem osób starszych. Cele
i in., 2001; Jackson i in. 1998) i wsparcia terapii zajęciowej definiowane są bardzo
funkcjonowania poznawczego (Bach, Bach, szeroko jako  usprawnianie psychiczne,
Böhmer, Fruhwald i in., 1995). fizyczne i preorientacja zawodowa (Kuc,
W Polsce nie traktuje się terapii zaję- 2007, s. 7). Autorka stwierdza, że cele tera-
ciowej jako metody zapobiegania upadkom pii zajęciowej mogą być osiągane dzięki:
Sienkiewicz-Wilowska
100
 przygotowaniu do życia w środowisku spo- Podobne badania, uwzględniające
łecznym ,  ogólnemu usprawnianiu ,  roz- wykorzystanie terapii zajęciowej we wspie-
wojowi umiejętności wykonywania czyn- raniu pacjenta w podejmowaniu codzien-
ności życia codziennego ,  opanowaniu nych aktywności, przedstawiły w swojej
czynności przysposabiających do pracy , publikacji Anca Jianu i Sabina Macovei
 rozwijaniu podstawowych oraz specja- (2012). Analizowały one wpływ terapii
listycznych umiejętności zawodowych, zajęciowej na rekonwalescencję pacjentów
umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej w starszym wieku po ostrym zawale serca.
bÄ…dz
szkolenia zawodowego (s. 7). W uję- Porównanie parametrów uzyskanych po 3,
ciu bardziej syntetycznym: 6 i 9 tygodniach terapii zajęciowej dowiodło
nie tylko jej korzystnego wpływu, ale też
[& ] terapia zajęciowa jest działaniem wie-
możliwości i ograniczeń w odzyskaniu
lokierunkowym opartym na wykorzystaniu
wydolności układu wieńcowego pacjentów
tkwiącego w każdym człowieku potencjału
rozwojowego majÄ…cego z
ródło w natural- w podeszłym wieku. Program terapii zaję-
nych siłach witalnych organizmu [& ]. Jest
ciowej polegał na towarzyszeniu pacjentowi
jednym z czynników rehabilitacji społecz-
w codziennej aktywności i był skoncentro-
nej i ma na celu włączenie mieszkańców
wany na czynnościach życia codziennego
domu pomocy społecznej w normalny nurt
(według kwestionariusza ADL  Activities
życia domu i społeczeństwa [& ]. Jednym
of Daily Living), takich jak mycie, jedze-
z zadań terapii zajęciowej jest nauczenie
nie, ubieranie się, a także na czynnoś-
osoby takich umiejętności, które pozwolą
ciach instrumentalnych (według I-ADL
jej na akceptacjÄ™ siebie, wglÄ…d i satysfakcjÄ™
z posiadanych umiejętności, nabywanie  Instrumental Activities of Daily Living),
nowych w celu pełniejszej samorealizacji
takich jak gotowanie, prowadzenie domu,
siebie pomimo istniejącej niepełnospraw-
robienie zakupów i rozwiązywanie innych
ności (Kuc, 2007, s. 7).
codziennych problemów. Pod kierunkiem
terapeuty prowadzono także ćwiczenia
Nie do końca jest jednak jasne, jak można oddechowe, trening chodzenia oraz działa-
osiągnąć te cele przy użyciu zaproponowa- nia mające na celu przystosowanie najbliż-
nych technik. szego otoczenia do potrzeb pacjenta wraz
Na oddziałach rehabilitacyjnych terapia uczeniem go korzystania z tych adaptacji.
zajęciowa częściej jest wiązana z uspraw- Badania zostały przeprowadzone w 2010 r.
