AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY

(Systema nervosum autonomicum)

Autonomiczny układ nerwowy zawiaduje czynnościami wegetatywnymi ustroju.

Wspólnie z układem dokrewnym - wewnątrzwydzielniczym (systema endcrinum) zapewnia on stałość środowiska wewnętrznego (homeostazę).

Nazwę “autonomiczny” zawdzięcza swej niezależności od naszej woli.

Autonomiczny układ nerwowy działa bez przerwy zarówno w czasie czuwania jak i w czasie snu.

Dzieli się na:

1. część sympatyczną (systema nervosum sympathicum)

2. część parasympatyczną (systema nervosum parasympathicum)

Oba układy działają względem siebie antagonistycznie, ale nie przeciwstawnie.

Układ sympatyczny i parasympatyczny ma swoje przedstawicielstwo w OUN i w ObUN, czyli posiadamy “centralne i obwodowe władze administracji autonomicznej”.

Na foliogramie pokazano centralną lokalizację autonomicznego układu nerwowego. Na ogół mówi się tylko o tej części, a nie mówi się o jego strukturach obwodowych (pokropkowanych).

Układ sympatyczny ma on swoje przedstawicielstwo w rdzeniu kręgowym w postaci nucleus intermediolateralis, które występuje na poziomie od C8 - L2(3), a więc głównie na wysokości neuromerów piersiowych, zahaczając również jednak o sąsiednie neuromery.

Część ośrodkowa układu parasympatycznego ma dwojaką lokalizację. Występuje w mózgowiu i w rdzeniu kręgowym.

W mózgowiu stanowią ją 4 jądra parasympatyczne nerwów czaszkowych:

1. okoruchowego (III) → jądro dodatkowe n. III (jądro Westphala-Edingera)

2. pośredniego (VII a) → jądro ślinowe górne (nucleus salivatorius superior)

3. językowo-gardłowego (IX) → jądro ślinowe dolne (nucleus salivatorius inferior nervi glossopharyngei)

4. nerwu X → jądro grzbietowe (nucleus dorsalis nervi vagi)

Nucleus intermediomedialis na poziomie neuromerów S1-S5.

Ośrodki te odpowiadają za prostsze czynności wegetatywne sympatyczne i parasympatyczne.

Strukturą nadrzędną dla układu autonomicznego jest podwzgórze (hypothalamus)

Dzięki połączeniom jądra sympatycznego z podwzgórzem (kolor zielony) i jąder parasympatycznych (kolor pomarańczowy) te proste czynności wegetatywne ulegają w podwzgórzu scaleniu (integracji).

Podwzgórze jest nadrzędnym ośrodkiem wegetatywnym odpowiedzialnym za mechanizmy pobierania pokarmu, sen, czuwanie, emocje, układ płciowy (które są już czynnościami wyższymi).

Podwzgórze na rycinie jest pokropkowane na kolor zielony i pomarańczowy. Koloru zielonego jest więcej z tyłu, a pomarańczowego z przodu.

Oznacza to, że w podwzgórzu w części przedniej jest przewaga jąder parasympatycznych, a w części tylnej przeważają jądra sympatyczne.

Różnica między jądrem a ośrodkiem:

Jądro jest to zbiorowisko komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym. Mówiąc jądro mamy na myśli twór wyodrębniony anatomicznie.

Mówiąc o ośrodku skupiamy się na czynności. np. ośrodek głodu, sytości.

Podwzgórze ma coś w rodzaju “rady nadzorczej”, która je kontroluje. Strukturami tymi są twory oznakowane szaro: kora mózgu, jądro ogoniaste, ciało migdałowate i móżdżek.

Największą hierarchicznie strukturą jest kora mózgu, płat limbiczny, jądro ogoniaste, ciało migdałowate, ponieważ w podwzgórzu jest najwięcej ośrodków.

Połączenia pomiędzy podwzgórzem a jądrami sympatycznymi i parasympatycznymi nie zawsze są widoczne, ale przypuszcza się, że dokonują się one poprzez twór siatkowy.

