Część I. Zagadnienia Ogólne.

Przedmiot i zakres socjologii polityki.

Socjologia polityki wyjaśnia zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy. Rozróżnienie socjologii politycznej i socjologii stosunków polityki. Przez socjologię polityczną rozumiemy socjologiczne objaśnienie zjawisk władzy oraz taką interpretację ogólnej teorii socjologicznej, która problemom władzy nadaje uprzywilejowane miejsce. Socjologia polityczna to pewien sposób rozumienia polityki i społeczeństwa w ich wzajemnym związku, ale nie redukcja całej interpretacji polityki do uwarunkowań społecznych, kosztem uwarunkowań geopolitycznych, biologicznych czy czysto politycznych. Nauka o polityce wychodzi od państwa i bada, jak wpływa ono na społeczeństwo, podczas gdy socjologia polityczna wychodzi od społeczeństwa i bada, jak wpływa ono na państwo to jest na formalne instytucje służące podziałowi i wykonywaniu władzy.

Redukcjonizm w filozofii tendencja do sprowadzania zjawisk i procesów złożonych bądź skomplikowanych do prostszych, schematycznych, a nawet elementarnych.

Zarys historii socjologii polityki.

Panuje dość powszechna zgoda, że pierwszy rozwinięty i całościowy system teoretyczny socjologii polityki stworzył Karol Marks. Chociaż trudno mówić o istnieniu socjologii polityki przed Marksem to jej elementy tkwią w wielu teoriach społecznych i politycznych minionych stuleci. Pierwsze pomysły pochodzą ze starożytnej Grecji. Platon jego „Państwo” utopia idealnego społeczeństwa. Platon wskazuje na związek istniejący między różnicowaniem się ludzkich potrzeb i podziałem pracy a powstawaniem społeczeństwa, nazywanego przez niego państwem. Platon pierwszy sugerował, iż istnieje związek między prowadzeniem wojen a ustrojem wewnętrznym państwa, wojny, bowiem nie można prowadzić bez ludzi do tego przygotowanych, musi, więc powstać wyodrębniona klasa żołnierska. W „Prawach” ujmuje przemiany historyczne jako rezultat długotrwałych zmian w sposobie życia ludów, zwłaszcza migracji i zmiany sposobów zdobywania środków utrzymania (przejście od pasterstwa do rolnictwa), powstanie monarchii czy łączenie się plemion tłumaczy Platon przemianami w sposobie życia. Postuluje zniesienie nierówności wynikającej z dziedziczenia a osiągnięcie tego za pomocą odebrania rodzinom wychowywania dzieci. Arystoteles zastosował metodę empiryczną : obserwację i indukcję. W „Polityce” wychodzi Arystoteles od analizy powstania i funkcji państwa. Wywodzi je z wcześniejszych związków społecznych : związku płci, konieczny dla istnienia gatunku i związku między panem i niewolnikiem. Na tych 2 podstawowych związkach opiera się dom, czyli „rodzina”. Na rodzinach opiera się wspólnota gminna, na niej zaś z kolei państwo. Państwo zawdzięcza swe istnienie ludziom, zarazem jednak ono zapewnia pełny rozkwit osoby ludzkiej, gdyż ze swej nadiru człowiek jest istota społeczną. Arystoteles wyprowadzał wniosek, iż społeczeństwo jest wcześniejsze od jednostki. U Arystotelesa znajdujemy także organicystyczną teorię społeczeństwa (zalążki w Indiach), analogia między klasami społecznymi i poszczególnymi systemami. Koncepcja ta zakłada, iż demokracja może wtedy dobrze funkcjonować, gdy opiera się na sile społecznie środkowej : w wypadku świata greckiego na średniozamożnych ludziach wolnych. Ibn Chaldun, nauka o społeczeństwie ma szukać praw społecznych w drodze obserwacji i logicznych rozważań. Szukają różnicy między człowiekiem a innymi istotami żywymi, Chaldun uważa, iż jedną z nich jest to, że człowiek odczuwa potrzebę władzy. Więź społeczna w postaci niemal idealnej występuje u koczowników, więź ta stanowi warunek powstania życia politycznego. Chaldun daje socjologiczne wyjaśnienie władzy politycznej wyprowadzając te zjawiska z więzi społecznej, a więź społeczna z warunków bytowania ludzi. Odwołując się do więzi tłumaczy także ewolucje władzy politycznej. U plemion źródło władzy tradycyjnego wodza może się powiększać przez stosowanie siły. Kontakty i konflikty z innymi plemionami prowadzą bądź do równowagi sił, bądź do podboju i rozszerzania państwa. W rozszerzających się granicach powstają coraz większe plemiona, które są w końcu w stanie obalić panującą dynastię, po czym historia cyklicznie się powtarza. Niccolo Machiavelli, pojęcia podstawowe Machiavellego mają swe źródła w pojęciu sytuacji. Pojęcie sytuacji jest pojęciem dynamicznym w przeciwieństwie do statyki Średniowiecza. Konsekwencją jest relatywizacja oceny ustrojów państwowych i relatywizacja oceny charakterów ludzkich i relatywizacja oceny działań władców.

Relatywizm pogląd filozoficzny w/g, którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych. Relatywizm moralny pogląd, że istnieje wiele systemów wartości i żaden z nich nie jest systemem absolutnie najlepszym, więc różne kultury są uprawnione do stosowania różnych systemów. Przeciwieństwem relatywizmu moralnego jest absolutyzm moralny, który dopuszcza istnienie tylko jednej moralności.

Nie ma ustroju idealnego dla każdego czasu i miejsca, są tylko ustroje adekwatne do sytuacji. Wierzyła, że historia powtarza się i że rozumiejąc dobrze dzieje minione, zdobywamy wiedzę o teraźniejszości i przyszłości. Działalność polityczną wyprowadzał z egoistycznych dążeń ludzkich do uzyskania korzyści materialnych i bezpieczeństwa.

Jean Bodin, w jego „Sześciu Księgach o Rzeczypospolitej” teoria, w myśl, której państwo zawdzięcza swe powstanie podbojowi jednej grupy przez inną.

Thomas Hobbes, w „Lewiatanie” uzasadnił powstanie władzy politycznej w kategoriach psychologii społecznej, odwołując się do powszechnego strachu, jaki ludzie nie zorganizowani w państwo żywią w stosunku do innych, a który wynika ze złych, agresywnych cech natury ludzkiej. Hobbes rozumiał również związek istniejący między własnością prywatna a powstaniem państwa.

U John'a Lock'a najgłośniejszego oponenta Hobbesa zdecydowana obrona własności, jak i polityczny liberalizm. Przyjął Arystotelesowski pogląd, że człowiek jest z natury istotą społeczną, utrzymywał, że społeczności ludzkie nie są społeczeństwami politycznymi, jeśli nie spełniają pewnych warunków.

Warunki to : zjednoczenie terytorialne, wspólne prawo i istnienie władzy zdolnej do rozstrzygania sporów i karania przestępców.

Pojawienie się takiej społeczności politycznej jest rezultatem umowy, ale umowa ta ogranicza wolność jednostek. Musi, więc istnieć dostateczna przyczyna, dla której ludzie akceptują powstanie władzy politycznej i gotowi są jej się poddać. Przyczyna tą jest chęć utrzymania własności. Socjologiczną podstawą powstania państwa jest własność prywatna, ta zaś rozwinęła się wraz z powstaniem pieniądza. Następnym ważnym stwierdzeniem Lock'a jest odróżnienie państwa od rządu. Stąd dwa rodzaje umowy : umowa społeczna, która ustanawia państwo i umowa rządowa, która ustanawia rząd. Rewolucja obala rząd, ale nie państwo, gdyż pogwałcenie przez rząd umowy rządowej daje ludowi prawo rewolucji.

David Hume odrzuca koncepcje umowy społecznej na rzecz tezy, iż u podstaw każdego państwa leży siła wyrażająca się w zagarnięciu władzy lub podboju. Rozbudował on tym samym koncepcję Bodina, iż pochodzenie władzy państwowej jest z podboju.

Montesquieu przeciwstawił się poglądowi, wg, którego istnieją absolutnie najlepsze czy też absolutnie złe systemy prawne i polityczne. Każdy system ocenić należy z punktu widzenia warunków, które go stworzyły. Instytucje polityczne i prawne dostosowane być muszą do charakteru ludów, których życie mają regulować, a charakter ten jest produktem warunków geograficznych, zwłaszcza klimatu. Podkreśla także znaczenie współdziałania instytucji politycznych dla zapewnienia potrzebnej społeczeństwu kontroli nad nim.

Herder podkreślał wpływ wrodzonych cech człowieka. Rola czynników wrodzonych została później zakwestionowana. Podkreślał także, że warunki geograficzne wpływają na instytucje polityczne nie, wprost, lecz poprzez obyczaje.

Edward Burke zdecydowany krytyk Wielkiej rewolucji Francuskiej, wystąpił z krytyką racjonalizmu XVIII filozofii politycznej. Ustrój polityczny nie może być tworzony wg apriorycznie przyjmowanych zasad, lecz stanowić rezultat długotrwałego rozwoju historycznego.

Aprioryzm - pogląd, wg, którego poznanie może nastąpić przed doświadczeniem.

Ferguson przyjmował dynamiczną wizję historii jako podstawę rozumienia przemian politycznych, był historycystą. Wprowadził do analizy życia politycznego myśl, nie harmonia, lecz konflikt i walka grup społecznych są podstawa rozwoju.

