Johann Gottlieb FICHTE (1762-1814)

1. Punkt wyjścia

• Kant zatrzymuje się na krytyce, zaś jego następcy dążą do syntezy. Zamiast pytania: jak jest możliwe doświadczenie? mamy pytanie ogólniejsze: jak jest możliwa wiedza w ogóle, świadomość w ogóle? - Teoria doświadczenia staje się teorią nauki;

- transcendentalizm odcina się od wszelkich „dowolnych” założeń, zarówno co do pierwotnych zasad wiedzy o rzeczywistości, jak twierdzeń dotyczących jej istnienia. Zarówno wiedzę jak i byt wyprowadza z Ja jako koniecznego punktu wyjścia

- Ja nie jest tu rozumiane jako Ja empiryczne, lecz jako szczególny rodzaj absolutnego podmiotu, który podlega określonym, właściwym sobie prawidłowościom

- Ja absolutne (Ja transcendentalne) to świadomość „czysta” - zawierająca powszechne ważne treści intelektualne, jakby ogólna podstawa, dzięki której mogą się konstytuować poszczególne podmioty empiryczne i podejmować swoją aktywność

- Fichte pierwotnie (podobnie jak później Schelling) nie dopuszcza możliwości istnienia transcendentnego, bytującego poza podmiotami ludzkimi Ja absolutnego

- założenie takie byłoby niezgodne z pierwotną ideą transcendentalizmu, to jest z tezą, że za punkt wyjścia należy brać doświadczenie rozumiane jako uświadamianą w akcie poznawczym jedność podmiotu i przedmiotu (Panasiuk, 29)

• Fichte jest przekonany, że kontynuuje filozofię Kanta; Kant dostarczył krytyki rozumu, ale nie systemu rozumu

• przed Fichtem poszukiwał go Karl Leonard Reinhold (1758-1823; spopularyzował termin teoria poznania jako epistemologia), ale na jego konto można zapisać dwa osiągnięcia:

a) metodę wnioskowania redukcyjnego (wnioskowanie z tego co uwarunkowane na warunek; uznawanie racji na podstawie następstwa uznanego za prawdziwe) - zastosowaną do uzasadnienia zdolności teoretycznych przez praktyczne

b) jedność pierwszej zasady jako punkt wyjścia systemu (przy czym zainteresowany jest wyłącznie teoretyczną stroną filozofii)

• Reinhold był tym, który Krytykę chciał przeformować w system; ale Kantowska krytyka wychodziła z dwóch zasad: w części teoretycznej od doświadczenia, w praktycznej od prawa moralnego - dla niego zasadą jest „Satz des Bewußtseins” - przedstawienie (Vorstellung) odróżnia się w świadomości od tego, co przedstawia (Objekt) i przedstawiającego (Subjekt), a zarazem jest odniesione do obydwu (Hartmann, 10)

• Fichte dostrzega tu następującą trudność: fakt jest czymś dla świadomości, zatem świadomość jest pierwotna - jednakże w świadomości jest coś, co jest bardziej pierwotne niż fakt, gdyż jest ona aktywna - tym, co jest wcześniejsze niż fakt jest akt pierwotny (Tathandlung [Siemek]; czyn)

• jest to nawiązanie do transcendentalnej apercepcji Kanta: nie wyczerpuje się ona w tym, że najwyższą zasadą jest poznająca świadomość - należy uwzględnić również świadomość praktyczną

• filozofia Fichtego sprowadza się więc do odpowiedzi na dwa pytania:

a) jak filozoficzna świadomość gwarantuje sobie punkt wyjścia (świadomość pierwotna) - ogląd intelektualny albo naoczność intelektualna

• pojęcie oglądu intelektualnego ma ogromne znaczenie dla konstytuowania metody transcendentalnej

- Kant zasadniczo odrzucił ogląd intelektualny, jako nie dającą się realizować w aktach poznawczych podmiotu ludzkiego możliwość (KCR, I, 441, 443), w ostatnim miejscu pisze: „Ponieważ zaś taka naoczność, mianowicie naoczność intelektualna, leży całkowicie poza naszą zdolnością poznawczą, to i stosowanie kategoryj nie może wcale wykraczać poza granice przedmiotów doświadczenia.”

