Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
I. Wstęp
II. Zamki
III. Podsumowanie
IV. Bonus
V. Bibliografia
___________________________
Rys. 1. Polskie zamki gotyckie
y
ródło: www.zamkigotyckie.org.pl
I. Wstęp
Historia powstawania obiektów na  Szlaku zamków gotyckich jest ściśle związana ze sprowadzeniem
do Polski w 1226 r przez księcia Konrada Mazowieckiego zakonu rycerskiego pw. Najświętszej Marii
Panny Domu Niemieckiego i osadzenie go na Ziemi Chełmińskiej. Zakon posiadający niezwykłe
umiejętności budownicze i zmysł ekonomiczny zbudował wiele zamków oraz mniejszych obiektów
sakralnych, obronnych i gospodarczych.
Do XIII w. obiekty obronne powstające na terenie Pomorza Gdańskiego miały formę drewniano-
ziemnych grodów. Pierwszym zamkiem murowanym była zapewne siedziba księcia Sambora II w
Tczewie. Zamek gniewski, którego budowę rozpoczęto po 1282 r., łączył w sobie schemat użytkowy
czteroskrzydłowego klasztoru cysterskiego, elementy obronne w postaci murów i baszt oraz funkcje
gospodarcze zlokalizowane na terenie obronnego przedzamcza. Po zajęciu przez krzyżaków całego
Pomorza Gdańskiego w 1308 r. wzniesiono kolejne siedziby komturskie w tej prowincji: w Gdańsku,
Świeciu, Tucholi i Człuchowie. Zamek w Gdańsku został całkowicie rozebrany przez mieszczan na
początku wojny trzynastoletniej i pozostały po nim jedynie skromne pozostałości w terenie. Zamek w
Świeciu wyróżniał się oryginalną formą baszt narożnych, wzniesionych tutaj na planie koła. Z zamku w
Tucholi pozostały tylko piwnice znajdujące się pod budynkiem obecnego starostwa powiatowego i
sąsiadującej z nim szkoły. Z kolei po zamku w Człuchowie, który rozległością i warownością
dorównywał twierdzy malborskiej, przetrwała jedynie monumentalna wieża ostatniej obrony, pełniąca
obecnie funkcję wieży telewizyjnej. Z innych pomniejszych warowni wzniesionych przez zakon na
terenie Pomorza - w Gródku nad Wdą, Nowym Jasińcu, Czarnem, Zamku Kiszewskim, Lęborku, Pucku i
Sobowidzu - zachowały się tylko przekazy z
ródłowe lub słabo czytelne szczątki.
W kwietniu 2009 roku powstało Stowarzyszenie gmin  Polskie Zamki Gotyckie . Skupia ono 16 gmin z
terenów na których położone są zamki gotyckie lub inne budowle z okresu średniowiecza. Jego główne
cele to:
- współpraca gmin, na terenie których znajdują się gotyckie zamki, w zakresie ich promocji
- opracowanie szlaku turystycznego, obejmującego powyższe obiekty;
- wylansowanie zespołu zamków gotyckich jako wysokiej klasy atrakcji turystycznych;
- współpraca z krajowymi i zagranicznymi biurami turystycznymi i przedstawicielstwami informacji
turystycznych;
- zwiększenie ruchu turystycznego i rozbudowa infrastruktury turystycznej na terenie gmin
członkowskich.
Stowarzyszenie uczestniczy również w projekcie  Prezentacja szlaku zamków i muzeów, atrakcji
kulturowo - historycznych regionu Morza Bałtyckiego . Celem projektu jest wykreowanie wspólnego
Szlaku, łączącego zamki i muzea na terenie transgranicznym 3 państw (Polski, Rosji - Obwodu
Kaliningradzkiego, Litwy). Projekt jest dofinansowany z funduszy europejskich w ramach programu
EFRR
Trasa szlaku zamków gotyckich - szlaku kulturowego - biegnie przez Bytów, Malbork, Sztum, Kwidzyn,
Olsztyn, Nidzicę, Ostródę, Lidzbark Warmiński, Kętrzyn, Ryn, Gniew do zamku w Nowem nad Wisłą.
_____________________________________________________________________________________
-- 1 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
II. Zamki  podstawowe informacje1
1. Zamek krzyżacki w Bytowie
Zamek wybudowany został przez Krzyżaków w latach
1398-1405. Główne prace nadzorował wielki
budowniczy Zakonu Mikołaj Fellensteyn. Budowa
zamku przypadła na kadencję prokuratora bytowskiego
Jakuba von Reinacha i wielkiego mistrza Zakonu
Konrada von Jungingena. Nowoczesny na tamte czasy
zamek pełnił rolę siedziby administracji zakonnej,
strażnicy granicznej i zajazdu dla rycerstwa
zachodnioeuropejskiego, podróżującego do Malborka. W zamku na stale przebywało zapewne
od kilku do kilkunastu rycerzy zakonnych wraz z giermkami i knechtami. Pełna załoga zamku
składała się z kilkudziesięciu osób.
W czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466) zamek przeszedł za pośrednictwem gdańszczan w
ręce króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Nadany przez króla w 1454 roku księciu
pomorskiemu Erykowi II, pozostał wraz z całą ziemią bytowską w rękach Gryfitów do śmierci
ostatniego przedstawiciela dynastii, Bogusława XIV. Rozbudowany w drugiej połowie XVI
wieku, w pierwszej połowie wieku XVII pełnił m.in. rolę siedziby administracji i letniej
rezydencji książęcej. Około 1560 roku rozpoczęto budowę Domu Książęcego i Kancelarii
Książęcej. Budowle z wieżami schodowymi nadały rezydencji książęcej renesansowy charakter.
W latach 1637-1657 zamek wraz z całą ziemią bytowską pozostał we władaniu starostów
polskich. Znacznie zniszczony przez Szwedów w 1656 roku, przeszedł wraz z całą ziemią
lęborsko- bytowską, na mocy traktatów welawsko - bydgoskich z 1657 roku, w ręce elektora
brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I. Zamek i miasto, a także okoliczne wsie zastali
Brandenburczycy zniszczone i ograbione przez stacjonujÄ…ce tu wojska szwedzkie. Po
wysadzeniu przez Szwedów w 1656 roku Wieży Prochowej i wypaleniu prawie wszystkich
budowli, z zamku pozostały tylko mury zewnętrzne.
Po 1930 roku niemieckie władze państwowe przeznaczyły zamek bytowski na ośrodek
szkoleniowy i schronisko dla młodzieży. Rozpoczęte wówczas prace remontowo - budowlane
przerwała II Wojna Światowa.
Zapoczątkowane w latach 60 - tych prace adaptacyjno - remontowe zaowocowały w 1974 roku
oddaniem do użytku skrzydła wschodniego, które przeznaczono na siedzibę miejskiej biblioteki
publicznej. W roku 1980 oddano do użytku skrzydło południowe, gdzie zlokalizowano hotel i
restauracjÄ™.
W wyremontowanym w 1991 roku skrzydle północnym znalazło swoją siedzibę Muzeum
Zachodnio - Kaszubskie. W zamku można przenocować oraz oglądnąć "Wielki Turniej Rycerski
Gryfa Pomorskiego"
2. Zamek krzyżacki w Malborku
Zamek w Malborku jest jednym wielkim
średniowiecznym założeniem obronnym, wzniesionym
przez Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu
Niemieckiego w Jerozolimie w okresie od XIII po XV w.
Budowę rozpoczęto w 1278 roku od wytyczenia i
wzniesienia muru obwodowego zamku konwentualnego,
zaprojektowanego jako prostokąt o wymiarach około 52
1
Zdjęcia zamków pochodzą ze strony http://pl.wikipedia.org/wiki/Szlak_Zamków_Gotyckich. Więcej informacji o
każdym z zamków w literaturze oraz na stronie internetowej www.szlak.zamkigotyckie.org.pl.
