Dorota Kobylił
ska
Au tomatyczn a
kon trola
n ieĘwiadomych
emocji
Dorota K
obylił
ska
Au
tomatyczn
a k
on
trola n
ieĘwiadomych
emocji
Au tomatyczn a
kon trola
n ieĘwiadomych
emocji
482
Dorota Kobylił
ska
Au tomatyczn a
kon trola
n ieĘwiadomych
emocji
Recenzenci
Mirosław Kofta
Rafał Ohme
Projekt okładki
Edwin Radzikowski
Redaktor
Joanna Młodzi ska
Redaktor techniczny
Martyna Chołuj
Korektor
Ewa Koperska
Skład i łamanie
Marcin Szcze niak
Publikacja dofinansowana ze rodków Bada Własnych UW
oraz Wydziału Psychologii UW
� Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007
ISNN 0509-7177
ISBN 978-83-235-0207-4
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: [e-mail]
Dział Handlowy: tel [phone]
e-mail: [e-mail]
Ksi garnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
Druk i oprawa
Dzi kuj profesor Marii Jarymowicz, promotorce mojej pracy dok-
torskiej, za wsparcie, inspiracje badawcze oraz nieustaj c gotowo ć
do współpracy.
Dzi kuj tak e za pomoc, na ró nych etapach pracy, zespołowi kie-
rowanemu przez profesor Mari Jarymowicz, szczególnie Dorocie Kar-
wowskiej i Pawłowi Kobyli skiemu, oraz wszystkim członkom Klubu
Psychologii Autonomicznej.
Spis tre ci
Wst p ...............................................................................................................11
Cz ć I
Teoretyczny i empiryczny kontekst bada ..................................................16
Rozdział I. Definicje poj ć wyznaczaj cych zakres pracy .............................16
Afekt  pierwotny i wtórny.......................................................................16
Afektywne poprzedzanie  optymalne i suboptymalne............................17
Asymetria pozytywno-negatywna.............................................................17
Automatyczny i refleksyjny system regulacji...........................................18
Afektywno-automatyczny i refleksyjny system warto ciowania .............18
Autokorekta ...............................................................................................18
Emocje .......................................................................................................18
Jawne i utajone procesy warto ciowania ..................................................19
Lateralizacja emocji ..................................................................................19
Lateralna prezentacja bod ców: pole widzenia ........................................19
Ocenianie ...................................................................................................20
Samokontrola ............................................................................................20
Standardy  warto ciowania i samokontroli.............................................20
Rozdział II. Afekt jako podstawa warto ciowania ..........................................22
Reagowanie afektywne a ocenianie..........................................................22
Afekt pierwotny i wtórny..........................................................................22
Afekt jawny i utajony ...............................................................................22
Afekt jako podstawa warto ciowania .......................................................25
Paradygmat afektywnego poprzedzania: wyniki bada nad wpływem
utajonego afektu na formułowanie s dów i zachowanie..........................25
Efekt asymilacji i efekt kontrastu w badaniach nad utajonym
afektem......................................................................................................28
Spis tre ci
8
Rozdział III. Refleksyjny system warto ciowania ..........................................32
Procesy oceniania jako forma warto ciowania opartego na wyartyku-
łowanych standardach ...............................................................................32
Standardy oceniania ..................................................................................34
Standardy osobiste, standardy samokontroli ......................................36
Rozdział IV. Biologiczne podło e procesów warto ciowania ........................38
Model Josepha LeDoux dolnej i górnej drogi wzbudzania afektu...........38
Udział procesów prawo- i lewopółkulowych w procesach warto cio-
wania .........................................................................................................41
Hipotetyczne neuronalne korekty dwóch systemów warto ciowania:
afektywno-automatycznego i refleksyjnego .............................................46
