Autyzm należy do najpoważniejszych zaburzeń rozwoju dziecka, ponieważ obejmuje wiele jego
sfer. Po raz pierwszy opisał je amerykański psychiatra Leo Kanner w 1943 roku. U pewnej grupy
dzieci zauważył on niezdolność do nawiązywania emocjonalnego kontaktu z innymi osobami.
Towarzyszyły temu zaburzenia rozwoju mowy, fascynacja pewnymi obiektami, głównie
wirującymi lub kręcącymi się oraz rutynowe i stereotypowe zachowania. Towarzyszyły temu
oznaki potencjalnie dobrego poziomu intelektualnego, które przejawiały się w wąskich obszarach
zdolności (Gałkowski T. i Kosewska J. 2000: 295).
W zaburzeniu autystycznym nieprawidłowości występują w trzech obszarach rozwoju dziecka.
Pierwszy dotyczy przebiegu rozwoju społecznego. Drugi element odnosi się do komunikacji,
natomiast trzeci dotyczy znacznie ograniczonych, powtarzanych i stereotypowych wzorców
zachowania, aktywności i zainteresowań. Zaburzenia występują we wszystkich wymienionych
sferach łącznie i pojawiają się przed ukończeniem przez dziecko 3 roku życia, choć sposób ich
manifestacji może być różny, a zależy przede wszystkim od poziomu zdolności intelektualnych
oraz chronologicznego wieku (Gałkowski T., Kosewska J.: 295-296).
U wielu dzieci autystycznych nie rozwija się zdolność mówienia, co stanowi dotkliwy problem dla
rodziców. Umiejętność ta normalnie służy międzyosobowej komunikacji, w rodzinie dziecka z
autyzmem stanowi natomiast znaczną barierę w nawiązywaniu kontaktu. Nawet dzieci, które
mówią, mają duże trudności z rozpoczynaniem i podtrzymywaniem rozmowy. W ich mowie
występują bezpośrednie lub odroczone echolalie, odwracanie zaimków (np. mówienie o sobie w
drugie lub trzeciej osobie) oraz stereotypie. Znaczna grupa dzieci autystycznych komunikuje się z
innymi wyłącznie posługując się echolaliami (Gałkowski T., Kosewska J.: 296).
Zaburzenia mowy w autyzmie są podstawą konstruowania wielu hipotez związanych z jego genezą.
Przeważa pogląd, że są one w tym zaburzeniu pierwotne i mają podstawowe znaczenie dla jego
rozwoju. Istnieje hipoteza, że zaburzenia mowy u dzieci autystycznych są związane z
nieprawidłową integracją mechanizmów zawiadujących funkcją mowy. Prawdopodobnie u dzieci
autystycznych proces kodowania doświadczeń językowych jest znacznie zaburzony lub w ogóle nie
zachodzi. Może być to skutkiem uszkodzenia struktur podkorowych, które wywołują
nieprawidłową organizację mózgową. Jednym z dowodów na potwierdzenie tej hipotezy są
obserwacje kliniczne, z których wynika, że dzieci autystyczne nie przechodzą przez fazę
emocjonalnej intonacji przekazywanych sygnałów językowych. Istnieje również pogląd, że
zaburzenia mowy w autyzmie dziecięcym nie mają charakteru prostego opóz
nienia rozwoju mowy
(Jaklewicz, H. 1993: 31-36).
Zaburzenia w komunikowaniu się, które mogą występować u dzieci autystycznych, mają charakter
jakościowy. Obejmują one możliwość istnienia w kilku zakresach. Pierwszy z nich to opóz
niony
lub całkowity brak rozwoju mowy, z jednoczesnym brakiem prób i kompensacji poprzez
alternatywne sposoby komunikowania się, jak mimika, gest, wskazywanie, pozycje ciała lub
uśmiech. W innym przypadku, u osób z dobrze rozwiniętą mową werbalną występuje brak
umiejętności inicjowania i kontynuowania rozmowy. Może się to objawiać brakiem udzielania
odpowiedzi na pytanie, monologowaniem na ulubione tematy lub ciągłym stawianiem pytań na
interesujące dziecko tematy, pomimo braku zainteresowania ze strony otoczenia. Kolejny wariant
trudności w komunikowaniu się to używanie przez dziecko z autyzmem języka charakterystycznego
tylko dla niego. Czasami też mowa jest używana w sposób stereotypowy (wspominane wcześnie
echolalie, błędne używanie zaimków itp.) (Wolska, D, 2004: 204-205).
Inny podział podstawowych deficytów językowych w komunikowaniu się dzieci autystycznych,
proponowany przez Konstantareas i wsp., prezentuje K. Markiewicz (2004: 104). Zgodnie z tą
klasyfikacją deficyty ilościowe mogą manifestować się brakiem mowy (z brakiem gestykulacji lub
z elementarną gestykulacją), opóz
nieniami w mowie (krótkie miesięczne lub długotrwałe
wieloletnie) lub mową ograniczoną (na zasadzie tylko łańcucha bodziec - reakcja lub bardziej
zaawansowanego, lecz ograniczonego posługiwania się mową). Deficyty jakościowe to omawiana
już echolalia (natychmiastowa lub opóz
niona), odwracanie zaimków, neologizmy, metaforyczne
użycie języka, nieodpowiednie uwagi, język stereotypowy oraz defekty w artykułowaniu. Ostatnim
elementem zaburzeń komunikacji są deficyty w pragmatycznym użyciu języka. Można tu wymienić
niezdolność do naprzemiennego wysławiania się lub brak komunikowania się, niezdolność do
symbolicznego używania przedmiotów, słabe używanie prozodii dla wyrażenia zamiaru oraz słabe
wykorzystanie bodz
ców wzrokowo-twarzowych dla meta komunikacji.
