13. Zmiana społeczna w perspektywie socjologicznej
1. Pojęcie i przyczyny zmian społecznych
" zmiana  pojawienie się czegoś nowego w określonym czasie
" zmiana społeczna  każde przeobrażenie, które jest postrzegane jako znaczące dla
życia społecznego
2. Spór wokół czynników zmian społecznych
" przyczyny zmian społecznych  czynniki, które są konieczne do wywołania
określonych skutków
" proces zmian społecznych - przejście od jednego specyficznego stanu do innego
(od jednych warunków do drugich)
3.1. TEORIE PSYCHOLOGICZNE
opierają się na założeniu, że zmiany społeczne zachodzą w efekcie sił
odśrodkowych, osobowościowych
DARWINIZM SPOA
ECZNY (biologiczne uwarunkowania zachowań agresywnych)
" z
ródeł konfliktu należy szukać w naturze człowieka, w jego instynkcie walki
" przejawem instynktu walki są zachowania agresywne
" stanem uczuciowym związanym z instynktem jest gniew (Dougall) - gniew pobudza
do zachowań agresywnych, umożliwiających zdobycie przedmiotów potrzebnych
danemu osobnikowi, pobudza do obrony przed atakiem, umożliwia również
utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania
" pozytywny aspekt konfliktu - przystosowanie w dłuższym okresie  ewolucja
" w toku ewolucji stopniowo wykształcały się zachowania prospołeczne, zaś spadała
konieczność zachowań agresywnych
PSYCHOANALITYCZNA KONCEPCJA Z. FREUDA
" popędy śmierci, łagodzone przez popędy życia, żyją w człowieku utajone
" superego może blokować niszczycielską skłonność człowieka
" kiedy wyczerpują się popędy życia - agresja ukierunkowuje się na człowieka-
autoagresja (zadawanie sobie bólu, chociaż chciałoby się go zadać komuś innego)
" koncepcja rozszerzana na życie społeczne
o instynkt do nienawiści i niszczenia jest z
ródłem konfliktów społecznych
o konflikt jest nieunikniony, kiedy dominuje Thanatos
o sposób przeciwdziałania agresji - wzbudzanie strachu przed siłą i karą albo
znalezienie możliwie nieszkodliwych form jej manifestowania, np. walenie w
poduszkę&
PSYCHOLOGIA TA
UMU (G. Le Bon)
" emocjonalność - poddawanie się działaniu sugestii, łatwowierność, zmienność,
przesada uczuć (tak dobrych, jak i złych)
" deindywidualizacja - znoszą się specyficzne indywidualne cechy człowieka -
zastępowane są cechami tłumu, anonimowość, brak poczucia własnej tożsamości
3.2. TEORIE SPOA
ECZNE
3.2.1. Teorie zmiany endogennej
opierają się na założeniu, że siły napędowe zmian społecznych tkwią w systemach
społecznych lub ich częściach
TEORIE KONFLIKTU
" porządek społeczny opiera się na przymusie i dominacji jednych oraz podległości
drugich
" zmiana społeczna jest efektem sprzeczności lub napięć wytworzonych przez
pewne czynniki
" konflikt  trwały element życia społecznego
" K. Marks
" przyczyny konfliktów społecznych
" cz. obiektywny - sprzeczności o podłożu ekonomicznym (stosunek do
środków produkcji)
" cz. subiektywny  świadomość istnienia sprzeczności  walka klas
" stosunki społeczne oparte są na podziale klasowym, który rodzi wyzysk
" wyzysk prowadzi do konfliktu społecznego o charakterze
antagonistycznym  nie może się rozwiązać w danym układzie grup
społecznych (klas), a dopiero po likwidacji prywatnej własności
" rewolucja  główny instrument przeobrażeń społecznych  burzenie społecznej
struktury - rozwój nowego modelu stosunków społecznych