_____________________________________________________________________________________
-- 2 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
na 61 metrów. W narożach umieszczono charakterystyczne dla zamków krzyżackich wieżyczki,
które wzniesione w końcowej fazie budowy powyżej ganków obronnych, akcentowały ozdobne
szczyty poszczególnych skrzydeł Zamku. Dodatkowo stanowiły element obronny, umożliwiając
ostrzał z czterech stron. W 1280 roku do Malborka przeniesiono konwent.
Pierwsi bracia zamieszkali w najwcześniej zbudowanym Skrzydle Północnym. Następnie
wzniesiono Skrzydło Zachodnie, w którym znalazł się Refektarz i Izba Komtura. Zamek -
klasztor został pod koniec XIII wieku otoczony murem obronnym. W ten sposób utworzono
przestronne międzymurza, służące do spacerów oraz jako tereny pod magazyny oraz cmentarz
braci zakonnych. W tym samym czasie zbudowano wieżę zwaną gdaniskiem, połączoną z
Zamkiem długim krytym gankiem. Przeznaczono ją jako miejsce ostatecznej obrony. W wieży
tej umieszczono także latrynę, podstawowym jej zadaniem było jednak kontrolowanie szlaku
prowadzÄ…cego przez mosty, Baszty Mostowe oraz BramÄ™ SzewskÄ… do miasta. PodobnÄ…, nieco
mniejszą, wieżę zwaną Kleszą, umieszczono po przeciwległej stronie, w północno-wschodnim
fragmencie muru obronnego. Obie wieże stanowiły dodatkowy element fortyfikacji, flankując
warowny klasztor.
Na mocy II Pokoju Toruńskiego w 1466 roku Malbork przeszedł pod panowanie królów
polskich i stał się stolicą Województwa Malborskiego. W 1772 roku, na mocy Pierwszego
Rozbioru Polski Malbork i niemal całe Prusy Królewskie przeszły pod zwierzchność Prus.
Już od XVI wieku Zamek Malborski funkcjonował w świadomości społecznej jako ważny
pomnik historii, a także jako ciekawostka dla podróżujących. W XVIII wieku Zamek stanowił
cel licznych podróży miłośników "starożytności", zaś na rosnącej fali romantyzmu i historyzmu
stał się on obiektem kolejnych badań nad jego historią i architekturą. Opracowano wówczas
pierwszą inwentaryzację Zamku Malborskiego posiadającą cechy naukowe. Protestowano także
przeciwko prowadzonej na przełomie XVIII i XIX wieku rozbiórce Zamku, którą wstrzymano w
1804 roku. Po 1815 r. rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę prace restauracyjne, nadzorowane
przez najwybitniejszych architektów Prus. W wyniku ich interdyscyplinarnej współpracy
odrestaurowany został wówczas Pałac Wielkich Mistrzów. Prace te stanowiły największy w
ówczesnej Europie poligon doświadczalny dla metod konserwatorskich. Współpraca historyków
z architektami stworzyła do dziś funkcjonujący model interdyscyplinarnego zespołu badawczego
architektury. Prowadzone jednocześnie prace badawcze pozwoliły na poznanie historii Zakonu i
jego budownictwa obronnego. W tym czasie Zamek stał się już obiektem zainteresowania
zorganizowanego ruchu turystycznego, zaś liczba zwiedzających stale wzrastała.
W 1882 roku konserwatorem na Zamku w Malborku został Conrad Steinbrecht, który
zainaugurował najważniejszy etap restauracji tego zabytku.
Zamek pełnił szczególną rolę w systemie propagandy nazistowskiej III Rzeszy i był jednym z jej
symboli. Pod koniec II Wojny Światowej silnie ufortyfikowany Zamek stał się twierdzą,
broniącą się przez niemal 2 miesiące przed stojącą w mieście Armią Czerwoną. W wyniku
zaciętych walk, uległo zniszczeniu około 40 % zabudowy, zaś w samej części wschodniej nawet
do 80 %.
W roku 1960 podjęto decyzję o odbudowie Zamku jako polskiego dziedzictwa i powołaniu z
dniem 1 stycznia 1961 r. Muzeum Zamkowego w Malborku. Od tego momentu prowadzone sÄ…
systematyczne prace konserwatorskie.
W 1997 roku zespół zamkowy wpisany został na listę światowego dziedzictwa kulturowego
UNESCO.
W Muzeum Zamkowym eksponowanych jest 18 wystaw stałych i 5 czasowych. W murach
warowni co roku obywają się różnego rodzaju imprezy kulturalno-edukacyjne m.in.: "Oblężenie
Malborka" - organizowane jest cyklicznie od 2000 roku. Impreza ma zasięg ogólnopolski i
nawiązuje do wydarzeń, które rozegrały się pod murami malborskiej twierdzy w 1410 r. po
bitwie pod Grunwaldem. Inne imprezy to "Międzynarodowy Festiwal Kultury Dawnej" -
"Eurofolk", nocne zwiedzanie z przewodnikiem czy wyścigi smoczych łodzi.
_____________________________________________________________________________________
-- 3 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
3. Zamek krzyżacki w Sztumie
W średniowieczu Sztum był wyspą - ośrodkiem władzy
włości Aliem, wchodzącej w skład pruskiej Pomezanii.
W 1236 roku gród znalazł się w rękach Zakonu Krzyża-
ckiego. Zamek w Sztumie został wybudowany przez
Zakon Krzyżacki w latach 1326-1331 w miejscu wcześniejszych umocnień pruskich. Powstał na
niewielkiej wyniosłości, na wyspie pośrodku dawnego Jeziora Białego. Do końca wojny
trzynastoletniej (1453 - 1466) zamek sztumski był siedzibą wójta krzyżackiego. Wcześniejszy
obronny gród drewniano-ziemny przebudowano na początku XIV wieku z użyciem kamienia i
cegły. Doskonale położony i ufortyfikowany zamek stanowił bazę wypadową dla wojsk
krzyżowych, udających się na wyprawy wojenne na Litwę. W 1377 roku przebywał na zamku
arcyksiążę Albrecht Habsburg, pozostawiając w dowód wdzięczności swoje rodowe barwy
wójtostwu sztumskiemu oraz budując wyniosłą wieżę zamkową zwaną odtąd Wieżą Albrechta.
Podczas wielkiej wojny polsko krzyżackiej (1409-1411) Sztum został zajęty przez wojska
polskie maszerujące spod Grunwaldu na Malbork. Po nieudanym oblężeniu zakonnej stolicy, w
zamku sztumskim jeszcze przez 3 tygodnie polska załoga odpierała krzyżackie szturmy, oddając
warownię dopiero na rozkaz Władysława Jagiełły.
Od 1416 roku po rozbudowie zamek stał się letnią rezydencją Wielkiego Mistrza Zakonu. W
tym też roku osada na sąsiedniej wyspie otrzymała prawa miejskie od Wielkiego Mistrza
Zakonu, Michaela Kuchmaister von Stemberg. Dwa razy w roku (22 VI i 11 XI) odbywał się w
Sztumie jarmark, a w każdy piątek targ. Mieszczanie zajmowali się przeważnie uprawą roli i
warzeniem piwa. Sztum był miejscem sądów ziemskich dla województwa malborskiego, a od
XVI w. także sejmików szlacheckich.
Podczas wojny trzynastoletniej wojska polskie przez 6 tygodni bezskutecznie oblegały zamek
sztumski. Dopiero 6 stycznia 1468 r. załoga krzyżacka opuściła warownię. Tego samego dnia
urząd starosty objął Ścibor Bażyński, którego ród dzierżawił miasto i zamek do 1503 r. Po nich
władzę w starostwie obejmowali m.in. bp. A
ukasz Watzenrode (wój Mikołaja Kopernika), znany
w historii Pomorza ród Cemów (1530-1636 r.), a od 1724 do 1772 roku ród Bielińskich.