Rozdział V. Interakcje pomi dzy dwoma systemami warto ciowania:
afektywno-automatycznym i refleksyjnym  zało enia i problematyka
bada własnych .........................................................................................51
eksyjne przetwa-
Wpływ systemu afektywno-automatycznego na refl
rzanie informacji .......................................................................................52
Wpływ systemu refleksyjnego na przebieg procesów afektywno-auto-
matycznych ................................................................................................54
Wpływ dora nej aktywizacji systemu refleksyjnego na przebieg pro-
cesów afektywno-automatycznych ...........................................................56
Dyspozycyjne wpływy systemu refleksyjnego na przebieg procesów
afektywno-automatycznych ......................................................................59
Zało enia bada własnych ........................................................................62
Cele bada własnych .................................................................................62
Hipotezy ....................................................................................................64
Cz ć II
Program bada własnych..............................................................................66
Rozdział VI. Schematy bada i rejestr zmiennych .........................................67
Rozdział VII. Procedura afektywnego poprzedzania ......................................69
Operacjonalizacja zmiennych niezale nych .............................................69
Operacjonalizacja zmiennej zale nej ........................................................70
Aparatura ...................................................................................................72
Rozdział VIII. Procedura refleksyjnego wzbudzania standardów samo-
kontroli ......................................................................................................73
Rozdział IX. Przebieg bada i osoby badane..................................................74
Spis tre ci
9
Cz ć III
Wyniki bada .................................................................................................78
Rozdział X. Znak utajonych bod ców poprzedzaj cych eksponowanych
centralnie a oceny ideogramów: wyniki dotycz ce hipotezy 1................79
Efekty główne znaku poprzedzania w badaniu 1 oraz warunkach
kontrolnych bada 2 i 3 ............................................................................79
Wyniki bada dla centralnych ekspozycji utajonych bod ców afektyw-
nych bez wzgl du na warunki badania .....................................................81
Konkluzja empiryczna ..............................................................................84
Rozdział XI. Pole widzenia, w którym eksponowano utajone bod ce
poprzedzaj ce, a oceny ideogramów: wyniki dotycz ce hipotezy 2a ...........85
Efekty główne pola widzenia w badaniu 1 oraz warunków kontrolnych
bada 2 i 3.................................................................................................85
Efekty główne pola widzenia w badaniach 2 i 3 dla warunków
kontrolnych oraz warunków refleksyjnego wzbudzania standardów
samokontroli ł cznie .................................................................................88
Konkluzja empiryczna ..............................................................................91
Rozdział XII. Oceny ideogramów w zale no ci od pola widzenia i znaku
poprzedzania afektywnego: wyniki dotycz ce hipotezy 2b .....................92
Prezentacja wyników ................................................................................92
Konkluzja empiryczna ..............................................................................98
Rozdział XIII. Wzbudzanie refleksyjnych standardów samokontroli a oceny
ideogramów poprzedzanych utajonymi bod cami afektywnymi .............99
Efekty główne zmiennej samokontrola (bez wzgl du na znak
poprzedzania i pole widzenia) ..................................................................99
Efekty główne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów
poprzedzanych centralnymi ekspozycjami bod ców utajonych .............101
Efekty główne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów poprzedza-
nych ekspozycjami bod ców utajonych w lewym polu widzenia..........103
Efekty główne zmiennej samokontrola dla ocen ideogramów poprzedza-
nych ekspozycjami bod ców utajonych w prawym polu widzenia .........103