Charles Alexis Henri de Tocqueville widział jasno, że rewolucja francuska stanowiła rezultat sprzeczności społecznych nagromadzonych w okresie przedrewolucyjnym. Sformułował myśl, że rewolucje wybuchają nie wtedy, gdy masom żyje się najgorzej, lecz wtedy, gdy zapoczątkowana poprawa rozbudza ich pragnienia i oczekiwania, stopień zaś zaspokojenia tych oczekiwań jest niewystarczający. Tocqueville był, po Machiavelim, pierwszym wielkim komparatystą : uczonym świadomie porównującym odmienne systemy polityczne (USA-Francja) dla wyciągnięcia teoretycznych wniosków.

Komparatystyka - dziedzina nauki prowadząca badania porównawcze, ustalająca zależności, pokrewieństwa lub analogie, gł. językowe lub literackie.

August Comte podkreślał, iż państwo musi opierać się na jakimś terytorium. Samo państwo traktował jako organ kierowania działalnością materialną społeczeństwa. Podstawę materialną państwa widział w podziale pracy i we właściwym człowiekowi poczuciu uspołeczniania.

Spencer wyznawał pogląd, że państwo jest w swej istocie spółka akcyjną dla ochrony interesów jednostek. Funkcje państwa określone są przez interesy społeczne i ekonomiczne. Sformułował teorię, w myśl, której ewolucja ustrojów politycznych i społecznych zależy od prowadzenia wojny lub tez od długotrwałego stanu pokoju. Tam gdzie społeczeństwo prowadzić musi wojny lub się do nich przygotowuje, powstaje ustrój nazywany przez Spencera „wojowniczym”, jego cechy scentralizowany i zmilitaryzowany, podporządkowanie jednostki interesom państwa. Stan pokoju sprzyja powstawaniu „społeczeństwa industrialnego”, w którym rząd nastawiony jest na chronienie praw jednostki, a główna działalność społeczna to bogacenie się.

Georg Hegel wyróżnia 4 podstawowe twierdzenia : 1. nowoczesne państwowo monarchia konstytucyjna posiadająca silna biurokratyczna władzę wykonawczą, zrównoważona przez udział obywateli w zarządzaniu i przez zachowanie sfer autonomii indywidualnej, społecznej i lokalnej; 2. prawna i instytucjonalna struktura państwa ulega nieustannym przemianom wywołanym przez przemyślne stosowanie założeń teoretycznych od warunków tradycyjnych; 3. Zycie polityczne każdej epoki kształtowane jest przez dominujące siły duchowe i materialne tej epoki, jej całościową kulturę i cywilizację; 4. ostatecznego wytłumaczenia charakteru każdej epoki i przejścia od jednej do drugiej trzeba szukać w naturze bytu metafizycznego zwanego duchem, Umysłem czy Rozumem. Heglowskie rozróżnienie między „społeczeństwem obywatelskim” i państwem. „Społeczeństwo obywatelskie” to pewien aspekt państwa, czyli system instytucji politycznych i ciał autonomicznych działających dla ochrony prywatnych interesów jednostek i grup, a także system spontanicznie nawiązywanych stosunków prawnych między jednostkami. Tak rozumiane „społeczeństwo obywatelskie” stanowi punkt wyjścia dla koncepcji pluralizmu politycznego Hegla. Jest to koncepcja zorganizowanych grup pośredniczących między jednostką a państwem. Grupy te dają jednostce możność wyrażania interesów i realizują reprezentację tych interesów wobec państwa. Kładąc nacisk na ochronę interesów jednostkowych i grupowych w ramach „społeczeństwa obywatelskiego”, Hegel zrobił wielki krok w kierunku zrozumienia społecznych podstaw władzy politycznej. Występuje to szczególnie silnie w Konstytucji niemieckiej, gdzie przedstawia on model racjonalnie zorganizowanego państwa. O ile „społeczeństwo obywatelskie” jest oparte na mozaice różnorodnych interesów indywidualnych i grupowych, o tyle państwo oparte jest na jedności etnicznej, jaką jest naród. Jedność taką jednak można zrealizować jedynie przez uzgodnienie interesów rozbieżnych.

Andrzej Frycz Modrzewski zwolennik teorii społeczeństwa jako organizmu. Jeśli społeczeństwo jest organizmem, to wszystkie jego członki muszą mieć się dobrze. Wprowadzał program ulżenia doli chłopom i klas upośledzonych w ogólności, mówiąc ponadto, że wolność jest dla możnych i bogatych. Analizując głębokie przeciwieństwa klasowe w Polsce, dochodził do sformułowania tezy, iż te dwa rodzaje ludzi, tworzą jakby dwa państwa. Była to wczesna myśl, występująca później w marksizmie, myśl o „dwóch ojczyznach” czy „dwóch narodach” w ramach każdego narodu.

Kołłątaj przyjmuje za punkt wyjścia koncepcje prawa naturalnego i umowy społecznej, której wynikiem jest państwo. Państwo winno wcielać w życie zasady prawa natury. Państwo powstaje wtedy, gdy rodzi się własność ziemi. Ujmuje też trafnie rolę konfliktów społecznych jako ważnego czynnika w powstawaniu państwa.

Staszic przeprowadził pierwszą w Polsce klasyfikacje ustrojów. Wyróżniał arystokrację (władza w ręku części obywateli), monarchię (władza należy do jednego człowieka), demokrację (rządy sprawują wszyscy obywatele). Uważał, że demokracja musi się wspierać na niewielkiej własności ziemskiej uprawianej przez właścicieli. Ujmował życie polityczne jako będące w procesie przemian, a więc dynamicznie. Wyłożył teorię rozwoju społecznego : wyprowadzenie genezy feudalizmu z podboju i wskazanie na zmiany, jakie w życiu społecznym i politycznym pociągnęło za sobą powstanie prywatnej własności; trafnie rozpatruje genezę władcy jako „samodzierżcy” wywodzącego się z klasy uprzywilejowanej, ale dążącego do podporządkowania sobie w sposób absolutny pozostałych członków tej klasy; dostrzega, że władca absolutny dążyć może do pewnego zniwelowania różnic i poprawy sytuacji mas uciskanych, dla uniezależnienia się od klasy uprzywilejowanej; sprawa narodu i charakteru narodowego w koncepcji, to zbudowanie „jednego narodu” z młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej, czyli program przebudowy ustroju politycznego; odróżnia trafnie zmienne i stałe cechy narodu; rozróżnienie to służy wyłączeniu z niezmiennych cech narodowych form rządu, instytucji politycznych i prawnych, obyczajów itp.; są to jego zdaniem cechy wspólne różnym narodom i zmienne ulegające ewolucji.

Karol Marks i kontynuatorzy.

Okres Pomarksowski

Przełom XIX i XX stulecia to rozwój teorii darwinizmu społecznego, którego aspektem była socjologiczna teoria podboju, teorii elit i związanej z nią teorii oligarchizacji partii politycznych oraz Maxa webera teorii panowania. Już w okresie przedmarksistowskim wielu myślicieli dowodziło, że u podstaw instytucji państwa leży podbój słabszych przez silniejszych i że z tego powodu zjawiska polityki mają swe korzenie w konflikcie zewnętrznym : między plemionami, narodami czy rasami. Ta teoria konfliktu zyskała ogromne powodzenie pod koniec XIX wieku z uwagi na 3 okoliczności. 1. stanowiła polemiczną odpowiedź na marksistowską teorię pochodzenia i charakteru władzy państwowej jako wyniku wewnętrznych konfliktów społecznych, przede wszystkim klasowych. Przeciwstawiając konfliktom wewnętrznym zewnętrzne, darwinizm społeczny i teoria konfliktu usiłowały tą drogą zwalczać polityczne i ideologiczne wnioski, które z teorii marksistowskiej wyprowadzał ruch socjalistyczny. 2. Powodzenie teorii konfliktu i darwinizmu społecznego wiązało się także z bujnym rozkwitem ruchów nacjonalistycznych w Europie. Ruchom tym, te teorie dawały intelektualne uzasadnienie. 3. Wielki autorytet odkryć przyrodniczych Karol Darwin i jego teoria ewolucji i walki o byt, stała się argumentem na rzecz przyjmowania i propagowania na terenie nauk społecznych koncepcji teoretycznych stanowiących adaptację cieszących się popularnością twierdzeń przyrodniczych.

Walter Bagehot pierwszy darwinista, rozważał zastosowania założeń biologicznej walki o byt do polityki. Był przekonany, że historia polityczna ludzkości (przechodząca przez 3 stadia : tworzenia się zwyczajów, podbojów tworzących narody i państwa oraz cywilizacji) była historią eliminacji grup o gorszych zwyczajach przez grupy o zwyczajach lepszych, co dzieje się w drodze walki o byt i urzeczywistniania w podboju słabszych przez silniejszych.

Ludwik Gumplowicz sądził, że po pierwsze ludziom wrodzona jest nienawiść wzajemna, określająca stosunki istniejące między grupami, ludami, plemionami i rasami. Zdecydowany przeciwnik biologicznego rasizmu. Drugim jego założeniem, (z którego wycofał się pod koniec życia) było twierdzenie, iż poszczególne plemiona wyłaniały się w procesie ewolucyjnym niezależnie od siebie (tzw. poligenetyczna teoria pochodzenia ludzkości), a więc że z odrębnymi plemionami mamy do czynienia od początków dziejów gatunku ludzkiego. Kontakty odrębnych grup prowadziły, zgodnie z tymi założeniami do nieuchronnych konfliktów i walk, których rezultatem musiał być podbój słabszych przez silniejszych. W miarę, bowiem rozwoju ekonomicznego dawniejszą rzeź pokonanych zastępować zaczęło niewolnictwo i wyzysk, co dało początek panowaniu klasowemu i państwu. Późniejszą historie, Gumplowicz tłumaczy faktem konfliktu międzyplemiennego, który przybiera 2 postacie : 1. konfliktu klasowego, w którym klasa panująca i klasa podporządkowana są potomkami zdobywców i podbitych. 2. konfliktu między państwami. Naturalną tendencją ewolucji państwa jest jego terytorialny rozwój, co prowadzić musi do konfliktu z innymi państwami i do walki, z której zwycięsko wychodzi lepszy, silniejszy.