E. Minczakiewicz (Za: Markiewicz, K. 2004: 106) zaburzenia w zakresie komunikacji u dzieci
autystycznych dzieli na: brak gotowości emocjonalnej do porozumiewania się z otoczeniem, brak
umiejętności mówienia i rozumienia, brak gotowości do mówienia (mutyzm), nadużywanie
wyrażeń stereotypowych, brak reakcji na polecenia, brak lub odroczenie odpowiedzi na pytania,
brak gestów wspomagających mówienie oraz nadmiar stereotypii ruchowych.
Komunikowanie się z dzieckiem autystycznym, z uwagi na wymienione deficyty, nastręcza
rodzicom wielu problemów. Z uwagi na to, że autyzm wypacza kontakt werbalny z dzieckiem
konieczne jest znalezienie innej drogi komunikacji. Często rodzice zmuszeni są do wypracowania
optymalnego dla swego dziecka i bardzo dla niego specyficznego słownika pozawerbalnego.
Wymaga to od nich ogromnej spostrzegawczości i czujności w obserwacji dziecka,
wielopoziomowego odbioru wysłanych przez nie sygnałów. Niezbędna jest także duża cierpliwość
wobec irracjonalnych, a nawet agresywnych sposobów zaspokajania potrzeb, jakie prezentuje
dziecko autystyczne. Problemy komunikacyjne niestety często wypaczają wiez
emocjonalną
rodziców z dzieckiem. Dziecko autystyczne zwrócone jest ku swemu wewnętrznemu światu, więc
zakłócone zostaje współodczuwanie, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń w empatii.
Obecnie przypuszcza się, że niesprawności komunikacyjne u osób autystycznych nie mają żadnego
uzasadnienia w istnieniu wad narządu artykulacyjnego. Wielu badaczy przyczyn upośledzenia
upatruje w nieumiejętności społecznego używania mowy i gestów. Składa się na to brak
świadomości perspektywy słuchacza komunikatu oraz zdolności do adaptacji i zmiany przebiegu
dialogu do otrzymywanych informacji zwrotnych (Markiewicz, K. 2004: 105).
Gałkowski (Za: Markiewicz, K. 2004: 105) zwraca uwagę na związek między aktywnością
komunikacyjną a zdolnością do nawiązania kontaktu wzrokowego. Wśród osób autystycznych
poziom zdolności nawiązywania i podtrzymywania kontaktu wzrokowego jest istotnie
zróżnicowany. Zdaniem autora zdolności te można rozwijać pod wpływem pewnych pozytywnych
doświadczeń wychowawczych i w ten sposób podwyższać poziom funkcjonowania,
prawdopodobnie także językowego, osoby autystycznej.
Nie ma wątpliwości, że zajęcia terapeutyczne z dziećmi autystycznymi mogą się okazać przydatne
w każdym wieku i na każdym poziomie rozwoju, gdyż umożliwiają one rozładowanie napięć,
wyciszenie, a przede wszystkim zapewnią dziecku kontakt z drugą osobą i dadzą podstawę do
budowania społecznej interakcji. Najważniejsze zatem w terapii jest to, by nie pozwolić dziecku
uciec, by prowokować je do tego, by było ciągle obecne i utrzymywało kontakt z terapeutą (Kruk-
Lasocka, J. 2003: 75).
Obecnie w terapii autyzmu dominuje podejście eklektyczne. Do pracy z dziećmi włączani są
rodzice i postuluje się jak najwcześniejsze rozpoczynanie terapii (przed ukończeniem przez dziecko
5 roku życia). W przypadku najmłodszych dzieci jej celem jest przede wszystkim rozwijanie
zdolności komunikowania się, traktowanej jako wyjściowy warunek rozwoju dziecka, a także
rozwijanie zdolności do podejmowania aktywności wspólnej z innymi osobami. Programy
terapeutyczne dla poszczególnych dzieci mają całościowy charakter - obejmują różne obszary
rozwoju i uwzględniają charakterystykę środowiska. Popularne jest zwłaszcza analizowanie
przebiegu rozwoju dziecka na tle rozwoju typowego.
Howlin (Za: Danielewicz, D. i Pisula, E. 2003: 15) proponuje, aby za najbardziej efektywne uznać
te programy terapeutyczne, w których za sprawę o podstawowym znaczeniu uznaje się
uwzględnianie zainteresowań i preferencji dziecka, tak by chciało ono kontaktować się z innymi
ludz
mi. Aby to osiągnąć, należy w proces terapii włączyć rodzinę, koniecznie rozwijać skuteczne
strategie porozumiewania się, wykorzystywać bodz
ce wzrokowe, tworzyć czytelne dla dziecka
środowisko minimalizujące niepokój, rozwijać aktywność społeczną i komunikacyjną dziecka (np.
przez zabawę) oraz promować podejście skoncentrowane na rodzinie, a nie wyłącznie na dziecku.
Trudności i deficyty w komunikacji u dziecka z autyzmem to zasadniczy problem w terapii, gdyż
jego usprawnienie stanowi niezbędny warunek do przejścia na kolejne etapy rehabilitacji. Praca w
tym zakresie ma zasadnicze znaczenie, ponieważ dotyczy z pewnością najważniejszego aspektu dla
rodziców ? kontaktu, w tym emocjonalnego z własnym dzieckiem. Uzyskanie go lub zwiększenie
jego zakresu daje rodzicom większą satysfakcję i sprawia, że mogą oni cieszyć się z rodzicielstwa.