" R. Dahrendorf
" przyczyny konfliktów społecznych - władza  w każdej instytucji (państwo,
przedsiębiorstwo, partia polityczna, związek zawodowy, kościół) jest grupa ludzi
sprawująca władzę i grupa, która jest tej władzy podporządkowana
" podporządkowanie jest utrwalone przez system wartości, normy, sankcje
" każda instytucja jest narażona na konflikt sprzeczności interesów
" zmiana społeczna (zmiana grupy rządzącej)  wynik konfliktu interesów
" konflikt gwałtowny  szkodliwy dla społeczeństwa
" konflikt zinstytucjonalizowany  przyczynia się do zmian w strukturze
społecznej
" L. Coser
" przyczyny konfliktów społecznych - walka o władzę, bogactwo, prestiż
" o zaistnieniu konfliktu decyduje: stopień legitymizacji władzy (czy nierównego
podziału środków) oraz poziom poczucia wrogości na bazie deprywacji
" kiedy pojawiają pozytywne, a kiedy negatywne funkcje konfliktu:
" typ problemu, którego dotyczy spór
k. funkcjonalne
" dotyczą celów, wartości lub interesów, ale nie są sprzeczne z
podstawowymi zasadami, na których opierają się stosunki społeczne
" możliwość skorygowania stosunków władzy i systemu norm w
grupach, zgodnie z odczuwanymi potrzebami podgrup bądz

jednostek
k. dysfunkcjonalne
" zwalczające się strony przestają uznawać podstawowe wartości
systemu  groz
ba zniszczenia struktury społecznej
" typ struktury społecznej
sztywna struktura społeczna
" brak możliwości ujawniania rozbieżności interesów
" groz
ba gwałtownego wybuchu konfliktu, grożącego zniszczeniem
struktury społecznej
" wentyle bezpieczeństwa  kanalizowanie niezadowolenia w
kierunku konfliktu nierealistycznego  rozładowanie napięcia
elastyczna struktura społeczna
" mechanizmy ujawniania konfliktu  przekształcanie struktury
społecznej w celu wyeliminowania z
ródeł niezadowolenia
EWOLUCJONIZM
" przechodzenie od niższych stadiów rozwoju do wyższych
" zmiana społeczna  jest wszechobecna
" zmiana społeczna  zachodzi stopniowo/w sposób ewolucyjny (nie - rewolucyjny)
" nie koncentrowano się na wyjaśnianiu przyczyn zmian społecznych, lecz na samym
procesie (kierunku zmian społecznych)
" przyczyny o charakterze endogennym
o przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek związane są z właściwościami
człowieka  np. A. Comte (instynkt)
o poza naturą ludzką o przebiegu ewolucji decydują czynniki zewnętrzne,
środowisko przyrodnicze, np. H. Spencer (społeczeństwo zdeterminowane
przez warunki przyrodnicze)
o społeczeństwo wpływa na warunki przyrodnicze (kultura, sposoby produkcji,
sytuacja demograficzna)
o zmiana społeczna może być również efektem konfliktów (walki)  walka o
przetrwanie (darwinizm społeczny)
NEOEWOLUCJONIZM
" teorie modernizacji
o koncentracja na analizie przyczyn zacofania i warunków, jakie umożliwiają
przejście od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa nowoczesnego
o industrializacja i dyferencjacja  ważne procesy zmian społecznych
" teorie  opóz
nienia kulturowego (W.Ogburn)
o kultura  główny czynnik zmiany społecznej (wynalazki, akumulacja, wymiana,
przystosowanie)
o zmiany związane z wynalazkami wywołują proces dostosowywania się do nich
innych elementów kultury
o zmiany społeczne nie muszą obejmować wszystkich sfer życia społecznego
o wynalazki i akumulacja doświadczeń i wiedzy (kultura materialna) a system