Konkluzja empiryczna ............................................................................105
Rozdział XIV. Znak utajonego poprzedzania i pole widzenia a oceny
ideogramów w warunkach uprzedniego wzbudzenia standardów
samokontroli ............................................................................................106
Prezentacja wyników ..............................................................................106
Konkluzja empiryczna ............................................................................109
Spis tre ci
10
Znak poprzedzania i pole widzenia a oceny ideogramów w warunkach
kontrolnych oraz warunkach wzbudzania refl
eksyjnych standardów
warto ciowania  porównanie ekspozycji w LVF i RVF z ekspozycja-
mi w CVF................................................................................................109
Prezentacja wyników ........................................................................109
Konkluzja empiryczna ......................................................................112
Rozdział XV. Dyskusja wyników..................................................................113
Hipotezy w wietle uzyskanych wyników..............................................113
Utajone afektywne bod ce poprzedzaj ce a formułowane oceny
 weryfikacja hipotezy 1...................................................................113
Pole widzenia, w którym eksponowane były utajone bod ce
afektywne, a formułowane oceny  weryfikacja hipotezy 2a i hipo-
tezy 2b ...............................................................................................115
Utajone afektywne bod ce poprzedzaj ce a formułowane oceny
w warunkach refleksyjnego wzbudzania standardów samokontroli
 weryfikacja hipotez 3a i 3b............................................................117
Wnioski ko cowe. Implikacje ................................................................120
Literatura cytowana ....................................................................................122
Zał czniki......................................................................................................134
Zał cznik 1. Zastosowana w badaniach kolejno ć eksponowania utajonych
bod ców afektywnych w procedurze afektywnego poprzedzania .........134
Zał cznik 2. Ideogramy wykorzystane w badaniach jako bod ce
docelowe..................................................................................................136
Zał cznik 3. Ankieta wykorzystana w badaniach 2 i 3 jako manipulacja
do refleksyjnego wzbudzania standardów samokontroli ........................137
Zał cznik 4. Wyniki dotycz ce znaku utajonych bod ców poprzedzaj -
cych i pola widzenia, w którym były one eksponowane, a oceny
ideogramów .............................................................................................139
Wst p
Od wieków w rozwa aniach filozoficznych nad natur człowieka
dominowała problematyka wolnej woli, samo wiadomo ci czy pot gi
rozumu. Zarazem jednak obserwacje wskazywały na to, e człowiek
nie panuje nad wszystkimi swymi działaniami, nie kontroluje wszyst-
kich swych my li i zachowa , a ponadto cz sto ich nie dostrzega lub
nie rozumie. W drugiej połowie XIX wieku obserwacje te dały pocz -
tek systematycznym badaniom, a ich szczególne zwie czenie stanowi-
ły koncepcje ogłoszone przez Zygmunta Freuda (1916).
Ju eksperymenty Bernheima, na które powoływał si Freud, pro-
wadzone w latach 1885-1886 w Nancy wykazały, e  badany po obu-
dzeniu si z hipnozy spełniał nakaz podany mu w hipnozie, lecz mylił
si w ocenie ródeł swej motywacji, sugestie otrzymane w stanie hip-
nozy pozostawały ukryte przed jego wiadomo ci  (za: Obuchowski,
2001, s. 33). Wskazywało to, e człowiek nie ma pełnej kontroli nad
sw wiedz i motywacjami, a tre ci nie wiadome to nie tylko wyparte
pop dy (badanymi Bernheima byli zdrowi ochotnicy, a nie pacjenci
psychiatryczni).
Kazimierz Obuchowski (2001) w jednym z esejów zamieszczonych
w ksi ce  W poszukiwaniu wła ciwo ci człowieka , przywołuje głów-
ne idee Freuda oraz okoliczno ci ich powstawania. Teza o nie wiado-
mym charakterze regulacji psychicznej była jedn z podstawowych:
 procesy duchowe s w swej istocie nie wiadome, procesy za wiado-
me stanowi jedynie (...) cz ć całego ycia psychicznego . Warto pod-
kre lić, e teza ta nie była ograniczona do ludzi cierpi cych na ró no-
Wst p
12
rakie zaburzenia psychiczne (które w wyniku wyparcia utraciły dost p
do tre ci stanowi cych podstawy zaburze ), ale dotyczyła regulacji
psychicznej w ogóle.