W okresie siedemnastowiecznych wojen ze Szwedami, zamek i miasto poważnie ucierpiały w
wyniku działań wojennych oraz częstych przemarszów wojsk. Po przegranej bitwie pod
Trzcianą w zamku sztumskim schronił się sam Gustaw Adolf. W Sztumskiej Wsi, nieopodal
miasta podpisano 12 września 1635 roku, traktat rozejmowy pomiędzy Polską i Szwecją. Dziś w
miejscu podpisania traktatu znajduje siÄ™ tablica pamiÄ…tkowa. W trakcie "potopu" (1655-1660)
miasto popadło w nędzę, a jej dopełnieniem stał się wielki pożar w 1683 roku, podczas którego
spłonął ratusz. Burmistrz Piotr Mogge ofiarował miastu jedną z ocalałych kamienic, do niej
przeniosły się władze oraz ewangelicy (którzy wcześniej odbywali swoje nabożeństwa w
ratuszu).
Obecnie w południowym skrzydle Zamku, mieści się Międzynarodowe Centrum Wymiany
Młodzieży, wchodzące w skład Sztumskiego Centrum Kultury. W pozostałej części Wzgórza
Zamkowego planowane jest utworzenie centrum hotelowo-konferencyjnego na 95 miejsc
noclegowych.
Ze średniowiecznej zabudowy zamku, po XIX-wiecznych rozbiórkach przetrwały: główne
skrzydło południowe, fragmenty skrzydła wschodniego, brama wjazdowa, studnia oraz
fragmenty dwóch baszt i murów obronnych. Bractwo Rycerzy Ziemi Sztumskiej przypomina
mieszkańcom i turystom bogatą przeszłość historyczną miasta, organizując turnieje rycerskie i
pokazy walk. Na terenie zamku odbywają się także plenery malarskie i wystawy.
Atrakcyjne turystycznie są także tereny rozwidlenia Wisły i Nogatu z systemem XIX-wiecznych
śluz w Białej Górze.
_____________________________________________________________________________________
-- 4 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
4. Zamek Kapituły Pomezańskiej w Kwidzynie
Oprócz zamków krzyżackich w państwie Zakonu istniały
jeszcze zamki zwiÄ…zane ze stanem prawnym i
uposażeniem diecezji kościelnych. Podział dóbr między
Zakon a biskupów i kapituły nastąpił w 1243 roku. W
Kwidzynie znajdowały się dwa odrębne zamki, biskupi
(tzw. Altschloesschen) oraz kapitulny sprzężony z
katedrą, tworzący założenie obronne, jako zespół
katedralno - zamkowy.
Rezydencję kapituły katedralnej usytuowano w północno - zachodniej części miasta. Wzniesiona
została w latach 1300-1330 w stylu gotyckim, z cegły, na kamiennym podmurowaniu. Plan
założenia był typowy dla zamków krzyżackich. Reprezentował tzw. typ domu konwentu, który
tworzył regularny czworobok z wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydła zamkowe wzmocnione
były w narożnikach, kwadratowymi wieżami.
Reprezentacyjne I piętro skrzydła wschodniego mieściło infirmerię (szpital) oraz
prawdopodobnie mieszkanie prepozyta (przewodniczący kapituły katedralnej) Tam
zlokalizowano również archiwum i skarbiec kapituły. Część południową najdłuższą i najszerszą
zajmował kapitularz i refektarz letni, a także biblioteka oraz pomieszczenia scholarów ze szkoły
katedralnej. Skrzydło zachodnie mieściło dormitorium (sypialnia) i było połączone z
gdaniskiem. W skrzydle północnym znajdowała się mała kaplica i refektarz zimowy. W
przyziemiu skrzydła północnego znajduje się do dziś zachowany, piec średniowiecznego
systemu ogrzewania. Ponadto przyziemie miało charakter gospodarczy. Mieściło cele składowe
drzewa opałowego, magazyny żywności, kuchnie, piekarnie, spiżarnie. Całe zaplecze
gospodarcze tzn. stajnie, stodoły, browar, ogród zlokalizowane było na terenie przedzamcza.
W II połowie XIV wieku dokonano prac wykończeniowych oraz przyłączenia katedry do
wschodniego skrzydła zamku. Kontynuowano prace przy budowie gdaniska, wieży studziennej
oraz budowie monumentalnej dzwonnicy, Å‚Ä…czÄ…cej katedrÄ™ z zamkiem.
Zamek posiada najokazalsze gdanisko, spośród wszystkich warowni krzyżackich i biskupich w
dawnym Państwie Zakonnym. Wieża gdaniskowa została wniesiona na planie kwadratu w
odległości 54 m od ściany skrzydła zachodniego zamku. Połączona jest z zamkiem krytym
pomostem arkadowym, wspartym na pięciu masywnych filarach. Pod wieża przepływał
strumień, być może odnoga Wisły lub Starego Nogatu.
Przez kolejne stulecia zamek był wielokrotnie niszczony i przebudowywany. Członkowie
kapituły pomezańskiej mieszkali w nim do czasu reformacji. Po sekularyzacji zamek przejęli
biskupi protestanccy i mieszkali w nim aż do połowy XVI wieku. Następnie zamek przeszedł w
ręce księcia pruskiego Albrechta. W jego imieniu zamkiem zarządzali naczelnicy powiatu.
Wnętrza zamkowe zostały zaadoptowane na mieszkania dla urzędników administracji książęcej.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, w południowym i zachodnim skrzydle zamku zlokalizowano
Wyższy Sąd Dworski i Ziemski. W związku z tym przeprowadzone zostały liczne prace
adaptacyjne, zmieniające układ pomieszczeń i ciągi komunikacyjne. W 1798 roku władze
pruskie podjęły niefortunną decyzję o wyburzeniu południowego i wschodniego skrzydła zamku.
Uzyskaną w ten sposób cegłę wykorzystano do budowy nowej siedziby Sądu tzw. Rejencji
Zachodniopruskiej
Celom administracji służył zamek aż do 1935 roku. W latach 1935-1945 mieściła się tam szkoła
i zakład wychowawczy dla młodzieży hitlerowskiej. W 1945 roku budowlę przejęło
Ministerstwo Kultury i Sztuki i po przeprowadzeniu remontu wnętrza w 1950 roku, kwidzyński
zamek przeznaczono na siedzibÄ™ Muzeum. Zbiory Muzeum reprezentujÄ… kulturÄ™ materialnÄ…
prawobrzeżnego Dolnego Powiśla obejmującego: ziemię kwidzyńską, sztumską i suską
_____________________________________________________________________________________
-- 5 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
5. Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie
NajstarszÄ… budowlÄ… Olsztyna jest zamek, zbudowany w
XIV wieku 1346-1353), początkowo składał się z dwóch
skrzydeł północnego i południowego. W czasach baroku
dobudowano od strony miasta ostatnie, trzecie skrzydło.
Zamek należał do kapituły warmińskiej, która wraz z
biskupem warmińskim do 1454 roku podlegała
wojskowej opiece Zakonu Krzyżackiego. Z tego względu
zamek odegrał sporą rolę podczas wojen polsko-
krzyżackich.
W 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej, poddał się bez walki Polakom, zaś w 1414 roku zdobyli go
oni po kilkudniowym oblężeniu. W czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466) przechodził z rąk
do rąk. W 1521 roku Krzyżacy zagrozili zamkowi i miastu. Dzięki obronie przygotowanej przez
Mikołaja Kopernika, poprzestali na jednym, nieudanym szturmie.
W latach 1516-1519 i 1520-1521 na zamku w Olsztynie obowiązki administratora dóbr kapituły
pełnił Mikołaj Kopernik. Komnaty w których mieszkał otrzymały na początku XVI wieku
piękne, kryształowe sklepienie, które były jednak dość niskie i dopiero cztery wieki póz
niej
podwyższono je przez obniżenie podłogi.
Jako administrator Kopernik odbywał liczne podróże po dobrach kapituły, by uregulować
sprawy osadnicze. Notatki wpisywał do księgi zatytułowanej Lokacje łanów opuszczonych.