Gustaw Ratzenhofer wychodził z monogenetycznej teorii pochodzenia ludzkości. Tłumaczył on powstanie różnych plemion procesem rozdzielania się ludzi w wyniku walki o byt. Podział na plemiona i rasy jest konsekwencją biologicznej walki o byt. Odrzucił zarówno teorię poligenetycznego charakteru procesu powstawania ludzkości, jak i twierdzenie o wrodzonych ludziom nienawiści i skłonności do wzajemnej walki. Za zalążek każdej grupy plemiennej uważał pojedynczą parę ludzką wraz z jej potomstwem. Twierdził, że ewolucja prowadzi stopniowo do powstawania rodów, a następnie ras. Gdy ewolucja doprowadziła do utworzenia się pierwszych hord ludzkich i te zaczęły wchodzić ze sobą w kontakty, wybuchać zaczęły wojny, prowadzące do podboju i panowania silniejszego. To właśnie podbój i walka o byt stały się przyczyną powstania państwa i w ogóle postępu społecznego.

Franz Oppenheimer zarysował teorię, która łączyć miała podstawową tezę zwolenników tłumaczenia genezy państwa podbojami ze społeczno-ekonomicznycm objaśnieniem dziejów politycznych. Osiągnął to przez założenie, że nie każdy podbój, lecz tylko ten dokonany przez ludy pasterskie (a nie myśliwskie) miał cechy państwotwórcze.

Z punktu widzenia socjologii stosunków politycznych poniższe punkty SA istotne :

1. ideologiczne postulaty biologicznej walki o byt, selekcji naturalnej, wrodzonej nienawiści między rasami i narodami odrzucone zostały przez postępowe kierunki w nauce.

2. w warstwie poznawczej wiele twierdzeń socjaldarwinizmu i teorii podboju nie zdołało się utrzymać. Wiedza biologiczna nie dostarcza argumentów na rzecz twierdzenia, iż wrodzone są człowiekowi instynkty czy skłonności do nienawiści, wrogości czy agresji w stosunku do innych ludzi, ani też, że walka o byt i dobór naturalny w biologicznym znaczeniu prowadzą do postępowych zmian w społeczeństwach ludzkich. Krytycy wojen podnoszą raczej, że wojny powodują biologiczne pogarszanie się gatunku ludzkiego z uwagi na gorsze warunki życia w czasie wojen, jak i to, że naturalny dobór w warunkach wojennych zabiera szczególnie wiele wartościowych jednostek. Nie zmienia to natomiast faktu, że teoria podboju zwróciła uwagę na rolę, jaką podbój odgrywał w uformowaniu się wielu państw.

Teorie elit.

Thomas Carlyle wyłożył pogląd, że wszystko, co stało się w historii, było dziełem wielkich, wyjątkowych jednostek, masy zaś stanowiły bierny, hamujący pierwiastek historii.

Gustav Le Bon głosił, iż psychika tłumu różni się od psychiki wchodzących w jego skład jednostek. Tłum jest irracjonalny, kieruje się emocjami, jest dogmatyczny i nietolerancyjny. Zachowania zbiorowe przybierają brutalne formy, a czynności intelektualne w tłumie ulegają zredukowaniu do najbardziej mechanicznych i elementarnych.

Gaetano Mosca twierdzi, że władza zawsze znajdowała się i musi znajdować w ręku mniejszości. Gdy przechodzi ona z jednych rąk w drugie, przechodzi od jednej mniejszości do innej, ale nigdy od mniejszości do większości. Tę rządzącą mniejszość nazywa Mosca : „klasą panującą”, elitą. Każda elita rządzi przez upowszechnienie w społeczeństwie ideologicznych założeń swej władzy. Istnieją wg Mosci, 2 podstawowe tendencje w historii : arystokratyczna i demokratyczna. Żadna z nich jednak nie polega na tym, by rządziły masy, gdyż jest to niemożliwe. Różnica polega w tych tendencja na tym, że w tendencji arystokratycznej elita jest zamknięta i nie odnawia się przez rekrutację ludzi spoza niej, podczas gdy w tendencji demokratycznej rządząca mniejszość rekrutowana jest z szerszych mas przez wyławianie jednostek o cechach psychicznych korzystnych z punktu widzenia sprawowania władzy.

Vilfredo Pareto sformułował 2 teorie : teorię nieracjonalnego działania oraz teorię elit. Punkt wyjścia teorii nieracjonalnego działania jest podobny do punktu wyjścia Marksowskiej teorii świadomości społecznej. Ludzie działają subiektywnie w sposób racjonalny, to znaczy stawiają sobie określone cele i dążą do ich realizacji, ale za tą subiektywną racjonalnością ludzkich działań kryje się ich obiektywna nieracjonalność. To, do czego ludzie naprawdę dążą, nie jest identyczne z tym, czego chcą, ani z tym, o czym sądzą, że do tego dążą. Dla Pareto nieracjonalność ludzkich działań wynika z natury ludzkiej, z tego, że jest ona właściwa człowiekowi zawsze i wszędzie. Wychodząc z założenia o nieracjonalności ludzkich działań, Pareto sformułował tezę, w myśl, której u podstaw wszelkich teorii leżą tak zwane „rezydua”, to jest świadomościowe wyrazy ukrytych popędów. Rezydua jednak, stanowiąc rzeczywiste motywy ludzkich działań, ukryte są za osłoną tak zwanych „derywacji” - to jest właśnie teorii, które usiłują nadać ludzkim działaniom pozory racjonalności. W ten sposób Pareto spopularyzował myśl, by ideologie badać z punktu widzenia nie tylko ich zewnętrznych treści, lecz także ich ukrytych. Koncepcja derywacji i rezyduów powiązana jest z Paretowską teorią elit przez twierdzenie, że jakość wrodzonych predyspozycji u poszczególnych jednostek jest niejednakowa, skoro u podstaw całego ludzkiego zachowania leżą ukryte rezydua, jakość tych rezyduów ma podstawowe znaczenie dla działań zbiorowych. Ponieważ Pareto sądził, że mniejszość jest wyposażona w rezydua szczególnie cenne, ona to stanowi z natury rzeczy elitę kierowniczą. Należenie do elity zależy, więc przede wszystkim od wrodzonych cech psychicznych. Jednakże warunki społeczne powodują, że nie wszyscy ludzie obdarzeni cechami kwalifikującymi ich do elity rzeczywiście uzyskują pozycje kierownicze. Ci, którzy z racji swych cech psychicznych należą do elity, ale z racji położenia społecznego nie mogą wejść do grupy kierowniczej, stanowią tzw. kontrelitę. Równowaga społeczna wymaga, by do elity panującej sprawnie kooptowane były jednostki o „elitarnych cechach”, które urodziły się poza nią i by eliminowane były z niej jednostki o cechach pospolitych nieelitarnych. Tak się jednak nie dzieje z uwagi na to, że elity panujące chronią swe własne przywileje i starają się przekazywać je potomstwu. Tym samym dokonuje się pogorszenie składu elity i wzrost ilościowy kontrelity. Gdy procesy te są zbyt zaawansowane, kontrelita przy poparciu mas obala władzę dawnej elity, sama ustanawiając własne panowanie. Proces zamykania się elity zaczyna się jednak na nowo, prowadząc z czasem do powtórzenia całego cyklu.

W ocenie elit Mosci i Pareto, wyróżnić trzeba 3 warstwy : pierwsza warstwa czysto ideologiczna teoria, w myśl, której światem zawsze rządziły i rządzić powinny elity - wybrane, obdarzone szczególnymi cechami mniejszości. Teorie Eli były odrzucane przez prądy demokratyczne, zaś gorąco pochwalane przez polityków skrajnej prawicy (Benito Mussolini); druga warstwa psychologiczno-socjologiczne tłumaczenie zjawisk podziału władzy w społeczeństwie, Mosca i Pareto wyolbrzymili rolę czynników psychologicznych, słabiej podkreślając wagę podziałów ekonomicznych, klasowych; trzecia warstwa to empiryczna analiza ekip kierowniczych w różnych systemach politycznych.

Ostrogórski poddał naukowej analizie działanie partii jako wielkiej organizacji. Wnioski wyprowadzone z tej analizy były pesymistyczne. Ostrogórski utożsamiał demokrację z bezpośrednimi rządami mas członkowskich i ponieważ doszedł do wniosku, że w każdej masowej partii władza znajduje się w ręku aparatu partyjnego, to partie niezależnie od głoszonej ideologii muszą mieć niedemokratyczny charakter. Proponował, więc zastąpienie stale działających partii luźnymi stowarzyszeniami podejmującymi działania na rzecz jakiegoś, jednego określonego celu.