wartości religia, sztuka, prawo, tradycja (kultura niematerialna)
" teoria społeczeństwa industrialnego (przemysłowego) i postindustrialnego
(postprzemysłowego)
o własność środków produkcji przestaje mieć znaczenie w opisie struktury
społecznej
o udział w konsumpcji (a nie w produkcji)  świadczy o miejscu w społeczeństwie
o społeczeństwo przemysłowe - konwergencja (upodobnienie się) społeczeństw
wymuszone podobieństwem technologicznym (ale również dyfuzją kulturową),
znacząca liczba osób pracujących w przemyśle
o społeczeństwo postprzemysłowe (D. Bell)  wzrost znaczenia wiedzy, wzrost
liczby osób pracujących w usługach
CYKLICZNE TEORIE ZMIANY SPOA
ECZNEJ
" zakłada powtarzalność procesów społecznych
" np. O. Spengler (w perspektywie katastroficznej - cywilizacja jest ostatnim stadium
kultury - cywilizacyjny upadek kultury)
3.2.2. Teorie zmiany egzogennej
opierają się na założeniu, że siły napędowe zmian społecznych tkwią w czynnikach
zewnętrznych (społeczeństwo jest systemem stabilnym)
TEORIE DYFUZJI KULTUROWEJ
Dyfuzja kulturowa (E.B. Tylor) rozprzestrzenianie się i przenikanie elementów
jednej kultury do drugiej, najczęściej na zasadzie zapożyczenia, ale może ono przybrać
również formę narzucenia
Dyfuzja kulturowa może przebiegać poprzez:
" planowe zapożyczanie pewnych treści przez kulturę przejmującą lub narzucenie jej
elementów przez kulturę przekazującą (dyfuzja zamierzona)
" spontaniczne kontakty przedstawicieli różnych kultur (dyfuzja niezamierzona)
Podstawowe założenia teorii dyfuzji kulturowej:
" najłatwiejsze do przyswojenia przez inną kulturę są materialne elementy kulturowe
(sposoby zdobywania pożywienia, techniki produkcji, produkty)
" najtrudniejsza sfera do przyswojenia  sfera kultury symbolicznej
" rozwój kulturowy  efekt przejmowania wzorów kulturowych (rzadko tworzenie
nowych)
" dynamika kultury  zależy od intensywności kontaktów
" podobieństwo kultur  efekt częstości kontaktów i oddziaływania
" kultura izolowana skazana jest na stagnację
" czynniki geograficzne  pierwotnie decydowały o dyfuzji kulturowej  obecnie
proces rozprzestrzeniania może mieć charakter bezpośredni bądz
pośredni (np.
za pośrednictwem mass mediów)
" zróżnicowane przyczyny opóz
nień (od warunków przyrodniczych, np. klimat
uniemożliwia uprawianie pewnych sportów, po czynniki polityczne)
KRYZYSY, KATASROFY, PODPÓJ JAKO CZYNNIKI ZMIAN
EGZOGENNYCH
" wydarzenia nadzwyczajne/nieprzewidywalne interesują socjologów o ile wyraz
nie
wpływają na życie społeczne
" R. Nisbet
o kryzys  sytuacja, w której ludzie tracą kontrolę nad środowiskiem, w której
pojawia się zagrożenie związane z zaskoczeniem, kiedy konwencjonalne
zachowania lub myślenie nie mają zastosowania do sytuacji i są nieskuteczne
o kryzys  jest zazwyczaj konsekwencją nadzwyczajnych wydarzeń
TEORIE RÓWNOWAGI (FUNKCJONALIZM)
" każdy element struktury (nawet nierówności) jest funkcjonalny
" każde społeczeństwo jest względnie trwałą i stabilną strukturą społeczną
" przyczyny zmian społecznych
o zewnętrzne  konieczność dostosowywania się do wymogów otoczenia
zewnętrznego  zmiana społeczna  rezultat mechanizmu integracji
przywracającego systemowi równowagę i zapewniający trwałość
o wewnętrzne  konieczności eliminacji przejawów elementów
dysfunkcjonalnych