Freud rozwin ł koncepcj reguł, wedle których tre ci i procesy nie-
wiadome mog wpływać na procesy wiadome (tak jak w sytuacji
sugestii posthipnotycznej). Jednak z teorii psychoanalitycznej wynika
zarazem, e procesy wiadome mog mieć wpływ na procesy nie wia-
dome, a warunkiem zdrowia psychicznego człowieka jest zdobycie
wgl du w to, co si z nim dzieje:  Celem wychowania jest uzyskanie
wgl du w istotne, ale ukryte przed bezpo rednim do wiadczeniem me-
chanizmy regulacji (Freud za: Obuchowski, 2001, s. 12).
Współcze nie pierwsza z tez Freuda znajduje zadowalaj ce po-
twierdzenie w badaniach psychologicznych nad szeroko rozumianymi
procesami przetwarzania informacji, przebiegaj cymi poza wiado-
mo ci jednostki, oraz nad ich wpływem na przebieg my lenia i za-
chowanie człowieka. Doniesienia z bada eksperymentalnych ukazuj
specyfik i wpływy na funkcjonowanie człowieka ró norodnych me-
chanizmów okre lanych jako podprogowe: bezwiedne, utajone czy
nie wiadome. Klasyczny ju artykuł Sheili Murphy i Roberta Zajonca
(1994) zapocz tkował nurt bada w tzw. paradygmacie afektywnego
poprzedzania, wymienić te mo na kilka znacz cych przekładów
(Bargh, 1999a; Chen i Bargh, 1998; Greenwald i Banaji, 1995) oraz
oryginalne prace autorów polskich (Jarymowicz i Ohme, 1997; 2001;
Kola czyk, Fila-Jankowska, Pawłowska-Fusiara i Sterczy ski, 2004;
Ohme i Jarymowicz, 1999). Empiryczne dane psychologiczne przynio-
sły ju potwierdzenie XIX-wiecznych hipotez, nieweryfikowanych z po-
wodu braku rozwi za warsztatowych. Te pojawiły si wraz z rozwo-
jem techniki i mo liwo ci rejestrowania pewnych zjawisk zachodz cych
w psychice b d jej stanów, które nie s dla człowieka dost pne na
poziomie wiadomym.
Freud od pocz tku opisywał nie wiadome mechanizmy umysłowe
jako immanentnie powi zane z emocjami.  To emocje rz dziły nie wia-
domym poprzez instynktowne impulsy, które mogły wpływać zarówno
na stany umysłowe, jak i somatyczne (za: �hman, 1999, s. 322). Tak-
e w nurcie wspomnianych wy ej współczesnych bada znacz ce miej-
sce zajmuj badania nad udziałem afektu w regulacji zachodz cej poza
Wst p
13
wiadomo ci (Jarymowicz i Ohme, 1997; 2001; 2002; Kola czyk,
Fila-Jankowska, Pawłowska-Fusiara i Sterczy ski, 2004; Omhe i Jary-
mowicz, 1999). Afekt  jako podstawowy kod orientacji (Obuchowski,
1970) i rodzaj pierwotnego warto ciowania zachodz cego przed jakim-
kolwiek rozpoznaniem bod ca (Murphy i Zajonc, 1994; Zajonc, 1980)
 w nieu wiadamiany sposób wpływa na przebieg procesów poznaw-
czych, wydawanie s dów i zachowania.
Spójne s wyniki odkryć psychologicznych i eksperymentalnych
bada nad mechanizmami neuronalnymi le cymi u podstaw dozna
wiadomych. Analizuj c dane z bada własnych i innych neurofizjolo-
gów, Benjamin Libet (1996) wykazuje, e bod ce mog wpływać na
zachowanie człowieka, nawet gdy nie zostan odebrane w wiadomy
sposób (za wiadome uznawano w tych badaniach te doznania, do któ-
rych podmiot ma introspekcyjny dost p). Równie inne dane neurobio-
logiczne pokazuj , e bod ce, które nie s wiadomie rozpoznawane
przez człowieka, mog być przez niego odbierane i przetwarzane w sy-
stemie nerwowym (por. np. Killgore i Yurgelun-Todd, 2004; Liddell,
Brown, Kemp, Barton, Das, Peduto, Gordon i Williams; 2005).