Oryginał tej księgi, zawierający kilkadziesiąt własnoręcznych wpisów Kopernika, znajduje się w
olsztyńskim Archiwum Diecezji Warmińskiej. Podczas pobytu w Olsztynie Kopernik zajmował
się sprawami reformy systemu monetarnego w Prusach Królewskich, efektem czego jest jego
póz
niejszy Traktat o monetach. Tu dokonywał obserwacji ruchu planet, a olsztyńskie badania
przyczyniły się też do napisania De revolutionibus, w którym astronom zawarł heliocentryczną
teorię budowy świata. Na zamku olsztyńskim został napisana pierwsza księga dzieła.
Na ścianie krużganka, nad wejściem do komnaty mieszkalnej administratorów, zachował się do
czasów obecnych bezcenny zabytek - tablica astronomiczna, własnoręcznie sporządzona przez
Mikołaja Kopernika. Służyła ona do określenia równonocy wiosennej. Na soborze w Nicei w IV
wieku ustalono równonoc na 21 marca, w czasach Mikołaja Kopernika przypadła ona na 11
marca. W związku z tym faktem powstała dziesięciodniowa różnica między kosmosem a
kalendarzem. Ponieważ święta kościelne ustalało się względem równonocy, konieczna była
reforma kalendarza. Pomimo faktu, że Mikołaj Kopernik ustalił równonoc, reforma kalendarza
nie została przeprowadzona od razu. W Polsce przeprowadzono ją dopiero w 1582 roku, czyli po
śmierci Mikołaja Kopernika. Wtedy to po 4 paz
dziernika nastąpiła od razu data 15 paz
dziernika
- zmiana kalendarza z juliańskiego na gregoriański.
W obrębie murów zamkowych, jako jego część, istnieje też zbudowana w pierwszej połowie
XVI wieku kaplica Św. Anny, którą w 1580 roku konsekrował biskup Marcin Kromer. Na
murach zewnętrznych zamku doskonale zachowały się hurdycje - wysunięte drewniane ganki z
otworami, przez które dawniej miotano pociski, lano ukrop lub smołę na głowy atakujących
obiekt wrogów.
W 1758 r. doprowadzono do zamku dojazd od strony miasta i zbudowano z tej strony skrzydło
pałacowe, jednocześnie likwidując podgrodzie i część murów. W latach następnych zamek
służył różnym celom, mieściło się w nim także centralne więzienie. Po utworzeniu olsztyńskiej
rejencji zamieszkał tu jej prezydent.
W 1779 r. zatrzymywał się tutaj Ignacy Krasicki. Po zaborze Warmii (1772) zamek przeszedł na
własność zarządu państwowych majątków ziemskich. W 1845 r. most nad fosą zastąpiono
groblÄ… Å‚Ä…czÄ…cÄ… zamek z miastem, fosÄ™ zaÅ› osuszono. W latach 1901-1911 przeprowadzono
generalny remont zamku, naruszono jednakże przy tym wiele fragmentów zabytku, m.in.
zmieniono poziom podłóg, a w krużganku wprawiono futryny okienne. Wieżę, przez z górą sto
lat pozbawioną hełmu, uwieńczono ponownie w 1926 r. W 1921 r. w salach zamku umieszczono
muzeum. Zamek także i dzisiaj służy celom muzealnym.
_____________________________________________________________________________________
-- 6 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
Od 1945 roku w obiekcie swoją siedzibę znalazło Muzeum Mazurskie - dzisiaj Muzeum Warmii
i Mazur. Do zwiedzania udostępnione jest reprezentacyjne pierwsze piętro północnego skrzydła
gotyckiego, w kolejności: izba mieszkalna administratorów, refektarz, kaplica, jak również
pomieszczenia kondygnacji spichrzowo - obronnych. Dostępna dla zwiedzających jest również
wieża strażnicza z której można podziwiać panoramę miasta.
Obecnie w zamku odbywają się koncerty, wernisaże, wykłady, sesje naukowe, pokazy filmowe
(np. cykl letnich spotkań pt. "Czwartki z Kopernikiem", koncerty olsztyńskiego zespołu
kameralnego "Pro Musica Antiqua", spotkania z cyklu "Życiorysy", Olsztyńskie Lato
Artystyczne (OLA), wieczory zamkowe i "Niedziele w Muzeum".).
6. Zamek krzyżacki w Nidzicy
Nidzicki zamek - potężna warownia od wieków
majestatycznie panujÄ…ca nad miastem. Wybudowana
około 1370 r., przez wielkiego mistrza Winrycha von
Kniprode, jako jeden z najważniejszych punktów
strategicznych w krzyżackim systemie obronnym XIV
wieku. Gotycka twierdza, najdalej wysunięta na mapie
państwa krzyżackiego, położona na wysokim wzgórzu,
na wschód od średniowiecznej osady. Prawdopodobnie
stanęła na miejscu drewnianego strażniczego gródka z XIII w., lokalizowanego na obszarze
obecnego podzamcza. Warownia otoczona moczarami oraz rozległymi bagnami, była swoistą
tarczą obronną na południową stronę państwa zakonnego. Chroniła liczne wsie założone przez
zakon, w rejonie Dąbrówna, Olsztynka i Działdowa przed odwetowymi wyprawami Litwinów.
Zabezpieczała alternatywny szlak z Mazowsza do Malborka. Była siedzibą zarówno komtura jak
i prokuratorów.
8 lipca 1410 roku miasto wraz z zamkiem bez walki przejęte zostało przez króla Władysława
Jagiełło. Stało się tak, bowiem oddziały marszałka zakonnego i komtura ostródzkiego na krótko
przedtem ruszyły w stronę Lubawy. W tym czasie załogę zamku nad rzeką Nidą stanowiło kilku
starszych braci zakonnych, jakikolwiek opór nie miał sensu. We wrześniu 1410 roku miasto
wraz z zamkiem wróciło w ręce krzyżaków. Kończący tę wojnę pokój pozostawił miasto we
władaniu zakonu.
25 lipca 1414 roku armia króla Jagiełły rozpoczęła oblężenie Nidzicy. Po 12 dniach, na wieść o
kapitulacji Olsztyna i Olsztynka obrońcy miasta postanowili kapitulować. Oddziały królewskie,
przepuściwszy wolno krzyżaków do Działdowa wkroczyły do miast, biorąc okolicznych rycerzy
do niewoli. Zdobycie miasta i zamku kosztowało Jagiełłę stratę 400 wojowników. W
paz
dzierniku tego samego roku Nidzicę zajął komtur Ostródzki Johann von Reichenau. Z rokiem
1656 Å‚Ä…czy siÄ™ legenda "o kamieniu tatarskim", opowiadajÄ…ca o najez
dzie Tatarów
powracających z bitwy pod Prostkami na miasto. Jednakże zamknięto przed nimi bramy, nie
dopuszczając do sforsowania murów obronnych miasta. Tatarzy niemniej jednak rozbili obóz
pod murami Nidzicy, paląc i grabiąc nie chronione przedmieścia miasta. Jeden z młodych
mieszczan Jan Nowak, przebywający wówczas na zamku, dostrzegł ucztującego przy olbrzymim
głazie, położonym na południowy wschód od miasta, tatarskiego wodza, ze swymi
towarzyszami. Długo nie myśląc ustawił armatę, wystrzelił i zabił wszystkich uczestników
uczty. Utrata wodza spowodowała poruszenie w obozie tatarskim. Władze miejskie zatrwożone
sytuacją, nakazały odnalez
ć sprawcę. Ten jednak przerażony, ukrył się wcześniej w kupie
nawozu. Tatarzy nie podjęli odwetu. Ruszyli w dalszą drogę grabiąc wszystko co tylko spotkali
na swej drodze. Miejsce ukrycia Jana, po pewnym czasie wskazała jego żona. Młodzieńca
przyjęto jako bohatera.
