FICHTE, JOHANN GOTTLIEB

ur. 19 V 1762 w Rammenau (Saksonia), zm. 27 11814 w Berlinie.

Życie

F. pochodził z ubogiej rodziny tkacza wiejskiego. Dzięki opiece bogatego szlachcica von Miltitza ukończył (w 1780) szkołę książęcą w Pforta. Tam w tajemnicy przed władzami szkolnymi zapoznał się z pismami Lessinga, Klopstocka, Rousseau. Studiował teologię, a następnie filozofię w Jenie, potem w Lipsku. Z powodu ciężkich warunków materialnych nie mógł zdać egzaminów uprawniających do wykonywania zawodu pastora i musiał podjąć pracę guwernera. W tym charakterze przebywał naprzód w Saksonii, następnie (1788?90) w Zurychu, gdzie zyskał przyjaźń Lavatera i poznał swą przyszłą żonę, siostrzenicę Klopstocka, Johannę Rahn. Po powrocie do Lipska i po szeregu nieudanych prób działalności publicznej przyjął propozycję udzielania lekcji prywatnych o filozofii Kanta. W wyniku studiów nad etyką Kanta powrócił do rozważań nad wolnością człowieka i stał się gorącym zwolennikiem kantyzmu. W czerwcu 1791 przybył do Warszawy, zaangażowany jako guwerner do domu hrabiny Plater; pracy tej jednak nie podjął, ponieważ jego chlebodawczyni nie była zadowolona z jego francuszczyzny. Po otrzymaniu odszkodowania F. udał się do Królewca, ażeby poznać Kanta, którego uważał za autorytet filozoficzny. Spotkanie to go rozczarowało, uznał mędrca królewieckiego za pedanta i flegmatyka. W lecie 1791 napisał F. studium pt. Próba krytyki wszelkiego objawienia (Yersuch einer Kritik aller Ofembatung) (...)

Doktryna

F. podjął w swej teorii wiedzy myśl Kanta o autonomii ? w sensie niezależności od praw przyrodniczych ? człowieka jako ?noumenu", istoty wolnej i moralnej. Dla myślicieli nawiązujących do Kanta interpretacja człowieka jako istoty wolnej prowadziła do pytania o zasadę jednoczącą dwie części kantyzmu: teorię poznania i doktrynę moralną. W interpretacji człowieka prowadziły one do dualizmu antropologicznego: pełna autonomia miała być możliwa tylko w sferze działalności moralnej, a w funkcjach poznawczych człowiek był zależny od treści dostarczonych przez ?rzeczy same w sobie"; jego aktywność i autonomia sprowadzały się jedynie do formy, do jednoczenia postrzeżeń w ?jedności apercepcji". Rozdźwięk między człowiekiem jako podmiotem poznania a człowiekiem jako podmiotem działania etycznego F. próbował przyzwyciężyć, uznając czyn (die Tat) za istotę ludzkiej świadomości. Czynem jest dla F. działalność świadomości ogólnoludzkiej, którą odróżnia od świadomości indywidualnej i określa terminem ?absolutnego Ja". Działalność świadomości ogólnej jest samodzielna, autonomiczna (das Ich setzt sich selbst). Polega przy tym na konstytuowaniu całego otoczenia (das Ich setzt das Nicht-Ich), czyli na tworzeniu jego sensu i znaczenia zgodnego z prawem moralnym. W działalności ogólnej świadomości widzi F. podstawę kultury jako wspólnoty, w której prawo moralne, zasada ludzkiej godności określa stosunki międzyludzkie. Wobec jednostki świadomość ogólna i związana z nią wspólnota kulturalna występują jako ideał moralny, określający cel działań jednostki, jej powołanie i najwyższą powinność. (...)

Zagadnienie autonomii stawiało przed F. pytanie o stosunek między świadomością ogólną a otaczającym światem przedmiotowym. Świadomość poznająca świat i traktująca go jako dany i od niej niezależny, to dla F. stan braku wolności, stan cierpienia. F. przeciwstawił się kontemplatywnemu racjonalizmowi (Fr. Nicolai, M. Mendelssohn, Ch. Wolf), upatrującemu w poznaniu świata danego najwyższą wartość ludzkiego życia. Elementy podstawy kontemplatywnej widział też w teorii poznania Kanta, w uznaniu istnienia ?rzeczy samej w sobie" jako czegoś całkowicie niezależnego od świadomości. Fałszywość tej koncepcji upatrywał w tym, że uniemożliwiała wyjaśnienie autonomii świadomości ogólnej, pozostawiając poza nią jakąś rzeczywistość. F. nawiązał do kaniowskiej ?transcendentalnej jedności apercepcji", interpretując ją jako pogląd o konstytuowaniu przez świadomość nie tylko formy poznania, lecz i jego treści, czyli świata przedmiotowego. Przełamał w ten sposób kaniowski dualizm formy i treści: obie uznał za wytwory świadomości ogólnej. Dla wyjaśnienia obcości między światem rzeczy a świadomością wyróżniał w świadomości refleksyjną, racjonalną samowiedzę i działalność spontaniczną (nawiązując w tym do kaniowskiego rozumienia wyobraźni, Einbildungs-kraft). Świat przedmiotowy uznał za alienację ogólnej świadomości, za wytwór jej nieświadomego działania. W rzeczowym, wyalienowanym charakterze świata zmysłowo-przedmiotowego widział ujawnienie irracjonalnych sił właściwych człowiekowi (do lej koncepcji nawiązywali romantycy upatrując w sferze irracjonalnego przeżycia zarówno istotę świadomości, jak i jej kontaktu poznawczego ze światem, ale wbrew F. degradowali oni rozum i pomijali koncepcję przezwyciężenia irracjonalizmu w bytowaniu ludzkim). Przezwyciężenie alienacji F. wiązał z racjonalizacją człowieka, polegającą na poznawaniu funkcji świadomości ogólnej. Problem przezwyciężenia alienacji i uzyskania wolności sprowadził do zmiany postawy jednostki wobec świata.
(Słownik Filozofów, Warszawa 1966, s. 207-208; 211-212, artykuł napisany przez Zbigniewa Kuderowicza)