Wiek XX przyniósł pogł bienie wiedzy na temat tego, co w regu-
lacji ma charakter bezwiedny i emocjonalny. Z drugiej strony, po-
wszechnie uwa a si , e  ...szczególnie doniosłym składnikiem mecha-
nizmu działa ludzkich jest, swoista dla homo sapiens, zdolno ć do
opanowania swoich impulsów i emocji, poskramiania samego siebie,
post powania zgodnego z przesłankami racjonalnymi  mimo rozmai-
tych pokus do zachowa z nimi sprzecznych (Kofta, 1979, s. 7). Je-
ste my zdolni do przemy le , wykraczania poza osobiste do wiadcze-
nie i intelektualnego poznawania siebie i wiata (Jarymowicz, 2001a;
Kozielecki, 1991). Potrafimy dostrzec nowe wła ciwo ci dotychczas
 bezspornie dobrych lub złych sytuacji, na przykład niebezpiecze stw
kryj cych si za zmysłow przyjemno ci przyj cia narkotyku lub po-
ytecznych nauk, jakie mog płyn ć z prze ycia ci kiego do wiadcze-
nia. Nie s nam obce sformułowania takie jak  poradzenie sobie z prze-
ciwno ciami losu czy  panowanie nad emocjami .
Z charakterystyk tych wyłania si dwoisto ć psychiki, opisywana
w terminach odr bno ci ciała i duszy, mózgu i umysłu, czucia i my le-
nia czy wreszcie procesów automatycznych i wolicjonalnych, nie wia-
Wst p
14
domych i wiadomych. Owa dwoisto ć nasuwa pytanie, czy zdolno ć
samokontroli mo e obejmować afekty utajone, a szerzej, czy istniej
mechanizmy, które mog sprawić, e nie jeste my całkowicie zdani na
wpływy ró nych utajnionych procesów.
W tej ksi ce przyjmujemy zało enie, e afekt, choć niew tpliwie
ma fundamentalne znaczenie przystosowawcze, nie jest ani jedyn , ani
najwa niejsz czy decyduj c przesłank warto ciowania, a dzi ki temu
procesy utajone i ich wpływy mog być modyfikowane.
Przedstawimy czytelnikom mechanizmy regulacji utajonej oraz
jawnej i ich wzajemne interakcje, zwłaszcza dwoisto ć systemów war-
to ciowania: systemu reagowania automatycznego, spontanicznego,
opartego na bezpo rednim do wiadczaniu, oraz systemu warto ciowa-
nia zwi zanego z refl
eksj , zadawaniem sobie pyta o warto ci i po-
szukiwaniem odpowiedzi wykraczaj cych poza bie ce doznania. Za-
kładamy, e oba te systemy pozostaj ze sob we wzajemnych
interakcjach.
Wiedza biologiczna pozwala s dzić, e ró ne rodzaje procesów war-
to ciowania s zwi zane z aktywno ci innych obszarów mózgu. Pod-
stawowe rozró nienie dotyczy zazwyczaj o rodków podkorowych i ko-
rowych odpowiedzialnych za procesy emocjonalne zró nicowane ze
wzgl du na stopie ich zło ono ci, w tym wiadomo ci. Z kolei bada-
nia nad zró nicowaniem funkcji półkul mózgowych wskazuj , e emo-
cje powi zane z funkcjami półkuli prawej i półkuli lewej s procesami
o odmiennych wła ciwo ciach (nie tylko ze wzgl du na znak). W lite-
raturze przedstawia si przypadki, w których uszkodzenia pewnych
obszarów mózgu prowadz selektywnie do odmiennych reguł warto -
ciowania tych samych obiektów.