nianiem i przywracaniem zdolności samo- na pacjentach w wieku 66 74 lat (n = 14),
obsługowych, co jest zgodne z wytycznymi przebywających przez tydzień w szpitalu
światowymi. Agnieszka Bajer i Andrzej w Bukareszcie z powodu ostrego zawału
Kwolek (2008), referując badanie jakości serca. Pacjenci i ich rodziny zostali poinfor-
życia osób starszych rehabilitowanych po mowani, w jakim zakresie powinni podej-
udarze mózgu (n = 39), podkreślają, że  w mować powyższe czynności. Wyniki wyka-
ramach terapii zajęciowej zwracano szcze- zały, że tak pomyślana terapia zajęciowa
gólną uwagę na naukę samoobsługi i ćwi- poprawia pracę serca, zwiększa jego pojem-
czeń manipulacyjnych (s. 55). Autorzy ność minutową oraz zwiększa maksymalną
stwierdzają, że niezależnie od wieku wydolność wysiłkową, a w konsekwencji
pacjentów rehabilitacja szpitalna poprawia prowadzi do poprawy jakości życia pacjen-
jakość ich życia przede wszystkim wskutek tów (Jianu i Macovei, 2012). W omawianym
poprawy sprawności fizycznej. Wpływ na to wypadku program terapii zajęciowej był
ma niewątpliwie także nauka samoobsługi bardzo rozbudowany. W przypadku pacjen-
prowadzona w ramach terapii zajęciowej. tów badanych przez Bajer i Kwolka (2008)
Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych
101
terapia zajęciowa była jedynie jednym Właściwie prowadzona terapia zajęciowa,
z mniej ważnych elementów rehabilitacji. uwzględniająca założenia podejścia skoncen-
trowanego na kliencie, jak również działania
Podsumowanie w najbliższym otoczeniu osób starszych, urze-
czywistnia zasadę empowerment  zwiększa
Przegląd wybranych publikacji na temat tera- samostanowienie osób doświadczających
pii zajęciowej w Polsce i na świecie ujawnił ograniczenia sprawności (Kowalik, 2007b,
odmiennoÅ›ci w rozumieniu samego terminu Schönbrodt i Veil, 2012, WiliÅ„ski, 2010).
oraz szerokie spektrum związanych z nim Aby jednak terapia zajęciowa służyła
obszarów badawczych. Wśród wielu katego- tym celom, powinna być prowadzona
rii pacjentów poddawanych tej terapii (mło- w sposób uwzględniający potrzeby osoby
dzież i osoby dorosłe, osoby upośledzone jej poddawanej. Terapeuci powinni zatem
i osoby niepełnosprawne ruchowo) na szcze- traktować osobę starszą jako partnera inter-
gólną uwagę zasługują osoby starsze. W ich akcji terapeutycznej, a nie jedynie biernego
wypadku utożsamianie terapii zajęciowej jej odbiorcę (Kowalik, 1999). Niewątpliwie
przede wszystkim z usprawnianiem zawodo- zaowocowałoby to lepszym dostosowa-
wym jest nieuzasadnione. W wielu krajach niem oferty terapii zajęciowej do potrzeb
opracowuje się i prowadzi systematyczne odbiorców i pełniejszym wykorzystaniem
programy terapii zajęciowej dla osób star- jej potencjału usprawniającego.
szych (np. Szwecja, USA). Potencjał tej formy Strony internetowe poświęcone studiom
usprawniania jest ogromny. Terapia zajęciowa w zakresie terapii zajęciowej na wielu uczel-
nie tylko poprawia sprawność fizyczną, ale niach w Polsce informują, że są one pro-
także funkcjonowanie społeczne, poznawcze wadzone zgodnie ze standardami WFOT
i emocjonalne osób starszych. i ENOTHE. Jednak Polska nie należy do tych
Obecnie jednym z podstawowych fila- organizacji, a wypracowane przez nie stan-
rów polityki społecznej dotyczącej osób dardy nie są u nas powszechnie stosowane.
starszych jest koncepcja aktywnego sta- Uwzględnienie w polskiej praktyce terapeu-
rzenia się. Najpełniejszą definicję tego tycznej wiedzy i dokonań międzynarodo-
terminu przedstawiła w 2002 r. Światowa wych stowarzyszeń terapii zajęciowej mia-
Organizacja Zdrowia. Zgodnie z niÄ… Å‚oby istotne znaczenie nie tylko dla rozwoju
 aktywności nie należy kojarzyć wyłącz- dyscypliny naukowej occupational science,
nie [& ] z pracą zawodową czy kondycją ale także dla praktyki terapeutycznej.
fizycznÄ…, lecz odnosi siÄ™ ona do wszelkich
sfer życia: społecznej, gospodarczej, kul- Literatura
turalnej, duchowej i obywatelskiej (Jurek,
2012, s. 9). Aktywne starzenie siÄ™ ma na Abramov, D. (2002). People, demography and
celu poprawę jakości życia osób starszych social exclusion. Strasbourg: Council of Europe
poprzez zwiększenie szans związanych Publishing.