W karty historii miasta wpisali swą obecność również Francuzi z marszałkiem Neyem na czele,
oddziały księcia Bernadotte`a, gen. Augereau oraz gen. Zajączek który na zamku urządził
lazaret. Druga wizyta wojsk Cesarstwa Francuskiego zakończyła się 18 sierpnia 1813 roku,
efektem czego było przybycie kozaków dońskich rosyjskiego cara. Tenże okres przyczynił się
do częściowego zniszczenia zamku. W roku 1830 niejaki Ferdynand Tymoteusz Gregorovius,
radca sądowy przeprowadza odbudowę zamku, wykorzystując go na siedzibę urzędów,
mieszkań prywatnych oraz więzienie.
_____________________________________________________________________________________
-- 7 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
W czasie II wojny światowej zamek uległ znacznemu zniszczeniu. Odrestaurowany w latach
1959 - 1965. Do dziś zachował się główny zamek, szyja bramna ,w której znajdowały się dwie
furty, brona i zwodzony most z suchÄ… fosÄ… oddzielajÄ…cy dziedziniec od XVI w. przedzamcza.
Drugie nieistniejące już przedzamcze spłonęło w 1784 roku. Przestronny dziedziniec otoczony
czterema skrzydłami flankują od wschodu dwie wyniosłe wieże. Najbardziej reprezentacyjne
pierwsze piętro głównej części zamku z kaplicą i refektarzem kryje zachowane ślady gotyckich
malowideł ściennych przedstawiających św. Weronikę w adoracji aniołów. Nidzicki zamek na
przełomie wieków zmieniał nie tylko swój wygląd, ale i przeznaczenie. W dniu dzisiejszym jest
siedzibą Nidzickiego Ośrodka Kultury. W zamkowych murach znalazły również pomieszczenia:
książnica miejska, Muzeum Ziemi Nidzickiej, nowoczesna sala konferencyjno-wystawowa,
pracownia rzez
by, bractwo rycerskie (www.rycerze.org), galeria malarstwa Hieronima
Skurpskiego, biuro turystyczne, hotel oraz restauracja, która organizuje na zamówienie
średniowieczne biesiady. Ubrani w mnisie sukmany goście spożywają smakołyki, jak każe
tradycja, rękami. Trwającą kilka godzin biesiadę urozmaicają tańce i pojedynki rycerzy. Sala
widokowa to dawny krzyżacki spichlerz z pięknym starym obelkowaniem drewnianym i
gankami wartowniczymi oraz z panoramą na miasto, zamek i okolicę, sala widokowa to również
sala wystawowa Nidzickiego Ośrodka Kultury noszącą nazwę "Galerii pod Belką". W gotyckiej
scenerii sal zamkowych organizowane są również koncerty, wernisaże, konferencje, bankiety,
biesiady i bale.
7. Zamek krzyżacki w Ostródzie
Pierwszą drewniano - ziemną warownię wznieśli
Krzyżacy prawdopodobnie około połowy XIII wieku w
widłach rzeki Drwęcy na miejscu grodziska pruskiego.
Budowę murowanego zamku z cegły na kamiennej
podmurówce rozpoczął około 1349 roku komtur Ostródy
Günther von Hohenstein. Stare zaÅ‚ożenie drewniano-
ziemne, tak samo jak nieukończona budowla murowana,
zostały dotknięte pożarem podczas najazdu księcia
litewskiego Kiejstuta w 1381 roku.
Zamek został zbudowany na rzucie kwadratu Początkowo był czteroskrzydłowy, z przejazdem
bramnym w skrzydle zachodnim.
Po bitwie pod Grunwaldem, ostródzkim zamkiem przez dwa miesiące władał książę Janusz
Mazowiecki, który otrzymał go od króla Władysława Jagiełły. We wrześniu 1410 roku zamek
ponownie przejęli Krzyżacy. W 1629 roku w ostródzkim zamku kwaterował król szwedzki
Gustaw Adolf. W latach 1633 - 1639 zamkiem zarządzał książę śląski na Legnicy i Brzegu, Jan
Chrystian.
W 1788 roku, w czasie wielkiego pożaru miasta, płomienie przedostały się do zamku, gdzie we
wschodniej części magazynowane były zapasy prochu. Wybuch spowodował zniszczenie
wschodniego skrzydła i dachów. Zamek został odbudowany w zredukowanym kształcie. W XIX
wieku mury otynkowano, dostawiono liczne przybudówki.
Od 21 lutego do 1 kwietnia 1807 roku w ostródzkim zamku kwaterował Napoleon Bonaparte. W
ostródzkim muzeum eksponowana jest reprodukcja obrazu p.t. "Napoleon zapewnia łaskę
mieszkańcom Ostródy. Marzec 1807", którego oryginał autorstwa francuskiego malarza Marie
Nicolas'a Ponce - Camus'a znajduje się obecnie w galerii historycznej pałacu w Wersalu. W
ostródzkim muzeum obecny jest również srebrny medal "Napoleon a Osterode", autorstwa
francuskiego grawera Bertranda Andrieu.
Zamek w XIX wieku pełnił funkcję siedziby starostwa, sądu oraz służył jako mieszkanie dla
urzędników. W 1945 roku zamek został ponownie spalony przez wojska rosyjskie i znajdował
się w postaci trwałej ruiny przez prawie trzydzieści lat. Odbudowę zamku rozpoczęto w 1974
roku i trwała ona aż do lat 90-tych XX wieku. Został odrestaurowany w kształcie, jaki nadano
mu po pożarze z 1788 roku. Zachowały się w niepełnej wysokości (bez kondygnacji
spichrzowo-obronnej) trzy skrzydła: południowe, zachodnie i północne. Od strony północnej
zamek posiadał gdanisko, wieżę kanalizacyjną, połączoną prawdopodobnie drewnianą galerią ze
_____________________________________________________________________________________
-- 8 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
skrzydłem północnym. Podczas prac archeologicznych odkryto podstawy filarów
podtrzymujących galerię gdaniska. W skrzydle południowym mieściły się: kaplica, mieszkanie
komtura i refektarz. W pozostałych skrzydłach prawdopodobnie znajdowały się kapitularz,
infirmeria, dormitoria dla braci zakonnych i komnaty gościnne. Zachowały się ceramiczne,
profilowane portale na wewnętrznych elewacjach. W chwili obecnej mieści się w nim Muzeum,
Centrum Kultury, Galeria oraz Biblioteka..
8. Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim
Zamek lidzbarski zbudowany w latach 1350-1401 na
miejscu niewielkiego grodu pruskiego o nazwie
Lecbarg, położonego w ramionach rzek A
yny i
Symsarny, przez długie lata pełnił funkcję rezydencji
biskupów warmińskich i strażnicy osłaniającej
wschodniÄ… granicÄ™ Warmii.
Podstawową bryłę zamku tworzą cztery skrzydła
zamykające dziedziniec otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami, jedynymi w Polsce jakie
w stanie nienaruszonym zachowały się do czasów obecnych. W tym samym czasie co zamek
powstały również przedzamcza. W południowym mieściły się: stajnia, spichrze i wozownia; w
północnym (przemysłowym): młyn, tartak, szlifiernia, kuz
nia miedzi, folusz i garbarnia. Całość
otoczono była niezależnymi od miasta murami obronnymi i fosami zasilanymi z położonej
wyżej Symsarny.
Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 roku Warmia została przyłączona do
Polski. Od tej pory aż do roku 1795 na zamku lidzbarskim rezydowali Polacy, którzy stworzyli
tutaj liczący się ośrodek kulturalny, przeciwważny wyznaniowo i politycznie w stosunku do
luterańskiego dworu książęcego w Królewcu.
Jednym z biskupów warmińskich był A
ukasz Watzenrode, wuj Mikołaja Kopernika, dzięki
któremu Kopernik swoje dojrzałe życie, działalność naukową i publiczną związał z Warmią i
zamkiem lidzbarskim. W murach zamku astronom przebywał stale przez okres 8 lat: najpierw po
studiach odbytych w Krakowie na przełomie lat 1495 - 1496, a następnie po powrocie z uczelni
włoskich w latach 1503 - 1510. W czasie tym dwór biskupi był dla Kopernika ośrodkiem
kształtującym jego postawę antykrzyżacką. Wówczas też w ciszy murów zamkowych
wykrystalizowała się kopernikowska teoria heliocentryczna, utrwalona na piśmie w tzw.