b) jak winna być skonstruowana metoda przebiegu określonej treści ze świadomości pierwotnej - metoda dialektyczna

• jeśli chcemy spojrzeć na rzeczywistość filozoficznie, wówczas musimy abstrahować od doświadczenia - filozofia ma wyjaśnić czym jest doświadczenie, a więc musi wyjść poza nie

- wyjaśnić doświadczenie to: wskazać jego podstawę i wywieść je, wyprowadzić z tej podstawy

- „Otóż filozofia ma wskazać podstawę wszelkiego doświadczenia, a wobec tego przedmiot jej musi koniecznie leżeć poza wszelkim doświadczeniem. Teza ta obowiązuje w każdej filozofii i rzeczywiście obowiązywała powszechnie, póki nie pojawili się kantyści ze swymi faktami świadomości, a zatem doświadczenia wewnętrznego” (Fichte: Pierwsze wprowadzenie do Teorii Wiedzy, Warszawa 1996, s. 473)

• podejmując zamiar zbudowania systemu, musiał przyjąć jedną zasadę podstawową (Grundsatz), niewątpliwą i konieczną, z której dalej można by było wyprowadzać „dedukcyjnie” tezy pochodne

- taką tezą wyjściową systemu Fichtego było twierdzenie Ja jestem

• filozofia musi zaczynać od Ja, gdyż jedynie Ja jako treść świadomości (samowiedza) dane jest sobie bezpośrednio

- Ja jest jedynym takim podmiotem, który może stać się dla siebie samego przedmiotem poznania przez uświadomienie sobie siebie w trakcie trwania owego aktu

- to Ja jako świadome siebie, jednocześnie podmiot i przedmiot, dane sobie bezpośrednio, jest w punkcie wyjścia systemu „faktem” niewątpliwym, a jednocześnie konieczną tezą pierwotną całej teorii wiedzy, która z niego da się rozwinąć

- akt ten ma charakter pierwotny, jest aktem źródłowym (idea kartezjańskiego cogito)

- istnienie rzeczywistości zewnętrznej, znajdującej się poza Ja, ulega zawieszeniu - Ja musi niejako z siebie „zrodzić” świat; w tym sensie podmiot transcendentalny jest podmiotem absolutnym - poza nim nic nie istnieje, nie ma żadnej realności, żadnego bytu, który nie byłby bezpośrednio uświadamiany jako treść doświadczenia Ja i egzystujący w ramach tego doświadczenia

• Kant wstrzymywał się od sądów ontologicznych - interesowała go wiedza o rzeczywistości (nie wypowiadał się odnośnie samej natury świadomości jako takiej); dopuszczał ponadto istnienie świata rzeczy w sobie

- Fichte odrzucił pojęcie rzeczy w sobie - pierwotnie, jako bezpośrednia samowiedza i punkt wyjścia konstrukcji teoretycznej, istnieje tylko Ja

2. Teoria wiedzy

2.1. Teoretyczna

• możliwe są tylko dwa kierunki uprawiania filozofii:

a) punktem wyjścia jest byt, przedmiot i wówczas staje się wobec pytania, jak to jest możliwe, że do przedmiotu dołącza się jakiś podmiot, do bytu - świadomość, do rzeczy - wiedza o niej

• równocześnie filozofia ta prowadzi do mechanicyzmu i determinizmu, do zniesienia wolności osobowości

b) punktem wyjścia jest świadomość i pyta, w jaki sposób świadomość (w ogóle) dochodzi do tego, żeby sobie wyobrazić przedmiot, świat przedmiotów

• jednocześnie filozofia musi brać za punkt wyjścia wiedzę, a przy tym sama jest nauką. System zaś bezwarunkowo wymaga pewnej zasady, jako swego punktu wyjścia