Ludzie ró ni si tym, w jakim stopniu ich zachowanie podlega
działaniu sił pozostaj cych poza podmiotow kontrol . Zakładamy, e
ludzie, którzy przywykli do zastanawiania si nad formułowaniem ocen
i s dów, wykazuj mniejsz skłonno ć do automatycznego posługiwa-
nia si przesłankami afektywnymi. Zarazem jednak nawet osoby o  na-
wykowo refleksyjnym stylu oceniania w ró nych szczególnych oko-
liczno ciach mog reagować w sposób spontaniczny.
Opisane w ksi ce badania miały na celu:
" zaobserwowanie wpływu utajonego afektu na jawne s dy,
Wst p
15
" sprawdzenie, w jaki sposób adresowanie bod ców utajonych wy-
biórczo do jednej z półkul lub do obu półkul jednocze nie modyfikuje
wpływ wzbudzonego przez nie afektu na wydawane s dy,
" sprawdzenie, c pobudzenie warto ciowania refleksyjnego
zy
(w szczególno ci zaktywizowanie standardów samokontroli) osłabia
wpływ utajonego afektu na jawne s dy.
Cz ć I
Teoretyczny i empiryczny kontekst bada
Rozdział I
Definicje poj ć wyznaczaj cych zakres pracy
Przyj li my definicje stanowi ce układ odniesienia dla bada pro-
wadzonych w zespole profesor Marii Jarymowicz.
Afekt  pierwotny i wtórny
Afekt jest wzbudzanym automatycznie atrybutem wszelkich proce-
sów emocjonalnych (Jarymowicz, 1997), szybkim oszacowaniem po-
zytywnego versus negatywnego znaczenia bod ców.
Afekt pierwotny to reakcja warto ciuj ca (oparta na preferendach
 wskazówkach dotycz cych znaczenia bod ców, podpowiadaj cych
nam, co mamy czuć, w odró nieniu od nich dyskryminanda s wska-
zówkami pozwalaj cymi na rozpoznawanie obiektów i okre lanie ró -
nic mi dzy nimi, por. Zajonc, 1985), uruchamiana bezpo rednio w od-
powiedzi na bodziec docieraj cy do ciała migdałowatego drog doln
(w terminologii LeDoux, 2000): receptor  wzgórze  ciało migdało-
wate.
Afekt wtórny to reakcja warto ciuj ca powstaj ca w nast pstwie
procesów pełnego rozpoznania bod ca i dotarcia impulsów z kory do
ciała migdałowatego. Powstaje on drog górn (w terminologii LeDoux,
2000), przy czym: gdy impuls dociera z receptorów jest to droga:
receptor  wzgórze  kora  ciało migdałowate, a gdy proces emocjo-
Definicje poj ć wyznaczaj cych zakres pracy
17
nalny zapocz tkowany jest w korze przez procesy refleksyjne jest to
droga: kora  ciało migdałowate.
Afektywne poprzedzanie  optymalne i suboptymalne
Termin ten zwi zany jest z wprowadzonym przez Murphy i Zajon-
ca (1994) paradygmatem afektywnego poprzedzania. Istot tego para-
dygmatu jest to, i manipuluje si prezentacj bod ca pierwszego  po-
przedzaj cego  i obserwuje zmiany w percepcji bod ca drugiego,
nazywanego tak e docelowym. Afektywne poprzedzanie przebiega za-
tem nast puj co: w serii prób eksponowane s bod ce afektywne (ne-
gatywne lub pozytywne), a nast pnie eksponowane s wzgl dnie neu-
tralne bod ce docelowe. W wypadku poprzedzania optymalnego
bod ce poprzedzaj ce prezentowane s przez czas umo liwiaj cy wia-
dom percepcj . W wypadku poprzedzania suboptymalnego bod ce
prezentowane s przez czas uniemo liwiaj cy wiadom percepcj .