Komentarzyku, a póz
niej rozwinięta i ukończona we Fromborku w wiekopomnym dziele "O
obrotach ciał niebieskich". Wtedy też Kopernik przetłumaczył z języka greckiego na łacinę
"Listy Teofilakta Symokatty", ogłoszone drukiem w Krakowie w 1509 roku.
Od końca XVI wieku rezydencja lidzbarska stopniowo zatraca charakter obronny i przekształca
się w okazały dwór książęcy, bogato wyposażony w wytworne sprzęty, biblioteki i dzieła sztuki.
Do nowych funkcji przystosowano pomieszczenia zamkowe, dzielÄ…c je na mniejsze i ozdabiajÄ…c
bogato malowidłami. W latach 1589-1599 biskup Andrzej Batory do skrzydła północnego
zamku dobudował pałac - "pokoje kardynalskie" (rozebrane w 1767 roku). Kolejną rozbudowę
podjął biskup Jan Stefan Wydżga. Jego dziełem był pałac barokowy (1666-1673) przy skrzydle
południowym, wzniesiony według projektu Włocha Issidore Affaiti. Mieszkało tu ośmiu
ostatnich biskupów polskich.
Kres świetności rezydencji biskupiej przyniósł zabór Warmii przez Prusy w 1772 roku. Ostatnim
biskupem warmińskim, rezydującym blisko trzydzieści lat na zamku lidzbarskim, był Ignacy
Krasicki, poeta, prozaik, komediopisarz, encyklopoedysta i publicysta. Po jego wyjez
dzie w
1794 roku opuszczona budowla stopniowo niszczeje.
Pierwsze kompleksowe prace konserwatorskie rozpoczęto w 1927 roku. Obecnie w murach
zamku mieści się Muzeum Warmińskie, oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Sale
zamkowe stanowią wspaniałą oprawę architektoniczną i plastyczną dla stałych i okresowych
wystaw muzealnych, jak np. Sztuka średniowieczna Warmii i Prus Krzyżackich, Wybitni
mieszkańcy zamku lidzbarskiego, Ikony rosyjskie XVII - XX wieku, Militaria Zamkowe.
_____________________________________________________________________________________
-- 9 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
9. Zamek krzyżacki w Kętrzynie
Około 1329 roku na wzgórzu, nad rzeką Guber,
Krzyżacy wznieśli drewnianą strażnicę (Rastenburg).
Wzniesiono jÄ… na zgliszczach zdobytego jeszcze w XIII
wieku pruskiego grodu Rast. Dzisiaj na miejscu tamtych
umocnień stoi warowny kościół św. Jerzego. Zadaniem
strażnicy i osadzonej w niej załogi była obrona tej części
państwa zakonnego przed licznymi wyprawami
litewskimi; był to także punkt etapowy w krzyżackich
wyprawach na Litwę. Strażnica, dwukrotnie zdobywana
i palona przez Litwinów tzn. przez wojska książąt Olgierda w 1345 roku i Kiejstuta w 1347
roku, była każdorazowo odbudowywana, a położona przy niej osada zaludniała się nowymi
mieszkańcami.
Komtur Bałgii Johan Schindekopf w dniu 11 listopada 1357 roku nadał osadzie prawa miejskie.
W tym też czasie zapewne rozpoczęto budowę murowanego zamku, usytuowanego w
południowo-wschodnim narożniku murów miejskich.
Zamek początkowo był budowlą trójskrzydłową, zamkniętą od strony zachodniej murem z
bramą wjazdową. W reprezentacyjnym skrzydle północnym mieścił się refektarz, pomieszczenia
mieszkalne krzyżackiego urzędnika - prokuratora oraz kaplica. Zamek otoczono murem z trzema
basztami w narożnikach i przejazdem bramnym od strony miasta. W zamku i przylegającym do
niego folwarku mieściły się: kuchnia, browar, młyn, piekarnia, spichlerz, spiżarnia, zbrojownia,
prochownia, kaplica i więzienie.
W czasie wojny trzynastoletniej, w 1454 roku mieszczanie opanowali zamek. Uwięzili wtedy i
następnie zgładzili ówczesnego prokuratora zakonnego Wolfganga Sauera. Po 1525 roku zamek
został siedzibą starostów książęcych.
W końcu stycznia 1945 roku., po zajęciu miasta przez wojska radzieckie, zamek i większa część
staromiejskiej zabudowy miasta zostały spalone. Zamek został odbudowany w latach 1962-
1967. Zewnętrzny wygląd budowli zrekonstruowano według XIX-wiecznych rysunków Conrad
Steinbrechta, odtwarzając gotycką bryłę budowli.
Obecnie mieści się tu Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego, biblioteka miejska oraz Centrum
Kultury "Zamek". W Muzeum gromadzone sÄ… zbiory zwiÄ…zane przede wszystkim z historiÄ…
miasta i regionu. Dużą ich część stanowią eksponaty z dziedziny sztuki, rzemiosła
artystycznego, historii oraz archiwalia, zabezpieczone w pierwszych latach powojennych przez
założycielkę Muzeum, Zofię Licharewą. Dzięki temu zabytki o dużej wartości historycznej
zostały ocalone od zniszczenia i rozproszenia. Były to m.in. przedmioty pochodzące z
wyposażenia okolicznych pałaców i dworów, zniszczonych i rozszabrowanych kościołów,
archiwum magistratu, szczÄ…tki przedwojennej kolekcji Heimatmuseum Rastenburg oraz Prussia
Museum z Królewca.
W Muzeum eksponowane są trzy wystawy stałe: 1. Wojciech Kętrzyński lata 1838 - 1918, 2.
Zapomniane oblicze miasta - Kętrzyn - Rastenburg XIX - XX wiek, 3. Pałace i dwory powiatu
kętrzyńskiego.
Znajduje siÄ™ tu interesujÄ…ca kolekcja rzez
by gotyckiej, meble z XVII-XIX wieku, zbiór epitafiów
i chorÄ…gwi pogrzebowych, w tym unikatowa na skalÄ™ europejskÄ…, pochodzÄ…ca z 1667 roku,
dziecięca chorągiew pogrzebowa trzyletniego Botho zu Eulenburg. W bibliotece muzealnej i
archiwum zgromadzony jest bogaty księgozbiór o tematyce religijnej oraz zbiór dokumentów z
dawnego archiwum miejskiego.
Przez zamkiem umieszczono tablicę upamiętniającą spotkanie polskich oddziałów, wchodzących
w skład armii napoleońskiej pod dowództwem generałów J.H. Dąbrowskiego i J. Zajączka, do
którego doszło w Kętrzynie 21 czerwca 1807 roku, po bitwie pod Frydlandem 14 czerwca 1807
roku.
_____________________________________________________________________________________
-- 10 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
10. Zamek krzyżacki w Rynie
Ryn to niewielki mazurskie miasteczko, położone na
przesmyku dwóch jezior: zamkniętego, objętego strefą
ciszy jeziora Ołów oraz mającego połączenie ze szlakiem
wielkich Jezior Mazurskich, jeziora Ryńskiego.
Zamek zbudowany został na wzgórzu,
najprawdopodobniej w miejscu istniejącego wcześniej
galindzkiego grodu. Według legendy zamek i jezioro
Ołów, stanowiące naturalną fosę, przypominały
Krzyżakom rzekę Ren (Rhein) i. zamki nad nią stojące, stąd być może wzięła się nazwa Ryn.
W latach 1393 - 1525 zamek był siedzibą komturii, którego jednym z pierwszych komturów był
Konrad Wallenrod póz
niejszy wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego, a także tytułowy bohater
powieści poetyckiej Adama Mickiewicza. Za czasów państwa krzyżackiego znaczenie zamku
ryńskiego wyraz
nie wzrosło. Zamek bowiem prócz funkcji militarnej, stanowił bazę do walk z
Litwinami, pełnił również rolę administracyjno - gospodarczą, zaopatrując Zakon m.in. w ryby,
miód i mięso dzikiej zwierzyny.
