13.2 - Szaniawski „O obiektywności nauki”
Obiektywność nauki - najważniejszy z postulatów wysuwanych pod jej adresem.
Co mamy na myśli, gdy twierdzimy, że nauka powinna być obiektywna
Przy jakim rozumieniu postulat ten jest w ogóle wykonalny?
Jaka jest jego rola z punktu widzenia pomyślnego rozwoju nauki?
I. Potoczne rozumienie obiektywności - obiektywność jako antonim tendencyjności.
Obiektywność utożsamia się z bezstronnością, jest ona przeciwieństwem tendencyjności (tendencyjność - preferencje określone na zbiorze możliwych rozwiązań danego problemu wpływają na wybór rozwiązania np. decydując o selekcji argumentów). Jest top jednak nie ścisłe bo każdy wybór zakłada pewną preferencję.
Chodzi o to by wartości, na których opierają się podjęte przez badacza decyzje, motywowały przyjęte kryterium wyboru rozwiązania. Bezstronność polega na konsekwentnym kierowaniu się przyjętymi uprzednio zasadami - bez względu na preferencje w odniesieniu do rezultatów tych zastosowań.
Zachowanie obiektywności jest składnikiem etyki uczonego. To nie nauka jest (lub nie jest) obiektywna, tylko ten, kto ją uprawia. Twierdząc np., że jakaś teoria jest tendencyjna, wypowiadamy się o niej tylko pośrednio: w istocie bowiem głosimy hipotezę odnoszącą się do jej autora jako takiego.
Przyjęte przez naukę sposoby postępowania są racjonalne ze względu na cele, które sobie stawia nauka.
Tendencyjność nauki to poważne zagrożenie. Istnieją dość liczne powody natury społecznej i psychologicznej które wpływają na ewentualne wypaczenia:
czynniki zewnętrzne:
gdy pragną wykorzystać autorytet uczonego i powierzony mu kredyt zaufania społecznego, jako skuteczny środek perswazyjny;
poglądy jednoczą ludzi, pełnią rolę religii w sensie Durkheimowskim tzn. zacieśniają i utrwalają więź społeczną, stając się z tej racji niekwestionowanymi dogmatami;
Cenność zyskania sobie opinii uczonego jest tym większa, im większa jest uświadomiona społecznie rola nauki.
czynniki wewnętrzne
sama nauka wytwarza toksyny, które są ubocznym produktem sukcesu (tym groźniejsze i większy sukces). Gdy powstaje pewien wzorzec („paradygmat”) uprawiania danej dziedziny badań, uczeni, którzy związali swą karierę z rozwijaniem owego paradygmatu, gotowi są bronić go wbrew symptomom dezaktualizacji;
sugestywność paradygmatu - nawyk myślenia jego kategoriami, utrudnia przyjęcie argumentów, które przemawiają przeciw niemu;
szkoły naukowe - szkoła wytwarza swoje lojalności, często wbrew intencjom twórcy szkoły;
Inne czynniki psychologiczne.
II. Metodologiczny sposób pojmowania obiektywności - postulowanie jej intersubiektywnej sprawdzalności
Jakieś twierdzenie jest intersubiektywnie sprawdzalne, gdy istnieje metoda pozwalająca przekonać się o jego prawdziwości lub fałszywości. Ale:
niekonkluzywność metod empirycznej weryfikacji - z danych doświadczalnych prawie nigdy nie wynika twierdzenie weryfikowalne ani jego negacja. Prawie nigdy nie udaje się zweryfikować izolowanego twierdzenia. Związek między danymi i twierdzeniami ma charakter probabilistyczny.
1. Metody weryfikacji do hipotez/twierdzeń probabilistycznych:
Przyjmowanie „rozsądnych”( nie narażające z prawdopodobieństwem zbyt wysokim na popełnienie błędu) reguł uzależniających przyjęcie lub odrzucenie hipotezy. Ale nie ma metody, która minimalizowałaby jednocześnie prawdopodobieństwa wszystkich możliwych błędów;
Kierowanie się względną wagą błędów - nie jest to pojęcie intersubiektywne, a najpewniejsze są prawdy logiczne (tautologie), które nie zawierają żadnej informacji o świecie. Intersubiektywność nie przysługuje metodom sprawdzania twierdzeń probabilistycznych.
Postępowanie uczonego podlega w istotnej mierze czynnikom środowiskowym. Jednak skuteczność nauki, trafność jej przewidywań, postęp w zakresie metod badania, argumenty stosowane w przypadku różnicy zdań - wszystko to nie da się wytłumaczyć w kategoriach uwarunkowanej kulturowo jednomyślności uczonych.
Postulat intersubiektywnej sprawdzalności je twierdzeń nie staje się bezsensownym przez to, że metody sprawdzania okazują się w pewnym zakresie dowolne i jako takie - podległe wyznacznikom psychologicznym i socjologicznym. W przypadku intersubiektywnej sprawdzalności istnieją powody, by zachować to pojęcie jako pewien ideał, ku któremu zmierza nauka.
III. Nauka powinna być wolna od ocen i w tym sensie obiektywna.
Naczelne hasło Koła Wiedeńskiego (neopozytywizm w wydaniu radykalnym):
Chodzi o to by sądy wartościujące nie wchodziły explicite w skład twierdzeń głoszonych przez naukę - wykluczenie etyki i estetyki (wersja skromniejsza). Z tego punktu widzenia żadna dziedzina nauk humanistycznych, z historią włącznie , nie mogłaby całkowicie wyeliminować ze swego obrębu sadów wartościujących.
Nieingerencja ocen w uzasadnienie twierdzeń naukowych (wersja mocniejsza)
Aksjologiczność samego pojęcia nauki.
Gdzie przebiega granica, pomiędzy tym jakie problemy rozważa się za naukowe a jakie nie?
Ogólność - nie jest ona warunkiem koniecznym, skoro zdania jednostkowe mają w nauce prawo obywatelstwa. Istnieją przykłady zdań ogólnych nie zaliczanych do nauki z powodu ich banalności lub jałowości teoretycznej
Przydatność praktyczna - zdolność wywoływania lub zaspakajania potrzeb ogólno ludzkich. Ale przecież nie istnieje kryterium ogólne, zadawalające wszystkie nieprecyzyjne intuicje, jakie w tym względzie żywimy.
Problem granic nauki trzeba rozwiązywać praktycznie w każdej dziedzinie badań. Nauka nie mogłaby się rozwijać bez wartościowania uzyskiwanych twierdzeń. Kryteria wartościowania stosowane przez uczonych są nadzwyczaj trudne do uchwycenia - choć często odczuwamy ich trafność lub nietrafność.
Należy zatem uznać, że wartościowania pełnią w życiu nauki rolę istotna, choć trudno uchwytną. Zatem obiektywność nauki pojmowana jako wyeliminowanie wpływu sądów wartościujących nie daje się zrealizować. Postulat ten domaga się jednak uwolnienia nauki od wpływu ocen wszędzie, gdzie jest to możliwe. Tam gdzie nie jest to możliwe, niech oceny będą przynajmniej jawne, dostępne publicznej kontroli, dyskusji, uzgodnieniu.
Trzy znaczenia terminu obiektywność:
Przeciwstawienie tendencyjności
Intersubiektywna sprawdzalność -jako niezbędny warunek kontroli społecznej
Neutralność aksjologiczna - jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen
W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną, częściowo z przyczyn natury praktycznych, częściowo teoretycznej. Trzeba więc uznać obiektywność nauki jako ideał a nie normę. Nauka zasługuje na zaufanie w takiej mierze w jakiej dąży do ideału.
1