• zasadą filozofii Fichtego jest akt pierwotny (czyn); Fichte uświadamia sobie jednak w Drugim wprowadzeniu, że istnieją dwa rodzaje działań (Handlungen), które występują równolegle w teorii wiedzy:

1) działanie Ja, które obserwuje filozof

2) działanie obserwacji filozofa

- pierwsze jest pierwotne, drugie - jest rzeczą refleksji (Teoria Wiedzy, 501)

• teoria wiedzy rozpoczyna od aktu uświadomienia sobie tego pierwotnego działania: punktem wyjścia jest działanie filozofa; ale czy nie musi przed nim istnieć już Ja? - Fichte odpowiada: nie. Działanie filozofa jest wtórnym odniesieniem do pierwotnego działania (nie jest to akt pojęciowego ujęcia, lecz oglądu). - ogląd nie jest jeszcze poznaniem

• Kant zastosował pojęcie oglądu intelektualnego do imperatywu kategorycznego (świadomość imperatywu kategorycznego nie jest oglądem zmysłowym lecz intelektualnym) - Fichte natomiast zastosował go do działania

• samoświadomość działającego Ja nie jest więc poznaniem pojęciowym, lecz oglądem; przez nią nie powstaje jeszcze żadna świadomość, dlatego, że do pojęcia świadomości należy również przedmiot

- ustanowienie Ja nie może odbyć się bez ustanowienia nie-Ja; podmiot nie może działać bez przedmiotu; byt Ja jest możliwy tylko przez to, że razem z nim powstaje nie-Ja, do którego odnosi się działanie Ja

• pierwsza zasada teoretycznej teorii wiedzy brzmi więc:

- Ja ustanawia nie-Ja jako ograniczone przez Ja

- inaczej: Ja ustanawia siebie jako określane przez nie-Ja

- dialektyka

• podstawowy problem dynamiczno-etycznego idealizmu Fichtego ujawnia zarazem pewną trudność: byt i czyn stoją w opozycji do siebie - w systemach metafizycznych rozwiązywano przede wszystkim problem bytu (jego poznania); Fichte rozwiązuje problem wolności, ale nie rozwiązuje przy tym problemu bytu

• stąd postulat dialektyki, jako metody, która może wypracować warunki samoświadomości działania

• po raz pierwszy występuje tu trójkrok metody dialektycznej, który uwyraźni się w filozofii Hegla: poznać przedmiot, tzn.:

a) najpierw go (jako realny) ustanowić, ująć (A jest A)

b) następnie go odróżnić i przeciwstawić (A nie jest nie-A)

c) i wreszcie ograniczyć A i nie-A w pojęciu nadrzędnym

• podstawą wiedzy teoretycznej jest więc zdanie: Ja ustanawia siebie samo jako określone przez nie-Ja

• pojawia się tutaj nastepująca trudność: jak ma wyglądać to określenie, skoro nie może być tak, jak u Reinholda, dla którego świadomość zachowywała się receptywnie wobec samoistnego bytu rzeczy (Fichte odrzucił pojęcie rzeczy samej w sobie) - receptywność znosi natomiast aktywność podmiotu i tym samym poświęcona zostaje pozycja idealistyczna

• nie-Ja (odpowiada Fichte) musi być przedstawione jako realna podstawa (jako to, co porusza umysł) - inaczej mówiąc: przedmiot nie musi być rzeczą w sobie, lecz tylko koniecznym przedstawieniem Ja; samo Ja musi stworzyć przedstawienie niezależnego od niego nie-Ja

• Fichte odwołuje się do „wyobraźni wytwórczej” (produktive Einbildungskraft) jako źródłowej, najgłębszej władzy transcendentalnej ludzkiego rozumu i ducha (zob. Siemek w: Teoria Wiedzy, XLVI; por. Hartmann, 58)

• wyobraźnia wytwórcza jest zdolnością tworzenia przedstawień - jednakże przedmiot oznacza przedstawienie bytu niezależnego od Ja; zatem wyobraźnia wytwórcza (jako tworzenie przedmiotów) możliwa jest tylko wówczas, gdy równocześnie świadomość nie jest zorientowana na nie (w refleksji skierowanej na aktywność zostaje wytwór poznany jako wytwór Ja)