Robert Michels wysunął twierdzenie, iż każda organizacja nieuchronnie podlega oligarchizacji. Początkowi Michel ujmował oligarchizację jako zjawisko negatywne, zagrażające demokracji. Później jednak zaczął głosić pogląd, że oligarchizacja jest w istocie zaletą partii i wynika z żelaznego prawa historycznego, zgodnie, z którym wodzowie nigdy nie oddają władzy masom, tylko innym wodzom. Michel ma na myśli przede wszystkim to, że władza w partii skupia się w ręku przywódców, wspartych przez zawodowy, płatny aparat. Traktował partię socjaldemokratyczną jako miniaturę idealnego społeczeństwa demokratycznego, to wnioski wyprowadzone z prawa oligarchizacji partii rozciągał na szanse demokracji w ogóle. Skoro rządu ogółu członków partii w łonie samej partii są niemożliwe, to niemożliwe są rządy ogółu obywateli w państwie.

Max Weber jako socjolog polityki

Punktem wyjścia socjologii polityki jest poszukiwanie przyczyn, dla których nowoczesne społeczeństwa europejskie różnią się do innych znanych z historii lub występujących w innych częściach świata. Centralnym pojęciem Weberowskiej socjologii stosunków politycznych jest „panowanie”, które odróżnia on od władzy. Panowanie, bowiem zakłada możność wydawania rozkazów, a nie tylko zasadniczą przewagę, którą można wykorzystać do przeforsowania własnej woli. Panowanie, więc to relacja między władcą i rządzonym, w której ten pierwszy jest w stanie narzucać swą wolę w drodze wiążących rozkazów. Panowanie takie, dowodził Weber, nie może być jedynie wynikiem dysponowania siłą. Choć nie negował roli przemocy jako podbudowy stosunków panowania, to jednak trafnie podkreślał, że sama przemoc nie wystarcza, by system panowania mógł powstać i funkcjonować sprawnie w trwały sposób. Koniecznie jest istnienie określonych wartości, przekonań, na których opiera się posłuszeństwo rządzonych w stosunku do panujących.

3 typy panowania :

- tradycyjne

- charyzmatyczne

- legalne

Panowanie tradycyjne opiera się na wierze poddanych, że władza jest prawowita, gdyż istniała zawsze. Władcy mają w stosunku do rządzonych prawa i pozycję panów wobec sług. Ich władza jednak ograniczona jest przez uświęcone tradycją normy, na których opiera się również samo ich panowanie. W tym sensie władca, który naruszałaby tradycję, narażałby tym samym prawowitość własnej władzy, która opiera się wyłącznie na sile tradycji. Aparat ten funkcjonuje początkowo jako rozszerzony „dom” władcy, w którym poszczególni słudzy odpowiadają za różne dziedziny życia. Taki rozbudowany „dom” władcy, nazywa Weber „patrymonializmem”. Obok „patrymonializmu” Weber skonstruował także drugi typ panowania tradycyjnego, „sułtanizm”. Jego cechą miało być uwolnienie się władcy od tradycyjnych ograniczeń, a więc pełny, nie skrępowany despotyzm. Sułtanizm jest możliwy wówczas, gdy władca tradycyjny w drodze podbojów rozszerza zakres swej władzy i może ją w końcu znacznie bardziej na wymuszonym posłuszeństwie poddanych niż na ich wierze w prawowitość tradycyjnej władzy. Do tego potrzebne jest sprawne wojsko.

5 typów organizacji militarnych : 1. wojsko złożone z niewolników, poddanych, kolonów, którym władca przydziela ziemię wyłącznie w zamian za określone usługi, także zbrojne; 2. wojsko złożone z niewolników przeznaczonych wyłącznie do służby wojskowej; 3. wojsko najemne; 4. wojsko złożone z osób, które otrzymały ziemię wyłącznie w zamian za obowiązek służby wojskowej; 5. wojsko rekrutowane spośród poddanych, dowodzone zwykle przez członków klas uprzywilejowanych.

kolon - na wpół zależny dzierżawca parceli, drobny rolnik, parobek, fornal; w staroż. Rzymie: drobny dzierżawca przypisany do ziemi.

Panowanie charyzmatyczne , termin grecki „charyzma” oznacza jakąś niezwykłą jakość, dar posiadania przez osoby lub przedmioty; inni sądzą, że charyzma daje magiczna moc tym, którzy ja posiadają. Wódz charyzmatyczny jest to, więc, ktoś czyje panowanie nad innymi opiera się na ich wierze w jego nadzwyczajne, magiczne umiejętności. Podstawowym problemem panowania charyzmatycznego jest, problem następstwa. Z natury rzeczy charyzma jest cechą osoby i nie może być przekazywana tak łatwo jak tradycyjny tytuł do władzy. Wyróżnia 3 sposoby przekazania władzy w systemie panowania charyzmatycznego :

- określone kryteria, które musi spełniać następca, by zostać nowym wodzem

- poprzedni wódz wyznacza swego następcę, przelewając tym samym na niego własną charyzmę

- najważniejsi uczniowie, zwolennicy wodza wyznaczają jego następcę.

Panowanie legalne jest panowaniem prawa. 1. w panowaniu tym wszelka norma może być wprowadzana jako prawo i oczekuje się, iż będzie respektowana przez tych, którzy podlegają władz; 2. prawo stanowi zespół reguł abstrakcyjnych, zaś jego wymiar polega na stosowaniu abstrakcyjnych reguł do konkretnych wypadków; 3. ludzie zajmujący pozycje władzy nie SA władcami osobistymi, lecz przełożonymi pełniącymi określone przez prawo obowiązki w ściśle określonym czasie; 4. rządzeni są wolnymi obywatelami winnymi posłuszeństwo prawu, a nie poddanymi winnymi posłuszeństwo władcy, który prawo stosuje.

Weber przekonany był, że biurokracja stanowi najbardziej racjonalną formę sprawowania władzy, choć równocześnie widział jej braki i słabości.

Biurokrację jako system sprawowania władzy cechują wg Webera :

- sprawy oficjalne kierowane są w sposób ciągły

- są one kierowane za pomocą pewnego zespołu ustalonych norm i zasad, które określają obowiązki każdego funkcjonariusza związane z jego stanowiskiem, zakres jego władzy oraz znajdujące się w jego dyspozycji środki przymusu

- władza i odpowiedzialność każdego funkcjonariusza stanowią jedynie część całej hierarchii władzy i SA pochodne w stosunku do tej hierarchii. Funkcjonariusz posiada władzę nie z racji cech indywidualnych, lecz z racji miejsca zajmowanego w hierarchii władzy

- środki służące wykonywaniu władzy stanowią własność organizacji, a nie prywatną własność poszczególnych funkcjonariuszy, którzy mają obowiązek wyliczania się ze sposobu wykorzystania środków, którymi z racji sprawowanej władzy dysponują

- stanowiska i urzędy nie stanowią prywatnej własności tych, którzy je zajmują, a więc nie mogą być sprzedawane, ofiarowywane, przekazywane w spadku

- cały proces funkcjonowania organizacji biurokratycznej opiera się na obiegu dokumentów.

Typ funkcjonariusza biurokratycznego :

- człowiek osobiście wolny i wyznaczony na zajmowane stanowisko na zasadzie umowy

- człowiek sprawujący władzę na podstawie bezosobowych reguł, którego lojalność dotyczy wiernego wykonywania oficjalnych obowiązków

- człowiek mianowany na stanowisko z uwagi na kwalifikacje

- człowiek zatrudniony całkowicie, a nie ubocznie, na zajmowanym stanowisku

- funkcjonariusz regularnie opłacany, o perspektywach kariery zawodowej.

3 warstwy stosunku Webera do biurokracji :

- analiza biurokracji jako technicznie skutecznego instrumentu sprawowania władzy

- krytyka biurokracji w związku z naturalną dla niej tendencją do wykraczania poza jej właściwe funkcje

- analiza biurokracji jako odzwierciedlenia struktury klasowej

Podstawowe podejście badawcze socjologii polityki.

Socjologia polityki to dziedzina badań empirycznych, których zadaniem jest dostarczenie materiału faktycznego typu opisowego, lub też empiryczne weryfikowanie hipotez teoretycznych. Można wyróżnić we współczesnej socjologii polityki 4 główne podejścia metodologiczne :

- I podejście - socjologiczna teoria polityki uprawiana na bazie zarówno własnego dorobku empirycznego socjologii polityki, jak i dorobku innych nauk społecznych

- II podejście metodologiczne to empiryczne badania socjologiczne na różnymi dziedzinami życia politycznego, wykorzystujące socjologiczne techniki pozyskiwania i analizy informacyjnej

- III podejście to empiryczne badania porównawcze, których celem jest ustalenie ponadnarodowych prawidłowości, co prowadzi do weryfikowania hipotez teoretycznych

- IV podejście to badania socjologiczno-historyczne, zarówno prowadzone w skali poszczególnych krajów, jak komparatystycznie.

komparatystyka badanie zależności, pokrewieństw i analogii faktów literackich (motywów, utworów, wątków, stylów) należących do różnych literatur.

Szczególne znaczenie w badaniach współczesnej socjologii polityki mają :

- badania nad zachowaniem politycznym zwłaszcza wyborczym

- badania nad partiami politycznymi

- badania nad elitami politycznymi i przywódcami

- badania nad świadomością polityczną, opinia publiczną i kulturą polityczną

- badania nad socjologicznymi aspektami procesów decyzyjnych w polityce

- badania stosunków międzynarodowych w ich aspektach socjologicznych

Marks, Tocqueville, potem Weber, Mosca, Pareto opierali się przede wszystkim na podstawach empirycznych, których dostarczała im wiedza historyczna. Ich prace miały niewątpliwie empiryczny charakter, gdyż wnioski teoretyczne wyprowadzane były z interpretacji materiału faktycznego. W XX stuleciu na teren socjologii stosunków politycznych szeroko wkroczyły metody empiryczne, szczególnie :

- analiza statystyczna zarówno zastanych materiałów, jak i materiałów uzyskiwanych przez socjologa w badaniach

- wywiady z reprezentatywnie dobranymi próbami ludności, w tym sondaże opinii

- obserwacje zachowań politycznych

Pod wpływem empirycznie zorientowanej socjologii polityki pojawił się w nauce o polityce tzw., kierunek behawioralny, którego istota polegała na tym, by o zjawiskach politycznych mówić przede wszystkim na podstawie empirycznej analizy zachowań jednostek i grup w odróżnieniu od analizy tradycyjnej z aspektem instytucjonalnym.