Twór siatkowy formatio reticularis to nic innego jakby sobie wyobrazić jakąś bryłę (istotę szarą) i przez te bryłę przepuścić mnóstwo włókien. Duża bryła zostaje wtedy rozdrobniona i powstaje mnóstwo drobnych istot szarych poprzedzielanych biegnącymi włóknami

Układ sympatyczny obwodowy (systema nervosum autonomicum periphericum) jest bardziej rozkrzewiony aniżeli układ nerwowy parasympatyczny, ponieważ ośrodek sympatyczny znajduje się w rogach bocznych rdzenia kręgowego na poziomie C8-L2(3).

Jądro autonomiczne jest zlokalizowane w rdzeniu kręgowym, aby bodziec dotarł na obwód potrzebny jest specjalny rodzaj włókien sympatycznych. Przenośnikiem informacji sympatycznej z kanału kręgowego na obwód są gałęzie łączące białe (ramus communicans albus) znane z budowy nerwu rdzeniowego. Gałąź łącząca biała to nie jest jedno, ale bardzo wiele włókien nerwowych.

Włókna nerwowe zachowują się różnorako:

1. niektóre włókna w nerwie rdzeniowym dochodzą do pnia współczulnego i tam ulegają przełączeniu

2. pień współczulny wysyła (przerywaną) gałąź łączącą szarą. Każdy zwój jednak ma jeszcze takie włókna (gałęzie łączące białe), które przechodzą sobie tylko tranzytem i nie przełączają się w nim. Biegną ku przodowi przełączając się dopiero w innych zwojach leżących przed kręgosłupem. Nazywa się je zwojami przedkręgowymi.

3. niekiedy do przełączenia dochodzi dopiero w obrębie narządu. Na rycinie pokazano ścianę narządu, błonę mięśniową, błona śluzowa i zwój położony w narządzie. Gałąź łącząca biała biegnie więc nieprzerwanie aż do narządu i przełącza się w zwoju śródściennym narządu, albo w innym zwoju, który leży między dwiema warstwami błony mięśniowej .

Włókna, które nie uległy przełączeniu w zwoju pnia współczulnego, ale przełączają się dopiero na obwodzie (w zwojach przedkręgowych lub śródściennych) nazywają się nerwami trzewnymi nn. splanchnici. Nerw trzewny to jakby długa gałąź łącząca biała.

Pień współczulny wysyła także gałęzie naczyniowe (ramii vasculares) są one oznaczone przerywaną linią i są gałęziami zazwojowymi. Ramii vasculares oplatają naczynia zaopatrując błonę mieśniową gładką.

Wyróżniamy także ramii viscerales czyli gałęzie trzewne, które dochodzą do narządów , ale są one zazwojowe.

Po polsku tłumaczy się podobnie:

nervi splanchnici → nerwy trzewne przedzwojowe

ramii viscelares → gałęzie trzewne zazwojowe

Pomimo podobieństwa słuchowego w języku polskim widać jak znaczna różnica występuje pomiędzy nimi. Język łaciński (nervi splanchnici, ramii viscelares) bardziej ukazuje różnicę.

Wyróżniamy:

1. narządy miąższowe np. wątroba, płuca, śledziona

2. narządy które mają jamę czyli narządy wydrążone organum excavatum np. żołądek, jelito, serce, macica

Niekiedy mówi się o nich narządy jamiste, ale nie jest to najlepsze określenie, ponieważ “jamistość” nie oznacza posiadania jamy.

Narządy te posiadają ścianę trójwarstwową i dwuwarstwową błonę mięśniową. Sploty śródścienne mogą być położone pomiędzy jedną a drugą warstwą błony mięśniowej, ale także w błonie śluzowej.

W układzie sympatycznym gałąź łącząca biała i zwoje są połączone ze sobą i pionowo i poprzecznie.

Połączenie pionowe zwojów przez włókna międzyzwojowe daje nam łańcuch prawy i lewy. Zwoje te ułożone są w ilości od 21-25 po każdej stronie kręgosłupa od kości potylicznej do kości guzicznej. Połączenie pionowe nazywamy pniem współczulnym.