z poprawÄ… zdrowia i uczestnictwem w róż- Bach, D., Bach, M., Böhmer, F., Fruhwald, T. i in.
nych sferach życia. (1995). Reactivating occupational therapy:
Jedną z możliwości zapobiegania izola- a method to improve cognitive performance
cji i wykluczenia osób starszych jest właś- in geriatric patients. Age and Ageing, 24(3),
nie terapia zajęciowa. Z definicji ma ona 222 226.
bowiem służyć jak najpełniejszej partycypa- Bajer, A., Kwolek, A. (2008). Ocena jakości życia
cji w codziennych czynnościach, a co za tym osób starszych po udarze mózgu  doniesienie
idzie  zwiększaniu poczucia dobrostanu. wstępne. Fizjoterapia, 16(1), 52 63.
Sienkiewicz-Wilowska
102
Brzezińska, A. I., Rosiński, D. i Rycielska, L. (2010). Jackson, J., Carlson, M., Mandel, D. i in. (1998). Occu-
Aktywizacja lokalnych społeczności: miejsce pation in lifestyle redesign: the well elderly study
dla osób z ograniczeniami sprawności. Polityka occupational therapy program. The American Jou-
Społeczna  numer monograficzny pt.: Diagnoza rnal of Occupational Therapy, 52(5), 326 337.
potrzeb i podstawy interwencji społecznych na Jianu, A. i Macovei, S. (2012). The occupational
rzecz osób z ograniczeniami sprawności, 55 58. therapy impact on the recovery of convalescent
Campbell, A. J., Robertson, M. C., La Grow, S. J., elderly people after an acute myocardial infarc-
Kerse, N. M. i in. (2005). Randomised controlled tion. Palestrica of the third millennium  Civiliza-
trial of prevention of falls in people aged e"75 with tion and Sport, 13(1), 23 26.
severe visual impairment: the VIP trial. British Jurek, A
. (2012).  Aktywne starzenie siÄ™ jako
medical Journal, 331(7520), 817 834. paradygmat w polityce społecznej. Polityka
Cattan, M., White, M., Bond, J. i Learmouth, A. Społeczna, 3, 8 12.
(2005). Preventing social isolation and loneli- Kilhofner, G. (2002). Nature of human occupation.
ness among older people: a systematic review of Baltimore Philadelphia: Lippincott, Williams
health promotion interventions. Ageing & Soci- & Wilkins.
ety, 25(1), 41 67. Kowalik, S. (1999). Psychospołeczne podstawy
Clark, F., Azen, S. P., Carlson, M., Mandel, D. i in. rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Katowice:
(2001). Embedding health-promoting changes Biblioteka Pracownika Socjalnego.
into the daily lives of independent-living older Kowalik, S. (2007a). Psychologia rehabilitacji.
adults: long-term follow-up of occupational ther- Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Pro-
apy intervention. Journal of Gerontology: Psycho- fesjonalne.
logical Sciences, 56B(1), 60 63. Kowalik, S. (2007b). Bariery utrudniające włącza-
Craen, A. J. M. de, Gussekloo, J. i Blauw, G. J. (2006). nie osób niepełnosprawnych w życie społeczne.
Randomised controlled trial of unsolicited occu- Próba sformułowania nowego podejścia teore-
pational therapy in community-dwelling elderly tycznego. Nauka, 3, 49 69.
people: the LOTIS trial. PLOS Clinical Trials, 1(1), Kozaczuk, L. (1999). Terapia zajęciowa w domach
e2. Pobrano z: http://www.plosclinicaltrials.org/ pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny. Kato-
article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pctr.0 wice: Biblioteka Pracownika Socjalnego.
010002;jsessionid=FBF5D0CC16CA348BA4B70 Krupa, A. i Szczerbińska, K. (2009). Ocena przy-
922A7A72826 gotowania domów pomocy społecznej w Mało-
Council of Occupational Therapists for the Euro- polsce do zapobiegania upadkom. Gerontologia
pean Countries, www.cotec-europe.org Polska, 17(2), 85 94.
Cumming, R. G., Thomas, M., Szonyi, G. i in. Kuc, M. (2007). Stosowanie terapii zajęciowej w pro-
(1999). Home visits by an occupational therapist cesie aktywizacji podopiecznego. Radom: Instytut
for assessment and modification of environmen- Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut
tal hazards: a randomized trial of falls prevention. Badawczy.