Zamek nie oparł się oblężeniu powstańców Związku Pruskiego w poł. XV wieku. Ocalałych,
zbiegłych Krzyżaków bezlitośnie topiono w okolicznych jeziorach i bagnach. W krzyżackie
władanie zamek powrócił po niespełna roku, odbity przez zaciężne wojska.
Wraz z zamkiem rozwijała się osada (podzamcze), która dała początek przyszłemu miastu. W
końcu XV w. podzamcze otrzymało prawo osiedla targowego, co w znacznym stopniu
przyczyniło się do jego rozwoju. W XVI w. Ryn stal się centrum administracyjno -
osiedleńczym. Po likwidacji Zakonu utworzono tu Starostwo Prus Książęcych.
W drugiej połowie XVIII wieku zamek został opuszczony i wystawiono go na licytację. W XIX
wieku pełnił również funkcję więzienia dla kobiet, a podczas II Wojny Światowej
przetrzymywano w nim jeńców rosyjskich, polskich i więz
niów niemieckich.
Od lipca 2006 roku na zamku funkcjonuje czterogwiazdkowy ekskluzywny Hotel ZAMEK RYN
spełniający oczekiwania najbardziej wymagających gości. Hotel oddaje do dyspozycji gości
prawie 300 miejsc w 140 pokojach. Stylistyka wnętrz nawiązuje do architektury Zamku,
eksponując jednocześnie autentyczne fragmenty fresków, polichromii, gotyckich portali i
sklepień. Zamkowa restauracja utrzymana w stylu gotyckim.
11. Zamek krzyżacki w Gniewie
W 1282 roku ziemię gniewską zajęli Krzyżacy. Była ich
pierwszą posiadłością po lewej stronie Wisły i ważnym
punktem oparcia w dalszym rozszerzaniu wpływów.
Zamek zbudowany został na przełomie XIII i XIV
wieku, jako siedziba konwentu i komtura. W czasach
zakonnych był głównym ośrodkiem politycznym i
gospodarczym komturstwa. Mimo daleko idÄ…cej
samodzielności samorządu miejskiego, władza Zakonu
skutecznie czuwała nad swymi miejskimi poddanymi.
Położenie strategiczne, pozwalające na kontrolę szlaku
wodnego i lądowego, wyznaczało wyjątkowe militarne cechy domu konwentu i systemu
fortyfikacyjnego Miasta i Zamku. Funkcja gospodarcza owej przestrzeni znalazła odbicie w
zlokalizowanych na obszarze Miasta, portu, podzamcza i przedmieściach - spichlerzach,
stajniach, folwarkach i browarach.
_____________________________________________________________________________________
-- 11 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
Za czasów państwa polskiego (1466 - 1772) zamek był siedzibą starostów. Starostwo gniewskie
należało do Radziwiłłów, Zamojskich i Lubomirskich. Od 1667 roku starostą gniewskim był
przyszły król Polski Jan III Sobieski, a po nim zarządzała zamkiem jego żona Maria Kazimiera.
W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku Gniew wraz z Pomorzem Gdańskim znalazł się w
granicach państwa pruskiego. Rząd pruski rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę rozbiórkę bądz

w najlepszym wypadku gruntowną przebudowę większości dawnych zamków krzyżackich. Los
ten podzielił też Zamek gniewski. Przeznaczony najpierw na koszary, jednakże niedostosowany
zupełnie do tej funkcji, znalazł na początku XIX wieku nowe zastosowanie, jako spichlerz.
Kolejna przebudowa Zamku przypadła na lata pięćdziesiąte XIX wieku i w związku z tym jego
adaptacji na ciężkie pruskie więzienie dla recydywistów. W trakcie tych prac, realizowanych w
epoce romantycznego zainteresowania historią, dokonano między innym rekonstrukcji
sklepienia kaplicy, przywrócono pierwotny, ostrołukowy kształt kilku otworom okiennym
elewacji południowej, poprawiając tym samym znacznie wizerunek Zamku od strony
południowej. Odbudowane zostały też dwie narożne wieże.
Gniew do Polski powrócił w 1920 roku, kiedy to do miasta wkroczyły wojska polskie na czele z
gen. Józefem Hallerem. W 1921 roku w niewyjaśnionych okolicznościach wybuchł Wielki Pożar
Zamku, który strawił doszczętnie jego trzy skrzydła. Odbudowa zamku przebiegała w dwóch
etapach. Pierwszy, w latach 1968 - 1974 oraz drugi, od roku 1992, trwajÄ…cy do dnia dzisiejszego.
Od 1992 roku zamek obsługuje konferencje, zjazdy integracyjne, szkolenia, bankiety oraz
biesiady historyczne. Goście według własnych upodobań mogą odbyć niezapomnianą "Podróż w
przeszłość" do XV, XVII lub początku XX wieku. Dla zorganizowanych grup młodzieżowych
zamek proponuje Tygodnie edukacyjne, jedno i kilkudniowe pobyty z "Żywymi lekcjami
historii" i wizytÄ… "Ducha Zamku Gniewskiego", zimowiska i kolonie letnie z magiÄ… i czarami
oraz wiele innych atrakcji. Odbywa się również  Turniej o miecz Jana III Sobieskiego oraz
inscenizacja historyczna  Vivat Vasa! Bitwa polsko-szwedzka .
12. Zamek krzyżacki w Nowem nad Wisłą
Budowę zamku w Nowem rozpoczęli Krzyżacy
najprawdopodobniej około połowy XIV w., na miejscu
kasztelańskiego grodu. Był to jeden z najmniejszych
zamków krzyżackich na Pomorzu. Składał się z
trzykondygnacyjnego budynku mieszkalnego i obwodu
muru połączonego z obwarowaniami miejskimi.
Prawdopodobnie od strony miasta odgraniczał zamek oddzielny mur, być może poprzedzony
fosą. Najniższa kondygnacja przeznaczona była na pomieszczenia gospodarcze. Na pierwszym
piętrze znajdowały się pokoje brata zakonnego sprawującego pieczę nad zamkiem. Obok
umieszczono refektarz, kaplicę zamkową i pokój gościnny. Najwyższą kondygnację
przeznaczono na spichlerze i magazyny.
Nowe to nieduże miasto usytuowane na skarpie wiślanej, w połowie drogi z Bydgoszczy do
Gdańska. Na stromym zboczu skarpy, na przełomie XII i XIII w. stanął potężny gród, który wraz
z grodami w Stargardzie i Świeciu kontrolował ruch statków na Wiśle. Znaczenie grodu w
Nowem podkreślał wówczas fakt, że stanowił on siedzibę kasztelana książęcego Świętopełka II.
Pod koniec XIII w. właścicielem Nowego został Aleksy z Lekinsteinu, doradca Władysława
A
okietka. Wkrótce, bo już w 1301 r., osada wraz z grodem przeszła w ręce Piotra Święcy.
Pierwszy przywilej lokacyjny Nowe uzyskało w 1302 r. Jak podają kroniki, podczas podboju
Pomorza Gdańskiego Krzyżacy zniszczyli miasta Gdańsk. Tczew i Nowe. W tym czasie w
grodzie nowskim urzędował kasztelan książęcy, samo zaś miasto stanowiło własność prywatną
Piotra Święcy. Wtedy to Krzyżacy zaproponowali odkupienie praw do Nowego i całego okręgu.
Za cenę 1200 grzywien Piotr Święca sprzedał miasto, którym władał przez 12 lat. Po 1308 r.
Nowe pozostawało zniszczone i wyludnione. Dopiero w 1350 r. wielki mistrz Heindrich
_____________________________________________________________________________________
-- 12 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
Düssemer von Arffenberg nadaÅ‚ miastu nowy przywilej lokacyjny. Nowe powróciÅ‚o do Polski w
1466 r.