Dzięki połączeniu poprzecznemu przez gałęzie poprzeczne (rami transversi) powstaje drabinka sympatyczna.

Nucleus intermediolateralis znajduje się na wysokości C 8 - L 2 (3), a pień współczulny jest zlokalizowany na całej długości kręgosłupa. Część górna jądra pośrednio-bocznego musi zasilić zwoje pnia współczulnego leżące powyżej.

C8 - odchodzą od niego trzy zwoje szyjne: górny, środkowy i dolny

Th - oddaje zwoje piersiowe

L - zwoje lędźwiowe i krzyżowe

Od C8, który oddawał trzy zwoje odchodzą nerwy trzewne, które nazywamy: nerwami sercowymi szyjnymi: górnym, środkowym i dolnym (nn. cardiaci cervicales superior, medius et inferior)

Odc. Th 1-5 oddaje 5 nerwów sercowych piersiowych (nn. cardiaci thoracici)

Odc. Th 6-9 oddaje jeden wspólny nerw, który nazywa się nerwem trzewnym większym (n. splanchnicus maior)

Odc. Th 10-11 tworzą nerw trzewny mniejszy nervus splanchnicus minor

Odc. Th 12 oddaje n. trzewny najniższy (n. splanchnicus imus)

L 1 oddaje cztery zwoje, które tworzą 4 nerwy trzewne lędźwiowe (nn. splanchnici lumbales)

L 2(3) tworzy nn. trzewne krzyżowe (nn. splanchnici sacrales)

Nerwy trzewne: mniejszy większy i najwyższy dochodzą do splotu trzewnego.

Nerwy krzyżowe odchodzą od splotu podbrzusznego dolnego (pl. hypogastricus inf.)

Nerwy sercowe szyjne (3) zaopatrują serce, ponieważ w okresie płodowym znajdowało się w okolicy szyi, a dopiero później zstąpiło do klatki piersiowej pociągając za sobą nerwy sercowe szyjne.

Serce jest pochodzenia szyjnego, tak samo jak przepona, która jest mięśniem szyjnym, unerwionym przez nerw splotu szyjnego (C4).

Prawie połowa nerwów trzewnych jakie są w ustroju podąża do klatki piersiowej i do serca, a pozostała połowa do j. brzusznej zaopatrując znajdujące się tam narządy.

W klatce piersiowej jest jeden olbrzymi splot sercowy (plexus cardiacus), a w brzuchu są dwa duże sploty: splot trzewny (plexus celiacus) i splot podbrzuszny dolny (plexus hypogastricus inferior).

Sploty te są bardzo ważne:

1. splot sercowy ze względu na funkcję nazywany bywa mózgiem klatki piersiowej (cerebrum thoracale).

2. splot trzewny nazywa się mózgiem brzucha (cerebrum abdominale)

3. splot podbrzuszny dolny to mózg miednicy (cerebrum pelvinum)

Nerwy trzewne przełączają się dopiero w zwojach splotów autonomicznych (na zielono).

W jądrze pośrednio-bocznym znajdują się następujące ośrodki:

1. ośrodek rdzeniowo-rzęskowy (centrum ciliospinale) (C8-Th2) dla mięśnia rozwieracza źrenicy mięśnia oczodołowego i mięśni tarczkowych.

2. na całej długości jądra pośrednio-bocznego sa zlokalizowane ośrodki naczynioruchowe (vasomotoryczne)→ powodujące skurcz naczyń.

3. na całej długości są zlokalizowane ośrodki pilomotoryczne → powodujące skurcz mięśniówki gładkiej włosów (m. przywłośny).

4. na całej długości występuję ośrodki visceralne dla odpowiednich trzew

5. w części dolnej znajduje się ośrodek ejakulacyjny.