W literaturze dotycz cej procesów automatycznych nie ma całkowitej
zgodno ci co do sposobu rozumienia terminu progu podczas analizo-
wania bod ców. Dijksterhuis, Aarts i Smith (2005) postuluj , aby od-
ró nić próg optymalny, którego przekroczenie jest niezb dne dla ode-
brania jakiegokolwiek sygnału przez narz dy zmysłów, od progu
subiektywnego, którego przekroczenie oznacza, i podmiot zdaje sobie
spraw z odbioru bod ca i rozpoznaje go wiadomie. Zgodnie z takim
sposobem rozumienia progu nale y przyj ć, e bod ce prezentowane
suboptymalnie to bod ce prezentowane poni ej progu subiektywnego,
ale powy ej progu obiektywnego.
Asymetria pozytywno-negatywna
Termin ten odnosi si do strukturalnej i funkcjonalnej odr bno -
ci systemów warto ciowania negatywnego i pozytywnego (Cacioppo
i Gardner, 1999; Czapi ski, 1988; 1991; 2001; Grabowska, 1999; Peters
i Czapi ski, 1990). Emocje negatywne wi zane s głównie z praw
półkul mózgu i funkcjami obronno-adaptacyjnymi. Emocje pozytyw-
ne wi zane s głównie z lew półkul mózgu, funkcjami wzrostowymi,
opartymi na zdolno ci my lenia i artykulacji.
Teoretyczny i empiryczny kontekst bada
18
Automatyczny i refleksyjny system regulacji
Rozró nienie to (por. Bargh, 1999a) dotyczy mechanizmów i pro-
cesów psychicznych tocz cych si :
" samoczynnie, poza wol
podmiotu  jest to automatyczna regu-
lacja obejmuj ca zarówno procesy nie wiadome, jak i wiadome (na
które podmiot nie ma wpływu)
" pod wp
ływem wyartykułowanych intencji  jest to regulacja re-
fleksyjna oparta na procesach wolicjonalnych.
Afektywno-automatyczny i refleksyjny system warto ciowania
Rozró nienie to (por. Jarymowicz, 2001a) odnosi si do podziału
wszelkich procesów warto ciowania na reakcje afektywne oraz oceny
oparte na wyartykułowanych standardach warto ciowania (por. Goł b
i Reykowski, 1985; Reykowski, 1990).
System warto ciowania afektywno-automatycznego to system
generowania bezpo rednich reakcji afektywnych i pozostaj cych pod
ich wpływem s dów.
System warto ciowania refleksyjnego to system oceniania opar-
tego na rozpoznaniu wła ciwo ci obiektu, wyborze standardów ocen,
ocenianiu oraz wtórnym reagowaniu afektywne.
Autokorekta
Autokorekta to zmiany w przebiegu i wła ciwo ciach procesów
automatycznych, rodzaj automatycznie zachodz cej kontroli (Kola -
czyk, 2005b). Zmiany takie (obserwowane u zwierz t  por. Godzi ska,
2002; Pisula, 2001) stanowi od niedawna przedmiot refleksji psycho-
logów (por. Jarymowicz i Ohme, 2002). Istniej jednak dane wskazu-
j ce na to, e procesy autokorekty dokonuj si pod wpływem wyarty-
kułowanych standardów i ocen (Glaser i Banaji, 1999).
Emocje
Emocje to (za: Jarymowicz, 1997) wszelkie procesy warto ciowania
maj ce postać: automatycznych pierwotnych reakcji afektywnych b d
Definicje poj ć wyznaczaj cych zakres pracy
19
ocen upo rednionych poznawczymi procesami rozpoznania i analizy
i zwi zanych z nimi reakcji afektywnych wtórnych. Według Reykow-
skiego (1968), poza afektem, który jest nieodł cznym atrybutem emo-
cji, na emocj składaj si tak e komponent pobudzeniowy i tre ciowy.
Ró ni autorzy (Ekman, 1999; Oatley i Jenkins, 2003; �hman, 1999)
argumentuj , e podstawowe emocje (rado ć, smutek, l k, zło ć i wstr t)
s zwi zane z podstawowymi biologicznymi potrzebami organizmu i ich
niezale no ć od wiadomego rozpoznania bod ców pozwala na lepsz
adaptacj do nieprzewidywalnego rodowiska w warunkach ograniczo-
nego czasu i zasobów. Teza ta jest zreszt zgodna z psychoewolucyjn
teori emocji Roberta Plutchika (1980), według której emocje ukształ-
towały si w toku ewolucji jako sposoby na radzenie sobie z podsta-
wowymi problemami bytowymi organizmów ywych.