American Geriatrics Society, 47(12), 1397 1402. Law, M., Baptiste, S., McColl, M. A., Opzoomer, A.,
George, J., Binns, V. E., Clayden, A. D. i Mulley, G. P. Polatajko, H. i Pollock, N. (1990). The Canadian
(1988). Aids and adaptations for the elderly at home: Occupational Performance Measure: an outcome
underprovided, underused, and undermaintained. measure for occupational therapy. Canadian
British Medical Journal, 296(6633), 1365 1366. Journal of Occupational Therapy, 57(2), 82 87.
Glass, T. A., Mendes de Leon, C., Marottoli, R. A. Law, M., Cooper, B., Strong, S., Stewart, D. i in.
i Berkman, L. F. (1999). Population based study (1996). The Person Environment Occupation
of social and productive activities as predic- Model: a transactive approach to occupational
tors of survival among elderly Americans. BMJ, performance. Canadian Journal of Occupational
319(7208), 478 483. Therapy, 63(1), 9 23.
Terapia zajęciowa w usprawnianiu osób starszych
103
Law, M., Polatajko, H., Pollock, N., McColl, M. A., nia się . Potrzeba działania i przykłady dobrych
Carswell, A. i Baptiste, S. (1994). Pilot testing of praktyk w Niemczech. Problemy Polityki Społecz-
the Canadian Occupational Performance Mea- nej, 18, 63 76.
sure: clinical and measurements issues. Canadian Steultjens, E. M. J., Dekker, J., Bouter, L. M. i in.
Journal of Occupational Therapy, 61(4), 191 197. (2004). Occupational therapy for community
Lewis, S. C. (2003). Elder care in occupational ther- dwelling elderly people: a systematic review. Age
apy. Thorofare: SLACK Incorporated. and Ageing, 33(5), 453 460.
Milanowska, K. (1982). Techniki pracy w tera- Tobis, S., Kropińska, S. i Cylkowska-Nowak, M.
pii zajęciowej. Warszawa: Państwowy Zakład (2011). Arteterapia jako forma terapii zajęciowej
Wydawnictw Lekarskich. w aktywizacji osób starszych. Geriatria, 5, 194 198.
Nawrot, J. (1973). Ergoterapia dziecka upośledzo- Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
nego fizycznie. Warszawa: Państwowy Zakład zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27
Wydawnictw Lekarskich. sierpnia 1997. Dz.U. 1997 Nr 123 poz. 776.
Pros, C., Kjellberg, A. (2008). Supervision in occu- Willis, E., Reynolds, L. E. i Keleher, H. (2009).
pational therapy regarding rehabilitation of Understanding the Australian health care system.
elderly people in Sweden. Scandinavian Journal Australia: Elsevier.
of Occupational Therapy, 15(4), 221 229. Wiliński, M. (2010). Modelowe strategie pomocy
Rockwood, K., Fox, R. A., Stolee, P., Robertson, D. osobom z ograniczeniami sprawności: medykali-
i Beattie, B. L. (1994). Frailty in elderly people: an zacja  usprawnianie  włączanie. W: A. I. Brzeziń-
evolving concept. Canadian Medical Association ska, R. Kaczan i K. Smoczyńska (red.), Diagnoza
Journal, 150(4), 489 495. potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecz- sprawności (s. 60 95). Warszawa: Wydawnictwo
nej z dnia 19 paz
dziernika 2005 r. w sprawie Naukowe Scholar.
domów pomocy społecznej. Dz.U. 2005 nr 217 World Federation of Occupational Therapists,
poz. 1837. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady www.wfot.org
Ministrów. Xavier, F. M. F., Ferraz, M. P. T., Marc, N., Escosteguy,
Santana, P. (2002). Poverty, social exclusion and N. U. i Moriguchi, E. H. (2003). Elderly people´s
the health in Portugal. Social Science & Medicine, definition of quality of life. Revista Brasileira de
55(1), 33 45. Psiquiatria, 25(1), 31 39.
Schönbrodt, B., Veil, K. (2012). Zjawisko wycofania Å»ukowski, M. (2010). Unijna strategia integracji
społecznego w kontekście  aktywnego starze- społecznej. Polityka Społeczna, 9, 2 7.