• zdaniem Fichtego z taką sytuacją mamy do czynienia w filozofii, natomiast naturalna świadomość nie zna refleksji nad aktywnością; nie zna aktywności wyobraźni wytwórczej i dlatego jej wytwory uznaje za samoistne przedmioty

• kwestia wyobraźni wytwórczej jest najbardziej niejasna, jest największym majstersztykiem filozofii - nieco szczęśliwiej ujmuje to Schelling w „System des transzendentalen Idealismus” (1800), który w miejsce „nierefleksyjnej aktywności Ja” wstawił formułę „nieświadomej produkcji”

• od wyobraźni wytwórczej odróżnił Fichte wyobraźnię odtwórczą (reproduzierende Einbildung), której produktem jest przedstawienie

• reasumując: fakt intelektualnego oglądu Ja jako czystej aktywności w pierwszym kroku teorii wiedzy nie załatwia problemu praktycznej teorii wiedzy

2.2. Praktyczna teoria wiedzy

• zainteresowanie Fichtego jest od początku praktyczne, ta część teorii wiedzy zostaje uznana za główną

• Ja ustanawia siebie jako określające nie-Ja - to zasada praktycznej teorii wiedzy (teoretycznej: Ja ustanawia siebie jako określane przez nie-Ja)

• nie można tu mówić o czystej aktywności, gdyż wówczas praktyczne Ja byłoby tym samym, co absolutne Ja - tak nie jest: praktyczne zachowanie, działanie nie jest nieograniczoną produkcją lecz oddziaływaniem na coś (dążenie, Streben)

- z pojęcia dążenia kreśli teoria wiedzy system popędów - jest to o tyle ważne, że zdolności poznawcze są zależne od natury popędów podmiotu (nie odwrotnie); nie przedstawienie określa wolę, lecz wola przedstawienie

• jednocześnie pojawia się problem wolności: w refleksji Ja „czuje” się ograniczone przez stworzone przez siebie przedmioty; to, co nazywamy przedmiotami jest rzeczą odczucia (Gefühlssache) - o realności nie możemy wiedzieć, możemy w nią tylko wierzyć (Hartmann, 67)

• Fichte podkreśla jednocześnie, że aktywność nie jest tworzeniem ex nihilo, lecz raczej przekształcaniem czegoś już danego i ukształtowanego

2.3. Późniejsze formy teorii wiedzy

• teoria wiedzy stanowi zamknięty system (zresztą zaplanowany od początku), który podlegał modyfikacji; powodem była np. filozofia przyrody Schellinga, która wystąpiła z roszczeniem zapełnienia luki w systemie Fichtego

- Fichte nie mógł zauważyć, że pojęcie przyrody nie mieści się w systemie etycznego idealizmu (a przynajmniej nie mogło uzyskać samodzielności, której żądał od niego Schelling)

- wolność jest pewnikiem, królestwo przyrody jest tylko pośrednio pewne jako pole działalności wolności

• drugim powodem była wolność, która coraz bardziej wysuwała się na plan pierwszy w systemie Fichtego (filozof wolności): - przez to wzrasta rola teoretycznej teorii wiedzy (ogląd intelektualny nie wystarcza do rozumienia bytu - trzeba go rozumieć z zasady wolności)

• trzecim powodem było posądzenie Fichtego o ateizm: teoria wiedzy z 1794 roku znała tylko Ja absolutne (mimo, że można tu widzieć Kantowski „podmiot w ogóle”, nie wystarcza to dla określenia idei Boga)

- ślady tego przekształcenia, nadania teorii wiedzy charakteru filozofii religii jako podstawy systemu nosi „Powołanie człowieka” (1800)

• pojawia się na tym etapie:

a) czysty byt obok świadomości jako źródło świadomości (a nie jako wytworzone nie-Ja),

b) w miejsce pojęcia aktywności występuje pojęcie wolności,

c) zakorzenienie całej filozofii w absolucie (wszelka wiedza, rzeczywistość i wolność jest rozwinięciem tego, co absolutne)