Jawne i utajone procesy warto ciowania
Rozmaite etapy procesu warto ciowania mog być dla podmiotu
jawne b d utajone: samo ródło, obiekt emocji, ich przebieg oraz ich
skutki (Bargh, 1994). Podział warto ciowania na jawne i utajone nie
mo e być wi c ostry. Poj cia te zostan zatem zredukowane do samego
afektu jako ich komponenty:
" afekt utajony to reakcja powstajaca i wywołuj ca skutki bez wia-
domo ci podmiotu, podlegaj ca autokorekcie,
" afekt jawny to reakcja prze yciowa, dost pna introspekcyjnie
(odczucie, uczucie), podlegaj ca samokontroli.
Lateralizacja emocji
Lateralizacja emocji to (podobnie jak lateralizacja wszelkich proce-
sów psychicznych  por. Mroziak, 1992) powi zanie okre lonych rodza-
jów i wła ciwo ci emocji z okre lon półkul mózgu (Grabowska, 1999).
Lateralna prezentacja bod ców: pole widzenia
Termin ten odnosi si do metody prezentacji bod ców, która pozwa-
la na adresowanie ich wybiórczo do jednej z półkul mózgowych. O ile
Teoretyczny i empiryczny kontekst bada
20
prezentacja bod ców wzrokowych (b d cych tu przedmiotem rozwa-
a ) jest krótka (do 200 milisekund), a wzrok osoby badanej skierowa-
ny na umieszczony w centrum pola widzenia punkt fiksacyjny, o tyle
bod ce prezentowane na prawo od punktu fiksacji  w prawym polu
widzenia  trafi
aj bezpo rednio do lewej półkuli mózgu, za te pre-
zentowane na lewo od punktu fiksacji  w lewym polu widzenia  tra-
fiaj bezpo rednio do prawej półkuli mózgu (por. Budohoska i Grabow-
ska, 1994; Górska, Grabowska i Zagrodzka, 2000).
Ostatecznie, dzi ki poł czeniom mi dzy półkulami przez spoidło
wielkie, pobudzane s obie półkule mózgowe. Zatem gdy bod ce eks-
ponowane s w jednym z pól widzenia, mo na mówić o półkuli pobu-
dzanej bezpo rednio (tej, do której stymulacja jest kierowana  impul-
sy docieraj od receptorów) oraz półkuli pobudzanej po rednio (tej, do
której impulsy docieraj poprzez spoidło wielkie) (por. op.cit).
Kiedy w ksi ce mówimy o półkuli, do której adresowana jest sty-
mulacja, chodzi o półkul pobudzan bezpo rednio.
Ocenianie
Ocenianie to proces warto ciowania refleksyjnego  opartego na
wyartykułowanych przesłankach: standardach warto ciowania.
Samokontrola
Poj cie samokontroli odnosimy do kontroli podmiotowej, wyma-
gaj cej u wiadomienia sobie rozbie no ci mi dzy zaistniał sytuacj
a standardem oraz woli zmiany. Jest to zatem proces wiadomy i woli-
cjonalny. Zgodnie z definicj zaproponowan przez Koft (1979), tak
rozumiana samokontrola to reakcje inicjowane przez podmiot, dzi ki
którym osi ga on zbie no ć mi dzy własnymi zachowaniami emocjo-
nalnymi, my lami i odczuciami a akceptowanymi standardami we-
wn trznymi czy osobistymi lub zewn trznymi.
Standardy  warto ciowania i samokontroli
Standardy warto ciowania i samokontroli s to standardy poznaw-
cze, refleksyjne: wydeliberowane i wyartykułowane kryteria warto cio-