Wiek XVI to okres rozkwitu miasta, spowodowany położeniem na szlaku handlowym wzdłuż
Wisły. Osiedlali się tutaj holenderscy mennonici, którzy uciekali do Polski przed
prześladowaniami religijnymi. W okresie siedemnastowiecznych wojen szwedzkich miasto
zostało zniszczone i wyludnione. W 1760 r. powstał w Nowem cech stolarski, co przyczyniło się
do rozwoju rzemiosła drzewnego, a póz
niej także stolarstwa meblowego. W 1772 r. miasto
znalazło się pod zaborem pruskim, zaś do II Rzeczypospolitej Polskiej powróciło dopiero po
1920 r. Swój rozwój Nowe zawdzięcza obróbce drewna i produkcji z wikliny. W latach
międzywojennych istniało tu około 100 warsztatów stolarskich. Wielkość produkcji meblowej
potwierdziły Krajowe Targi Meblowe zorganizowane w latach 1938 i 1939.
III. Podsumowanie
Bardzo ważnym efektem działalności Stowarzyszenia  Polskie Zamki Gotyckie jest (oprócz celów
wymienionych we wstępie) edukacja w zakresie poznania historii terenów Pomorza Gdańskiego
i przełamania stereotypów o państwie krzyżackim wytworzonych przez polską literaturę i jej filmowe
adaptacje.
Szlak zamków gotyckich jako produkt turystyczny może być celem wizyt turystów zainteresowanych
historią sztuki, militarystów, religioznawców, archeologów czy konserwatorów zabytków.
Na witrynie internetowej Stowarzyszenia Zamki Gotyckie w Polsce www.zamkigotyckie.org.pl sÄ…
umieszczone szczegółowe informacje o zwiedzanych obiektach, gminach i ich atrakcjach turystycznych
oraz podstawowe informacje praktyczne, np. noclegi czy restauracje.
IV. Bonus
Kilka ciekawostek o krzyżakach o których nie zawsze mówią przewodnicy(dla pilota):
żð  zamek komturów krzyżackich w GdaÅ„sku zostaÅ‚ zdobyty przez mieszczan na poczÄ…tku wojny
trzynastoletniej, a następnie rozebrany tak dokładnie, że w niektórych miejscach wykopano
nawet jego kamienne fundamenty!,
żð w 1433 roku podczas polsko-husyckiej wyprawy odwetowej na Pomorze GdaÅ„skie doszÅ‚o do
spotkania z posłami krzyżackimi pod murami zamku w Nowym Jasińcu; w trakcie rozmów
pokojowych polscy rycerze "z nudów" zaatakowali zamek, a w odwecie za śmierć jednego z
nich podczas szturmu wycięli w pień całą krzyżacką załogę
żð w XIV w. najdalej na zachód wysuniÄ™tym zamkiem krzyżackim byÅ‚a niewielka strażnica w
Lędyczku nad Gwdą, wzdłuż której przebiegała granica pomiędzy państwem zakonnym i
księstwem zachodniopomorskim
żð oprócz dużych i Å›rednich zamków, krzyżacy zbudowali na Pomorzu kilkanaÅ›cie dworów
obronnych, będących siedzibą administracji folwarków zakonnych, które znajdowały się,
miedzy innymi, w Sulminie pod Gdańskiem, Gródku nad Wdą i Kosobudach koło Brus
żð najdokÅ‚adniej przebadanym zamkiem krzyżackim na Pomorzu jest niewielka i na dodatek
całkowicie rozebrana siedziba urzędnika zakonnego zwanego rybickim (niem. Fischmeister) w
Pucku, ponieważ od kilkunastu lat jest to stałe miejsce praktyk archeologicznych studentów z
Uniwersytetu Warszawskiego
żð najstarszym zamkiem krzyżackim na Pomorzu GdaÅ„skim jest Gniew, najwiÄ™kszym byÅ‚
Człuchów, najmniejszym - Lędyczek, najlepiej zachowanym jest zamek w Bytowie, a najgorzej
- dwór w Kosobudach (nie znamy nawet jego lokalizacji)
żð za drobne przewinienia przeciwko regule zakonnej rycerzom krzyżackim groziÅ‚o zamkniÄ™cie w
celi obok kaplicy zamkowej, z której jedyny otwór skierowany był na ołtarz...
żð w każdym nawet najmniejszym zamku krzyżackim znajdowaÅ‚ siÄ™... browar, ponieważ cienkie
piwo było głównym napojem używanym wówczas do każdego posiłku
_____________________________________________________________________________________
-- 13 --
Adam Poholski
Praca zaliczeniowa: Szlak zamków gotyckich
_____________________________________________________________________________________
żð w wiÄ™kszych zamkach znajdowaÅ‚a siÄ™ wieża ustÄ™powa zwana gdaniskiem, wzniesiona poza
obrębem murów obronnych i połączona z zamkiem specjalnym gankiem, z której nieczystości
spadały wprost do fosy
żð oprócz peÅ‚noprawnych braci-rycerzy wÅ›ród krzyżaków byli również tzw. półbracia, którzy na
swoich płaszczach nosili jedynie połowę zakonnego krzyża, nie składali wieczystych ślubów
zakonnych i pełnili w zakonie funkcje usługowe
żð wedÅ‚ug reguÅ‚y krzyżak nie powinien spÄ™dzać nocy poza klasztorem, dlatego zamki i dwory
zakonne starano się budować w odległości nie większej niż jeden dzień drogi od siebie
żð w XV w., jak Å›wiadczÄ… o tym skargi poddanych zakonu, najczÄ™stszym grzechem rycerzy
zakonnych była chciwość (bo często zabierali im dobra i ograniczali przywileje gospodarcze) i
nieczystość...
żð w armii zakonnej bracia-rycerze w zakonnych pÅ‚aszczach z czarnymi krzyżami stanowili
zdecydowana mniejszość, a jej trzon stanowili świeccy rycerze oraz mieszczanie i chłopi, którzy
byli zobowiązani do służby wojskowej jako poddani zakonu
żð w XV w. we wszystkich zamkach krzyżackich na Pomorzu GdaÅ„skim przebywaÅ‚o nie wiÄ™cej niż
100 rycerzy zakonnych!
żð Zamek w CzÅ‚uchowie byÅ‚ jednÄ… z najwiÄ™kszych warowni krzyżackich. Do dziÅ› zachowaÅ‚a siÄ™
jedynie wieża i kawałki murów;
żð Do niewielkiego zamku w Grabinach - Zameczku poÅ‚ożonego w najwyższym punkcie Å»uÅ‚aw
Gdańskich doprowadzał wodę z rzeki Kłodawy drewniany akwedukt, przerzucony nad płynącą
poniżej Motławą;
żð Jedynym zamkiem Krzyżackim poÅ‚ożonym nad Morzem BaÅ‚tyckim byÅ‚ zamek w Pucku, z
którego dziś zachowały się tylko fragmenty murów przyziemia;
żð Zamek i miasto Skarszewy Krzyżacy kupili w XIII wieku od Zakonu Kawalerów Mieczowych,
popularnie zwanych Joannitami;
żð Bitwa pod Chojnicami w 1454 roku, rozpoczynajÄ…ca wojnÄ™ trzynastoletniÄ…, zakoÅ„czyÅ‚a siÄ™ w
odróżnieniu od zwycięstwa pod Grunwaldem 44 lata wcześniej, kompletną klęską wojsk
polskich i ucieczką króla Kazimierza Jagiellończyka;
żð W SÅ‚upskiej Baszcie Czarownic jeszcze w XVIII wieku wiÄ™ziono kobiety podejrzane o czary.
V. Bibliografia
1. Glinka T., Piasecki M., Cuda polski. Najpiękniejsze miasta, Publicat, Poznań 2004
2. Zubliewicz T. (red.); Cuda Polski, Publicat, Poznań 2006
3. www.prot.gda.pl/4szlaki/zamki z dn. 23.11.2010 r.
4. www.zamkigotyckie.org.pl/ z dn. 23.11.2010 r.
5. www.szlak.zamkigotyckie.org.pl z dn. 23.11.2010 r.
_____________________________________________________________________________________
-- 14 --