- świadomość jest wiedzą wtórną, syntezą post factum (wiedzą absolutną jest wolność, a nie świadomość);

• ostatecznie ukazuje się tutaj metafizyczny charakter myśli Fichtego

3. Nauka o moralności

• etyka stanowi punkt ciężkości filozofii Fichtego (teorii wiedzy), a centralnym problemem jest znowu problem wolności

• pojęcie wolności, którego dostarcza praktyczna teoria wiedzy pokazuje tylko ogólny schemat wolności, teraz chodzić ma o jej realizację

• punkt wyjścia jest Kantowski

- antynomia przyczynowości rozwiązuje się w rozróżnieniu fenomenów i noumenów

- jednocześnie wolność nie jest brakiem zdeterminowania, brakiem prawidłowości (byłoby to niemożliwe w przyczynowo zdeterminowanym świecie) - jest prawidłowością sui generis, która przekracza prawidłowości przyrody i samodzielnie w nie wnika, gdyż ma głębszą podstawę

• na etapie pierwszej teorii wiedzy Ja-praktyczne stoi wyżej niż Ja-teoretyczne, gdyż jest głębiej zakorzenione w Ja-absolutnym

- świat związków przyczynowych jest ustanowieniem nie-Ja przez Ja, świat wolności ujawnia się w głębszej istocie Ja, jego aktywnym charakterze - w związku z tym Ja może znieść to, co samo ustanowiło (realne przedmioty)

- tym samym prawdziwym bytem nie jest byt przyrody, lecz wolność; zaprzeczenie tego jest punktem wyjścia filozofii Schellinga

• samo prawo moralne wiąże Fichte (mocniej niż Kant) z wolnością - wynika ono z wolności (nie z najwyższej zasady):

- wolność nie jest danym nam stanem, lecz zadaniem - bycie wolnym stanowi najgłębsze powołanie (Bestimmung) człowieka (stąd największym złem jest zaniechanie aktywności, a więc gnuśność, lenistwo, Trägheit)

• Fichte dokonuje przeformułowania Kantowskiego imperatywu kategorycznego, który jego zdaniem brzmi: postępuj według swego sumienia

- wynika to ze swoistego rozumienia sumienia: sumienie jako wyrażenie wewnętrznego powołania człowieka do wolności jest ponadindywidualne (w ten sposób ratuje ogólny charakter Kantowskiej dewizy)

- jest tu jednak zasadnicza różnica - u Kanta idzie o jakość postępowania (jest dobre czy też złe); u Fichtego natomiast działanie (aktywność) jako takie jest dobre, nie dlatego, że jest takim a nie innym działaniem, lecz właśnie dlatego, że w ogóle jest działaniem

• bowiem działanie w ogóle jest aktywnością wolności, a właśnie ta aktywność jest urzeczywistnieniem wolności, na której polega moralne powołanie człowieka - złem jest brak aktywności

• nie chodzi jednak o gloryfikację wolności jako takiej: nie należy tutaj wszelkie określenie woli przez pożądane przedmioty, wszelka motywacja pochodząca z naturalnych potrzeb albo popędów (a więc to wszystko, co Kant nazywa „materią woli”)

- wolność polega na namyśle (Besinnung) nad swoim własnym wewnętrznym powołaniem; inaczej polega na aktywności wynikającej z wnętrza Ja - w tym sensie samo działanie, jako moralna aktywność, jest wartością najwyższą

• można więc (i należy) widzieć w filozofii Fichtego odkrywcę wartości aktywności

• filozofia Fichtego ukazuje nam się jako filozofia dążąca do poznania samego siebie, gdzie poznanie przyrody jest środkiem do tego poznania

- samopoznanie nie jest jednak ostatecznym celem: poznając istotę naszego Ja uświadamiamy sobie, że istniejemy nie po to, by poznawać, lecz by działać, by realizować naszą istotę

- stąd Fichtego nazwać można filozofem wolności

22

---