Metody behawioralne zdefiniować można jako metody analizowania zjawisk politycznych w drodze obserwacji zachowań jednostek ludzkich i złożonych z tych jednostek grup ludzi. Przez pojęcie „zachowanie polityczne” rozumie się wszelkie działania jednostki o charakterze werbalnym lub niewerbalnym, które odnoszą się do jej roli jako członka pewnej zbiorowości politycznej. Przez „obserwację” natomiast rozumieć należy wszelkie uzyskiwanie empirycznych informacji, a więc zarówno obserwację bezpośrednią (badacz przygląda się demonstrującym), jak i pośrednią (badacz posługuje się zapisami świadczącymi o zachowaniu jednostek - dane o wynikach wyborów). U podstaw metod behawioralnych leżą 2 preferencje teoretyczne. Jedna jest dążenie do uwzględnienia psychologicznego aspektu polityki, czego nie da się zrealizować bez odwołania się do zachowań jednostek. Idzie, więc o znalezienie takich metod, które pozwoliłyby ustalić nie tylko zewnętrzne zachowania i ich wyniki, lecz również psychologiczne treści tych zachowań. Generalnie chodzi o metody pozwalające widzieć stosunki polityczne przez pryzmat przeżyć ludzi w stosunki te uwikłanych. Obok ujęcia psychologicznego druga właściwością metod behawioralnych jest orientacja ilościowa. Metody ilościowe mogą być stosowane nie tylko do obserwacji zachowań jednostkowych, lecz np., do ilościowego badania wojen i konfliktów międzynarodowych.

4 metody behawioralne badań politycznych :

- statystyczne badania uczestnictwa politycznego, w szczególności badania wyborcze

- badania ankietowe i wywiady

- eksperymenty laboratoryjne

- zastosowania teorii gier do badania podejmowania decyzji politycznych

Badania ankietowe (lata 30-ste, George Gallup); istota badań ankietowych jest ustalenie na podstawie badania statystycznej reprezentacji, jak kształtuje się decyzja wyborcy.

Eksperymenty laboratoryjne mają 2 zastrzeżenia :

- rozbieżność między zachowaniami w sytuacji naturalnych i sztucznych (zastrzeżenie metodologiczne)

- eksperymentując z ludźmi, musimy zakładać pewne ramy naszym poczynaniom z uwagi na ich możliwą do przewidzenia szkodliwość dla badanych (zastrzeżenie etyczne)

Teoria gier, jej istotą jest konstruowanie reguł gry dających się wyrazić w języku liczb i tworzenie na tej podstawie racjonalnych modeli zachowań. Następnie modele te są konfrontowane z rzeczywistymi zachowaniami dla ustalenia charakteru i źródeł odchyleń od modelu racjonalnego.

Kierunki socjologicznych badań wyborczych :

- kierunek statystyczny - korzystanie z obliczeń statystycznych

- kierunek sondażowy - oparte na danych statystycznych badania zachowania nie mogą dać jednoznacznej odpowiedzi; sondaż opinii publicznej uzyskał poważną pozycję; ich przedmiotem są próbki reprezentatywne, których skład odpowiada składowi ogółu ludności; (badania panelowe - gdzie próbka ankietowana jest przynajmniej dwukrotnie w tej samej sprawie, stosuje się ją, aby ustalić wpływ poszczególnych czynników na zmianę decyzji wyborczej)

- kierunek historyczny - potraktowanie badania wyborczego jako studium kampanii rozpatrywanej z punktu widzenia danych obiektywnych oraz opinii jej organizatorów; badacz dąży do opisania i przeanalizowania przebiegu kampanii wyborczej; wykorzystuje w tym celu źródła - materiały propagandowe, prasę polityczną, wywiady z ludźmi; metoda historyczna pozwala uchwycić właściwie dane zjawisko, bowiem ani statystyczne obliczenie wyników głosowania, ani sondaż opinii wyborców nie pozwalają dostatecznie wejrzeć w działalność aktywnej mniejszości, która kampanię organizuje.

Obok badań empirycznych nad zachowaniem wyborczym badania nad partiami i ich elitami przywódczymi stanowią najbardziej charakterystyczny i rozwinięty kierunek empirycznych studiów socjologiczno-politycznych w XX w. badania nad partiami politycznymi i ich elitami przywódczymi podjęte zostały na szeroką skalę po II wojnie światowej zarówno w Europie Zachodniej, jak i w USA. Najbardziej doniosłym wydarzeniem w tej dziedzinie było wydanie monumentalnego studium Duvergera, które zawierało wielką, oparta na materiałach komparatystycznych syntezę empiryczną wiedzy o partiach politycznych we systemach kapitalistycznych. W innym kierunku poszły te badania amerykańskie, których inicjatorem i pionierem był Key. Analizował on partie polityczne jako konstelacje grup interesów i jako koalicji różnych, kierujących się rozbieżnymi interesami i celami, grup polityków. Eldersveld na podstawie badań ludności oraz działaczy partyjnych przedstawił bogato udokumentowany obraz partii politycznych jako struktur społecznych i jako hierarchii władzy. Powiązał on analizy partii z analizą elit przywódczych. Przedstawił wnioski, jak różni się pod względem klasowym i etnicznym skład elit kierowniczych partii, jak również przedstawił proces podejmowania decyzji politycznych w ramach partii.

Z socjologicznych badań empirycznych nad zachowaniem wyborczym wyrosły także badania nad opinią publiczną i kultura polityczną. Opinia publiczna nie może kierować się sprawami państwa, gdyż jest niedostatecznie racjonalna, zbyt emocjonalna i nie nadąża za zmiennym tokiem wydarzeń. W sferze opinii publicznej panują stereotypy, zbitki pojęciowe o silnym zabarwieniu emocjonalnym. Empiryczne badania objęły także problematykę stosunków międzynarodowych. 2 aspekty rozpatrywania stosunków międzynarodowych. Pierwszy z nich to zastosowanie socjologicznej metody interpretacji zjawisk politycznych. Drugim wykorzystanie w dziedzinie stosunków międzynarodowych metod zbierania, przetwarzania i interpretacji informacji, które zostały wytworzone lub rozwinięte w badaniach socjologicznych.

Etnocentryzm - stawianie własnego narodu w centrum zainteresowania, które może prowadzić do nacjonalizmu czy izolacjonizmu. Pogląd ten manifestuje się w działalności jednostek czy organizacji, które koncentrują się wokół własnego narodu i zwracaniem uwagi na interesy jedynie własnej grupy etnicznej. Wyrazem etnocentryzmu jest nauczanie szkolne nastawione wyłącznie na problematykę własnego państwa, nierzadko własnego narodu, z pominięciem innych narodów czy też prowadzenie polityki międzynarodowej zgodnie tylko z własnymi interesami narodowymi. Z drugiej strony zdrowy etnocentryzm wynika z powinności wobec własnego narodu i państwa, może być rozumiany jako postawa patriotyczna. Przejawem etnocentryzmu jest stosowanie określanie położenia innych krajów ze swojego punktu widzenia np. dla Polaków Irak to Bliski Wschód, ale dla Hindusów to raczej Bliski Zachód. Jaskrawym przykładem etnocentryzmu są Chiny, czyli dla Chińczyków "Państwo Środka".

W ostatnich dziesięcioleciach nastąpił wyraźny powrót socjologów polityki do analiz historyczno-porównawczych. Skupiały się one wokół 4 podstawowych tematów. Pierwszym z nich była problematyka modernizacji krajów zacofanych. Drugim jest analiza powstania i funkcjonowania zachodniej demokracji. Trzecim stały się rewolucje i przewroty polityczne, które tak często wstrząsały zarówno państwami demokratycznymi, jak autorytarnymi w XX w. Czwartym są mechanizmy przechodzenia od dyktatury do demokracji oraz konsolidacji nowych systemów demokratycznych.

konsolidacja - zjednoczenie, połączenie, zespolenie, umocnienie, utrwalenie, ugruntowanie; konsolidować umacniać; jednoczyć

Część II. Teoretyczne założenia socjologii politycznej.

Władza Jako zjawisko socjologiczne.

Podstawowym zagadnieniem polityki jest zagadnienie władzy państwowej.