Nerwy trzewne miedniczne i krzyżowe wychodzą z części krzyżowej rdzenia kręgowego przez foramina sacralia pelvina. Nerwy trzewne miedniczne są jednak parasympatyczne a nerwy trzewne krzyżowe są sympatyczne.

Budowa układu parasympatycznego jest znacznie prostsza.

Przedstawicielstwo ośrodkowe w układzie parasympatycznym znajduje się w pętli głowowej i rdzeniowej.

Układ sympatyczny wysyła więcej włókie przed kręgosłup niż tworzy splotów przedkręgowych, a układ parasympatyczny wysyła mniej włókien.

Nerw błędny zaopatruje parasympatycznie całą klatkę piersiową i więcej jak połowę brzucha (w brzuchu zaopatruje dokładnie to co splot trzewny).

Splot podbrzuszny dolny zaopatruje parasympatycznie narządy miednicy poprzez nerwy trzewne miedniczne wychodzące przez otwory w kości krzyżowej.

Część ośrodkowa układu parasympatycznego to:

1. cztery jądra parasympatyczne nerwów czaszkowych: III, VIIa, IX i X

2. w części krzyżowej nucleus intermediomedialis.

Jądra parasympatyczne w obrębie głowy zaopatrują przeważnie gruczoły.

Jądro dodatkowe nerwu okoruchowego oddaje włókno parasympatyczne, które przełącza się w zwoju rzęskowym (ganglion ciliare) zaopatrując mięsień zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Nerw VIIa rozgałęzia się do dwóch zwojów:

1. dochodzi do zwoju skrzydłowo-podniebiennego, gdzie po przełączeniu zaopatruje gruczoł łzowy (łzy wydzielane są na skutek pobudzenia ukł. p/wsp.)

2. do zwoju podżuchwowego skąd po przełączeniu zaopatruje śliniankę podjęzykową i podżuchwową powodując wydzielanie śliny

Nerw IX, który się rozpoczyna w jądrze ślinowym dolnym dochodzi do zwoju usznego (ganglion oticum) i zaopatruje śliniankę przyuszną.

Nerw X zaopatruje parasympatycznie wszystkie narządy klatki piersiowej i większość narządów jamy brzusznej (te które sympatycznie zaopatrywał plexus celiacus) oraz gonady. Część krzyżowa ma za zadanie obsługiwać ostatnie odcinki układu moczowego, płciowego i pokarmowego. W nucleus intermediomedialis zlokalizowany ośrodek oddawania kału, moczu oraz ośrodek erekcyjny.

Układ sympatyczny działa przeciwstawnie niż układ parasympatyczny.

Układ sympatyczny w klatce piersiowej działa pobudzająco, a w jamie brzusznej hamująco. Układ parasympatyczny odwrotnie. Jeśli występuje wzmożona perystaltyka jelit oznacza to, że że jest pobudzony układ parasympatyczny.

Układ współczulny jest on nazywany układem walki i ucieczki. Powoduje on, że oczy muszą być szeroko otwarte”, rozszerzone zostają drogi oddechowe i przyspieszona akcja mięśnia sercowego. To co jest pod przeponą jako, że nie odgrywa większej roli więc jest hamowane.

Układ sympatyczny ściśle współpracuje z rdzeniem nadnerczy i jest z nim bezpośrednio połączony (epinefryna i norepinefryna).

Łatwo zapamiętać jak i jaki układ działa na serce (współczulny), bo jak zobaczymy swoją sympatię to jak działa nasze serce ?

W każdym splocie da się wyróżnić i część sympatyczną i parasympatyczną.

Plexus cardiacus

Ma on komponent sympatyczny (większy) i komponent parasympatyczny (mniejszy) o reprezentacji pochodzącej z nerwu błędnego.

Na rysunku kolorem zielonym zaznaczono włókna sympatyczne, na pomarańczowo parasympatyczne. Od zwoju szyjnego górnego, środkowego i dolnego dochodzą nervi cardiaci cervicales oraz nerwy z odcinka piersiowego (nervi cardiaci thoracici) po jednej i po drugiej stronie.