6 typów definicji władzy:

- behawioralne, władza jest pewnym szczególnym typem zachowania polegającym na możliwości modyfikowania zachowania innych ludzi

- teleologiczne, wg, których władza jest to spełnianie pewnych celów, wytwarzanie zamierzonych skutków

- instrumentalne, traktujące władzę jako możliwość stosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy

- strukturalne, ujmujące władzę jako pewnego rodzaju między rządzącymi i rządzonymi

- władzy jako wpływu, utożsamiające ją z wywieraniem wpływu na innych

- konfliktowe, definiujące władzę jako możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych

Definicja władzy wyróżnia następujące elementy :

-, co najmniej 2 partnerów stosunku władczego, przy czym partnerami są pojedyncze osoby lub grupy osób

- rozkaz sprawującego władzę, to jest wyrażenie przez niego woli w stosunku do tego, nad kim władzę sprawuje, połączone z zagrożeniem sankcją zachowań niezgodnych z tak wyrażoną wolą

- posłuch tego, nad kim władza jest sprawowana, w stosunku do rozkazu sprawującego władzę, a więc zachowanie zgodne z wyrażoną w rozkazie wolą sprawującego władzę

- normy społeczne, które określają, że rozkazodawca ma prawo wydawać rozkazy, zaś ten, kogo rozkazy dotyczą, winien jest posłuszeństwo rozkazom sprawującego władzę

2 aspekty władzy :

- konfliktowy

- zadaniowy

To, który, z nich dominuje zależy od :

- typu społeczeństwa, w którym władza jest realizowana, tj. przede wszystkim od stopnia, w jakim społeczeństwo to podzielone jest konfliktami na tle nierównego dostępu do społecznie pożądanych dóbr

- sfery działalności, której stosunek władczy dotyczy, a więc od tego, jak dalece w sferze, gdzie władza jest sprawowana, idzie o decyzje regulujące konflikty między jednostkami lub grupami, a jak dalece o wspólne realizowanie celu zbiorowego

Władza polityczna to pewien aspekt stosunku między wielkimi grupami społecznymi. Do istnienia władzy politycznej konieczne są :

- istnienie społecznego podziału między grupą (grupami) sprawującymi władzę a grupą (grupami), w stosunku, do których władza jest sprawowana

- istnienie zorganizowanego przymusu jako podstawy sprawowania władzy

- legitymizacja władzy, a więc istnienie akceptowanych norm, na podstawie, których sprawujący władzę liczyć mogą na posłuch rządzonych nie tylko w wyniku możliwych do stosowania sankcji, lecz także w konsekwencji uznania ich władzy za prawowitą.

Legitymizacja władzy - to, tłumacząc termin dosłownie, upoważnienie do działania.

Czy władza jest władzą państwową? Nie, nie każda władza polityczna jest władzą państwową. Przez tę ostatnią rozumiemy jedynie władzę sprawowaną przez specjalny aparat. W społeczeństwie wspólnoty pierwotnej istniała już władza polityczna, ale nie istniał wyodrębniony aparat sprawowania władzy. Nie było, więc państwa. Powstanie państwa stanowiło rezultat takiego komplikowania się stosunków społecznych, klasowych, że utrzymanie władzy politycznej, przywilejów ekonomicznych skupiających się w reku klasy panującej, wymagało powstania specjalnego aparatu przemocy. Gdy rodziła się prywatna własność środków produkcji, w ślad za nią zaś konflikty interesów ekonomicznych, musiała zarazem powstać „instytucja”, która by zabezpieczała nowo zdobyte bogactwa jednostek wobec komunistycznych tradycji rodowych, nie tylko uświęcała własność prywatną dawniej tak lekceważoną i to uświęcenie ogłosiła za najszczytniejszy cel wszelkiego społeczeństwa ludzkiego. Instytucja, która by uwieczniła nie tylko postępujący podział społeczeństwa na klasy, lecz również i prawo tych klas posiadających do wyzyskiwania nieposiadających oraz panowanie pierwszych nad ostatnimi. Taka instytucja było właśnie PAŃSTWO.

Władza państwowa ma pewne szczególne cechy. To władza sprawowana za pomocą aparatu na określonym terytorium, na którym państwo posiada suwerenność, przy możliwości odwołania się do środków prawnej przemocy. Władza państwowa to najwyższy wyraz władzy politycznej, jest zjawiskiem historycznym, narodziła wraz z powstaniem konfliktów klasowych i ulegała przeobrażeniom wraz ze zmianą struktury społeczeństwa, a zwłaszcza charakteru panowania klasowego.

Panować klasowo - znajdować się w sytuacji, w której interesy danej klasy SA systematycznie ochraniane przez instytucje ekonomiczne, prawa rządzące życiem ekonomicznym, instytucje władzy politycznej oraz przez panująca ideologię.

Władza i interesy społeczne

Socjologiczna analiza władzy politycznej ma za punkt wyjścia odpowiedź na pytanie, jakim interesom władza ta służy. Następnie określenie potrzeb grup społecznych. Potrzeby możemy dzielić na pierwotne (bez zaspokojenie, których grupa nie mogłaby istnieć) i wtórne (wszystkie potrzeby, które wytworzyły się na gruncie wysublimowania potrzeb pierwotnych i stały się istotne dla utrzymania grupy oraz jej pomyślności). Interesem człowieka czy grupy można nazwać dążenie, którego realizacja w określonych warunkach historycznych sprzyja zaspokojeniu maksymalnej liczy potrzeb.

2 określenia interesu :

- interes - postawa lub zespół postaw skierowanych ku pewnym obiektom, to, co grupa uważa za swój interes

- interes - stan obiektywny oceniany jako korzystny dla grupy, lecz ocena korzyści stanu zależy tutaj nie od świadomości grupy, lecz od pewnych zobiektywizowanych kryteriów- udziału w dobrach (wartościach), dostrzeganie interesów źle skalkulowanych

antagonizm wzajemna wrogość, sprzeczność, przeciwstawność sił, zasad

antagonista przeciwległy; przeciwny; działający przeciwstawnie; oponent, przeciwnik; rywal; wróg.

Rodzaje polityczne interesów grupowych :

- interesy klas społecznych

- interesy narodowości i grup etnicznych w państwach wielonarodowych

- interesy grup regionalnych i społeczności lokalnych

- interesy warstw społecznych (różne sposoby życia, wykształcenia, dochodu, typu pracy)

- interesy grup demograficznych (różnice wieku, płci)

- interesy grup wyznaniowych

- interesy grupowe elit politycznych i biurokracji

Władza polityczna służy interesom grupowym.

1. Jest tak, że jakiejś władzy politycznej daje się przyporządkować takie interesy grupowe, którym, władza ta „służy”. Preferowanie interesów grupowych można rozumieć na 2 sposoby : pierwszy „panowanie grupy”, władza preferuje interesy określonej grupy, utrzymując taki ład społeczno-ekonomiczny, w którym interesy tej właśnie grupy SA systematycznie uprzywilejowane już przez sam fakt działania praw społeczno-ekonomicznych danego ustroju.

2. systematyczne preferowanie” grupowych interesów; działanie zgodne z tym, czego od władzy politycznej oczekuje większość czy ogół grupy

Schemat interpretacji władzy w kategoriach jej stosunku do interesów grupy, której władza służy :

1. Obiektywna relacja między władzą a interesami :

a. strukturalna

b. behawioralna (władza podejmuje decyzje systematycznie preferujące interesy grupy)

2. Subiektywna relacja między władzą a interesami (władza działa w sposób zgodny z oczekiwaniami grupy, którą z tego tytułu określamy jako politycznie uprzywilejowaną).

Rządzący i rządzeni.

1. ,„komu władza służy?” ważne jest, jaki jest konstytucyjny układ władz, tzn., jakie instytucje i w jakim zakresie są ośrodkami władzy politycznej?; z kogo składa się grupa przywódców i wysokich funkcjonariuszy państwowych, partyjnych; jakie są cechy psychiczne i właściwości zachowania tej ekipy kierowniczej?

2. ,„kto rządzi?”

3. jak władza jest sprawowana?

W rozwiniętych krajach o ustrojach demokratycznych skład społeczny grup rządzących to przewaga ludzi wywodzących się albo z klas posiadających, albo z ekonomicznie uprzywilejowanych środowisk wysoko wykwalifikowanej inteligencji. W mniej rozwiniętych krajach peryferyjnego kapitalizmu skład kierownictw politycznych to udział wojskowych (Grecja 1967-1974).

W obecnych i dawnych krajach socjalistycznych skład kierowniczych grup to udział ludzi, którzy albo sami byli robotnikami czy chłopami, albo też są dziećmi robotników i chłopów.

Typy psychiczne ludzi kierownictwa :

Wg Engelsa - 3 wątki -

- stosunek przywódcy do uwarunkowanej w pewien sposób, chwiejnej i oportunistycznej świadomości

- stopień zrozumienia przez przywódcę obiektywnego interesu klasowego, którego chce być rzecznikiem, oraz obiektywnego konfliktu klasowych interesów w danym miejscu i czasie

- tragizm przywódcy, którego własny charakter i temperament lub zewnętrzne okoliczności uczyniły rzecznikiem skrajnie radykalnego skrzydła politycznego klasy

Wg Hochfelda -

- polityk oportunistyczny - rezygnujący z maksymalizacji celu na rzecz samej tylko kalkulacji szans i środków

- polityk awanturniczy - niebiorący w ogóle pod uwagę szans i środków

- rewolucyjny realista - w jego działalności nigdy nie znika motyw maksymalizacji celu

Wiatr rozwinął typologię Hochfelda : typy przywódców : - prorok; - wyzwoliciel; - rewolucjonista; - strażnik; - reformator.

Typy przywódców (ze względu na cechy psychiczne i typy zachowań) :

- stosunek do ideologii własnego ruchu - przywódca - ideolog i przywódca - pragmatyk to „typy czyste”

- stosunek do własnych zwolenników - przywódca - charyzmatyczny i przywódca - reprezentant

- stosunek do przeciwników - przywódca - kompromisowy i przywódca - fanatyk

- sposób widzenia rzeczywistości - przywódca - otwarty i przywódca- dogmatyczny

Sprawowanie władzy

Sposoby sprawowania władzy :

- proces podejmowania decyzji politycznych (podejmowanie to dokonywanie określonych wyborów celów i środków działań związanych z walką o władzę polityczną luz z jej sprawowaniem)

- proces wcielania w życie podjętych decyzji :

• konsekwencja działania kierownictwa politycznego, nie odstępowanie od raz podjętej decyzji tak długo, jak długo nie zostaną zrealizowane cele

• umiejętność mobilizacji środków

• umiejętność neutralizowania działań wymierzonych przeciw celowi, który chce się osiągnąć

• umiejętność pozyskiwania dla realizowanej decyzji poparcia społeczeństwa

Legitymizacja i poparcie władzy

Stosunek władczy zawiera zawsze element przymusu. Zawiera także element przyzwolenia, uznania jej za prawowitą - legitymizacja.

Legitymizacja władzy to nic innego, jak uznanie jej za prawowitą, czyli przyjęcie, że ci, którzy W odpowiedzi władzę sprawują, mają do tego prawo.

Nabycie legitymizacji występuje często po rewolucyjnych przewrotach. Po jakimś czasie obywatele uznają jednak nową władzę za prawowitą, czy to w wyniku pogodzenia się z sytuacją uważaną za trwałą, czy dlatego, że nowa władza zaskarbia sobie ich uznanie.

Nabycie legitymizacji występuje także w okresach poprzedzających rewolucje czy przewroty polityczne. Dotychczasowa władza, traci w oczach obywateli prawowitość (niekompetencja, nieuczciwość). Zamach stanu lub rewolucja usuwają władzę legalną, ale już nieposiadającą legitymizacji.

3 poziomy legitymizacji władzy wg Beethama :

- poziom reguł - władza jest nabywana i sprawowana zgodnie z przyjętymi regułami (reguły dziedziczenia tronu, system wyborczy)

- poziom przekonań - władza jest legitymizowana , o ile reguły władzy znajdują oparcie w przekonaniach stron związanych stosunkami władczymi (despotyczne praktyki i masowy terror, uważany zarazem za prawowity - ZSRR za rządów Stalina)

- poziom zachowań - przyzwolenie wyrażające się w konkretnych zachowaniach (to, że obywatele nie buntują się nie oznacza, że legitymizują władzę)

Powody utraty legitymizacji :

- naruszenie przez rządzących norm prawnych, na których ich władza się opiera

- sfałszowanie wyborów

- nieskuteczność w sprawowaniu władzy

- pojawienie się popularnej alternatywy dla istniejącej władzy

Ekonomika i Polityka

Socjologia ekonomiczna - rozważa w sferze społeczno - kulturalnych uwarunkowaniach ograniczających lub rozszerzających zakres racjonalności zachowań ekonomicznych.

Socjologia polityki - rozszerza sposób postrzegania stosunków ekonomicznych przez podjecie analizy zależności, jakie istnieją między nimi a stosunkami politycznymi.

Władza ekonomiczna a władza polityczna

Władza polityczna - stosowanie przymusu w stosunku do tych, którzy nie chcieliby się poddać woli rządzących

Władza ekonomiczna - nie zawiera elementu „przymusu”; w stosunku pracodawca - pracownik istnieje tylko transakcja sprzedaży-kupna siły roboczej; sprawujący władzę ekonomiczną muszą posiadać jednak takie środki przymusu, które pozwoliłyby im skutecznie bronić posiadanej własności; posiadając środki przymusu mogą wywierać presję ekonomiczną (splot władzy ekonomicznej i politycznej bywa bardzo silny; ale występuje także ich rozdzielenie)

Ze związku władzy ekonomicznej i politycznej wypływają 2 konsekwencje metodologiczne :

- analiza polityki uwzględniająca aspekt ekonomiczny, (w jaki sposób stosunki produkcji i podziału oddziałują na stosunki polityczne)

- oddziaływanie stosunków władzy na relacje ekonomiczne

Sfery ekonomiki i sfery polityki, to sfery zazębiające się, ale nie tożsame. Istnieją takie stosunki ekonomiczne, które w ogóle nie mają politycznego charakteru (stosunki ekonomiczno-bilansowe prawa produkcji). Istnieją także stosunki polityczne, których zależność od stosunków ekonomicznych jest tylko pośrednia i stosunkowo słaba.

Porównanie wg Marksa 2 formacji społeczno-ekonomicznych opartych na pracy niewolniczej :

- forma azjatycka - państwo naczelny właściciel ziemi, ścisłe zespolenie władzy politycznej i władzy ekonomicznej, ze względu na duże zespolenie nie jest możliwe określenie klasy panującej bez wskazania jej ekonomicznych i politycznych parametrów - klasa o dwoistym obliczu

- forma antyczna - brak zespolenia między władzą polityczną i ekonomiczną, władcy dysponują dużymi dobrami materialnymi, ale nie są jedynymi posiadaczami, potęga ekonomiczna jest autonomiczna w stosunku do państwa, klasa panująca to posiadacze ziemi i niewolników

W późniejszych okresach, gdy cechy ustrojowe przestają występować w czystej postaci, pojawiają się zalążki ustroju kapitalistycznego - rodzi się dualizm władzy ekonomicznej i politycznej. Z jednej strony właściciele ziemscy (polityczni władcy), z drugiej strony rodzi się klasa posiadaczy miejskich, burżuazja, której rosnąca władza ekonomiczna stanie się z czasem konkurentem władzy ekonomicznej feudałów.

Kapitalizm XX-wieczny :

- pojawiają się nowe funkcje państwa

- rozrost biurokracji państwowej

- powstaje „elita władzy” - Mills

- przywrócenie w dużej mierze zespolenia władzy ekonomicznej i politycznej

Socjalizm :

- rynek traci na znaczeniu

- przebieg procesów kulturalnych i innych zależny od władzy państwowej

- polityka gospodarcza naruszająca wymogi racjonalnego gospodarowania, ale zgodna z celami ideologicznymi

- podporządkowanie ekonomi polityce

- rozwój ekonomiczny państwa traci tempo, dochodzi do kryzysu i upadku systemu

- stworzenie „elity politycznej” korzystającej ze znacznych przywilejów ekonomicznych

- dostęp do warstwy uprzywilejowanej tylko przez politykę

Polityczne czynniki rozwoju ekonomicznego

Stadia ludzkości wyróżnione na podstawie ich ekonomiki :

- społeczeństwo tradycyjne

- okres rozwoju warunków wstępnych do startu ekonomicznego

- okres startu

- dojrzałość ekonomiczna

- era masowej konsumpcji

Społeczeństwo tradycyjne - to społeczeństwo rolnicze, o hierarchicznej strukturze społecznej, skupienie głównej władzy w reku tych, którzy poszczególnych regionach mieli w swym posiadaniu ziemię.

Społeczeństwo wyłaniające się ze społeczeństwa tradycyjnego to społeczeństwo w okresie tworzenia się wstępnych warunków startu ekonomicznego. Europa zachodnia znajdowała się w tym stadium na przełomie XVII i XVIII stulecia - społeczeństwo nie tradycyjne, ale jeszcze nie nowoczesne.

Okres startu ekonomicznego to przejście od tradycyjnego do nowoczesnego społeczeństwa, społeczeństwa przemysłowego, przenikają też nowoczesne rozwiązania do rolnictwa.

Po okresie startu społeczeństwo wchodzi w fazę dojrzałości ekonomicznej. Następnie wchodzi w najwyższą fazę erę masowej konsumpcji. Stany Zjednoczone miały osiągnąć ją w latach dwudziestych XX w., a Europa Zachodnia i Japonia w latach pięćdziesiątych.

Rola stosunków politycznych w procesie rozwoju społecznego :

1. stwarzanie warunków ułatwiających powstanie nowej formacji społeczno-ekonomicznej w drodze zapewnienia środkami przemocy politycznej panowania nowej klasy społecznej

2. umożliwianie realizacji takich posunięć ekonomicznych jak - akumulacja kapitału, budowa dróg, roboty wodne

3. regulowanie stosunków podziału w drodze narzucania poszczególnym klasom i warstwom społecznym takiego rozwiązania, które jest optymalne z punktu widzenia zapewnienia równowagi społecznej

Współczesne państwo a reprezentacja interesów grupowych

Postępy demokracji w Europie i Ameryce spowodowały, już pod koniec XIX w., że relacje między państwem a interesami grupowymi zaczęły kształtować się inaczej niż w klasycznym modelu panowania klasowego. Decydujące znaczenie :

- rozszerzanie się prawa wyborczego

- legalizacja związków zawodowych

Konsekwencją tych przemian było powstanie partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych oraz stopniowy wzrost ich znaczenia politycznego, a także rozwój ruchu związkowego zdolnego do wymuszania ustępstw nie tylko ze strony pracodawców, lecz także ze strony władz państwowych. Pełna równość wszystkich grup interesu jest ideałem.

Charakter narodowy, kultura polityczna i ideologia

Stosunki polityczne są częścią kultury i zarazem kształtowane są przez wzory kultury społeczeństwa, w którym występują.

Definicja kultury wg Czarnowskiego to zbiorowe dobro, zbiorowy dorobek, wynik twórczego i przetwórczego wysiłku pokoleń.

Jan Szczepański - ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, przekazywanych innym zbiorowością i następnym pokoleniom.

Kroeber - kultura obejmuje społeczeństwo, a w każdym razie zakłada istnienie społeczeństwa jako warunek swego istnienia.

Znaniecki - świat kultury jest światem wartości, wartości zaś są pierwotnym faktem ludzkiego doświadczenia; zjawiska społeczne interesują badacza kultury z punktu widzenia ich „współczynnika humanistycznego”, to jest tego, czym są dla ludzi.