Z nerwu błędnego dochodzą tylko 2 gałęzie: rami cardiaci sup. et inf. n. X

Na czerwono jest zaznaczony łuk aorty, który przecięto aby uwidocznić, że za łukiem położone są zwoje przywspółczulne (pomarańczowe) i tam dochodzi więcej włókien. Dochodzą tam wszystkie włókna ze strony prawej i część ze strony lewej.

Silniej rozbudowana część leżąca głęboko za łukiem aorty nazywa się częścią głęboką (pars profunda plexus cardiacus). Część leżąca przed łukiem aorty nazywa się częścią powierzchowną .

Wszystko co dochodzi do części głębokiej i powierzchownej (włókna sympatyczne i parasympatyczne) jest narysowane ciągłą linią co oznacza, że włókna te są przedzwojowe, ponieważ nerwy trzewne nie przełączają się w zwojach pnia współczulnego ale dopiero w zwojach przedkręgowych (jak zwoje splotu sercowego) lub w zwojach śródściennych.

Splot sercowy musi zaopatrzyć całe serce, a jak jest najłatwiej dotrzeć do każdego elementu → drogą naczyń krwionośnych.

Włókna parasympatyczne i sympatyczne oplatają się na tętnicach wieńcowych, a tętnice te docieraja wszędzie i tak wytwarza się splot wieńcowy prawy i lewy.

Prawy splot wieńcowy nazywany jest przednim a lewy tylnym.

Plexus coronarius anterior oplata się na tętnicy wieńcowej prawej

Plexus coronarius posterior oplata się na tętnicy wieńcowej lewej.

Sploty te są splotami wtórnymi do splotu sercowego.

Z serca wychodzi aorta wstępująca i pień płucny i na tych naczyniach także oplatają się włókna autonomiczne.

Oprócz dwóch splotów wieńcowych, które zaopatrują serce splot sercowy odaje włókna oplatające aortę i pień płucny.

Od splotu sercowego odchodzą następujące sploty wtórne:

1. plexus coronarius arterior

2. plexus coronarius posterior

3. plexus aorticus

4. plexus pulmonalis oplatający pień płucny dochodzi do płuc i je zaopatruje.

Splot sercowy zaopatruje wszystkie narządy, które występują w klatce piersiowej: płuca i serce.

Serce jest narządem wydrążonym ma jamę i ścianę. Ściana serca jest trójwarstwowa:

1. na zewnątrz jest nasierdzie (epicardium )

2. mięsień sercowy (myocardium)

3. endocardium

Splot sercowy zaopatrując powyższe struktury musi wytworzyć sploty śródścienne.

Pod nasierdziem tworzy się plexus epicardiacus

W mięśniówce serca tworzy się plexus myocardiacus

Pod wsierdziem tworzy się plexus subendocardiacus

Ze splotów autonomicznych: sercowego trzewnego i podbrzusznego dolnego (przedkręgowych) odchodzą włókna do poszczególnych narządów. Przed kręgosłupem przebiega na całej długości aorta i wszystkie sploty autonomiczne leżą w jej bliskim sąsiedztwie. Aorta, która ma kształt pastorału (laski biskupiej) oddaje gałęzie do wszystkich narządów, a sploty wykorzystują ten układ i oddaję przez te gałęzie swoje włókna.

Od każdego splotu autonomicznego przedkręgowego odchodzą sploty wtórne, które przenoszą się do narządów na naczyniach tętniczych. Np. tętnica śledzionowa jest opleciona splotem śledzionowym, tętnica pachowa ma splot pachowy, a tętnica ramienna splot ramienny.

Układ sympatyczny ma zwoje: przykręgowe, przedkręgowe i śródścienne (3).

Układ parasympatyczny nie ma zwojów przykręgowych, a tylko przedkręgowe i śródścienne (2)

Układ papasympatyczny nie posiada także czegoś takiego jak drabinka parasympatyczna, gdyż występuje ona tylko w części sympatycznnej.

8

Autonomiczny układ nerwowy (Systema nervosum autonomicum)

---