Związek między przeszłością i teraźniejszością oraz między teraźniejszością a przyszłością - ciągłość historyczna, która jest wynikiem 3 okoliczności :

- ciągłość przyrodniczego środowiska, w którym żyjemy i ciągłość biologicznego wyposażenia człowieka

- to, co pozostawiamy w postaci stworzonych przez nas przedmiotów (np. piramidy)

- zespół wartości i wzorów zachowania, a także naszej wiedzy i wyobrażeń o świecie

Perspektywy kultury w analizie stosunków politycznych :

- stosunki polityczne określone są nie tylko przez aktualnie istniejący układ sił, lecz także przez nagromadzone w procesie dziejowym wyobrażenia o świecie, wartości, wzory zachowań

- władza może być rozpatrywana jako część świata kultury

- różnorodność kultury - w czasie i przestrzeni- pozwala zrozumieć, dlaczego pewne systemy polityczne, stosowane do jednych warunków, okazywały się zupełnie nieadekwatne do innych.

Charakter narodowy a stosunki polityczne

6 znaczeń ujmowania charakteru narodowego :

1. pewne cechy psychologiczne charakteryzujące wszystkich członków danego narodu i tylko ich

2. „osobowość modalna”, względna częstotliwość występowania pewnego wzoru osobowego wśród dorosłych członków jakiegoś narodu

3. „podstawowa struktura osobowości”, to pewien wzór osobowości dominujący w kulturze danego narodu

4. system postaw, wartości i przekonań wspólnie podzielanych przez znaczne odłamy danego społeczeństwa narodowego

5. psychologiczne aspekty kultury takie, że analiza może nam powiedzieć, czym charakteryzuje się dany naród

6. umysłowość wyrażona w produktach kultury, w literaturze, filozofii, sztuce itp.

Czynniki wywołujące historyczne zmiany oblicza narodowego :

- elementy podłoża historycznego - wszystko to, co zostało nagromadzone w przeszłości i co wywiera wpływ na cechy psychiczne narodu; należą tu w szczególności :

• odziedziczone po przeszłości typy osobowości

• umacniające je wzory osobowe zawarte w kulturze narodowej, ze szczególnym uwzględnieniem wzorów osobowych zawartych w literaturze

• doświadczenie historyczne przeszłości utrwalone w pamięci żyjących pokoleń, historii pisanej i pomnikach przeszłości narodowej

- czynniki strukturalne - ogół warunków, w jakich współcześnie żyje naród, należą tu :

• rodzaje i sposoby funkcjonowania instytucji gospodarczych i politycznych

• stosunki wzajemne klas i warstw społecznych

- czynniki wychowawcze -całokształt działań świadomie podejmowanych dla uformowania oblicza psychicznego narodu, tu wyróżniamy :

• działalność wychowawcza państwa i panujących w państwie sił społeczno - politycznych

• działalność wychowawcza innych sił społecznych, kierujących się odmiennymi celami

• żywiołowe oddziaływanie wychowawcze w ramach małych grup społecznych, zwłaszcza w ramach rodziny, grupy koleżeńskiej lub sąsiedzkiej

Kultura polityczna

Kultura polityczna jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy :

- wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi

- ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza

- emocjonalną stronę postaw politycznych, np. miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów

- uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym

Kenneth Jovitt zaproponował wyróżnienie 3 poziomów kultury politycznej : kultura polityczna elity, kultura polityczna reżimu, kultura polityczna społeczeństwa.

Typy kultury wg Almanda i Verby :

- parafialna kultura polityczna - kultury polityczne prymitywnych plemion afrykańskich, cechą jest całkowity brak zainteresowania systemem politycznym wśród poddanych

- poddańcza kultura polityczna - odznaczająca się silną orientacją skierowaną ku systemowi politycznemu i jego efektom, ale niską w stosunku do aktywnego w nim uczestnictwa

- uczestnicząca kultura polityczna, w której obywatele czynnie zainteresowani są nie tylko tym, co system polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie tym uczestniczyć.

Z mieszania elementów tych 3 czystych typów powstają 3 dalsze kultury polityczne : parafialno - poddańczy, poddańczo - uczestniczący, parafialno - uczestniczący.

Cechy tradycyjnej kultury politycznej :

- uznanie sakralnego charakteru władzy

- uznanie, iż uprawnienia poddanego i uprawnienia władzy wobec poddanego regulowane są przez normy tradycyjne, mające swe źródło w tym, iż tak „zawsze było”

- uznanie niezmienności systemu politycznego i podstawowych jego norm

Tradycyjna kultura polityczna występuje w 3 odmianach :

- Tradycyjna kultura plemienne - władza w wiecu, ograniczenie władcy, który jest przełożonym, ale nie Panem w stosunku do poddanych

- Tradycyjna kultura teokratyczna - władca jest bogiem lub namiestnikiem boga

- Tradycyjna kultura despotyczna - stosunek poddanych do władcy oparty jest na uznaniu absolutnej władzy nad nimi

Obok tradycyjnej kultury politycznej znany jest też drugi typ, określany jako kultura polityczna stanowej demokracji.

2 odmiany tej kultury :

- patrycjuszowska - operowała na mniejszą skalę, skalę miejskich demokracji; stwarzała możliwość rozwinięcia się wartości i norm typowych dla demokracji

- szlachecka - operowała na większych przestrzeniach państwa, tworzyć musiała instytucje.

Narodziny kapitalizmu wytworzyły nowy rodzaj kultury politycznej, której wspólna cechą jest polityczna kultura masowa, co oznacza, że są to kultury nie jakiejś wyodrębnionej klasowo mniejszości, lecz szerokiego ogółu. „Masowość' polega na tym, że udział w polityce zostaje rozszerzony na wszystkie klasy społeczne. Społeczeństwo burżuazyjne zna 2 typy kultury politycznej : demokratyczny i autorytarny.

- demokratyczny - aktywność obywateli, zaangażowanie w sprawy funkcjonowanie systemu politycznego, akceptacja praw i swobód obywatelskich oraz zasady kontroli rządzonych nad działalnością rządu; kultura demokratyczna to 2 odmiany : konserwatywno - liberalna (najistotniejsze wartości, to swobody i prawa obywatelskie, odrzuca społeczno - reformatorski aspekt kultury politycznej) i liberalno - demokratyczna (akceptacja podstawowych wartości i wzorów zachowania typowych dla systemu demokratycznego idzie w parze z akceptowaniem i oczekiwaniem reform socjalnych w ramach istniejącego systemu kapitalistycznego.

- autokratyczny - uznaje silną i niekontrolowaną władzę za ideał państwa, eliminując z pola widzenia demokratyczne prawa i swobody obywatelskie; reżimy wodzowskie; ten typ ma 2 odmiany : autorytarny (nie zakłada aktywnego udziału mas, ich politycznej mobilizacji, używa ideologii jedynie jako instrumentu uzyskania ich biernego posłuszeństwa) i totalitarny (łączy kult wodza i silnej władzy z aktywną mobilizacją obywateli do udziału w życiu politycznym wg zasad ustalonych przez wodza.

Ideologie polityczne

Ideologię polityczną można określić jako względnie usystematyzowany zbiór poglądów, którego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny związek z interesami i dążeniami grupy społecznej i w którego skład wchodzą idee opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzone z tych idei dyrektywy działania.

3 typy definicji ideologii :

- genetyczne (wskazujące na pochodzenie ideologii)

- strukturalne (wskazujące na cechy ideologii jako pewnej struktury myślenia)

- funkcjonalne (podkreślające rolę, jaką ideologie odgrywają w stosunku do dążeń zbiorowych)

Ideologią nazywany tę część świadomości, która :

- służy zaspokojeniu interesów nie powszechnych, ogólnospołecznych, lecz cząstkowych, grupowych

- wyróżnia się względnie wysokim stopniem usystematyzowania

Z punktu widzenia funkcji ideologii najistotniejsze wydaje się rozróżnienie między ideologiami afirmującymi istniejący ustrój polityczny i ekonomiczny, a ideologiami postukującymi jego zmianę (rewolucyjną lub reformatorską).

Z punktu widzenia bazy społecznej wyróżniać można 3 ideologie poszczególnych klas czy warstw, ideologia narodowe itp.

Z uwagi na wewnętrzną strukturę ideologii wyszczególniamy ideologie świeckie i religijne, racjonalne i irracjonalne, uniwersalne i partykularne.

Wreszcie ze względu na zasięg i trwałość ideologii mówimy o ideologiach powszechnych i lokalnych, długotrwałych i przelotnych.

kontestacja - kwestionowanie czegoś, podawanie w wątpliwość, demonstrowanie, manifestowanie sprzeciwu, protestu, zwłaszcza w ruchach politycznych, twórczości literackiej, teatralnej, filmowej.

establishment - nazwa zbiorowa tych, którzy, sprawując władzę w Wielkiej Brytanii, uważani są (z niechęcią a. ironią) za ekskluzywną społeczność zawiadującą krajem, chcącą zachować swoje kryteria, prawa i przywileje (na ogół kosztem reszty ludności), społeczność, do której zalicza się cały dwór królewski, arystokracja, plutokracja i wszyscy, którzy mają władzę i wpływy w kulturze bryt., od reżysera film. do potentata prasowego.

Psychologia zjawisk politycznych

racjonalizm (łc. rationalis `racjonalny, rozsądny') 1. przekonanie o wyższości poznawczej rozumu oraz konieczności kierowania się nim w każdym działaniu. 2. filoz. kierunek filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi ludzkiemu i przeciwstawny innym źródłom wiedzy

1

---