TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE
To pojęcie typowo pedagogiczne Potoczne używanie terminu: trudności wychowawcze, także przez nauczycieli, pozostawia wiele do życzenia; jest na ogół nieprecyzyjne i wieloznaczne.
Nierzadko przypisuje się je uczniowi, który:
- nie potrafi lub nie jest w stanie nawiązać poprawnych stosunków społecznych
z rówieśnikami i dorosłymi, wskutek czego popada z nimi w częste konflikty (trudności w sensie społecznym)
- „nie wie, czego chce i wysuwa w stosunku do innych ludzi rozmaite pretensje - otwarte czy ukryte”, jest to uczeń uwikłany w wewnętrzne konflikty, wywierające wyraźne piętno na jego zachowaniu (trudności w sensie psychologicznym)
- sprawia nauczycielom wiele kłopotów w pracy dydaktyczno-wychowawczej i nie poddaje się zwykłym oddziaływaniom pedagogicznym (trudności w sensie wychowawczym)
- czyni niezadowalające postępy w nauce, pomimo powszechnej o nim opinii jako uczniu zdolnym (trudności w sensie dydaktycznym).
W potocznym używaniu pojęcia trudności wychowawcze zapomina się również o tym, że osiągnięcie pełnej dojrzałości społecznej poprzedza z reguły wiele załamań kryzysowych i związanych z nimi przejściowych trudności przystosowawczych.
„Wprawdzie współczesna psychologia rozwojowa - jak piszą M. Przetacznikowa i
M. Susułowska - podważa koncepcję kryzysów pojawiających się jakoby w sposób nieunikniony, przy przejściu z jednego do drugiego stadium rozwoju, należy jednak zwrócić uwagę na to, że niektóre okresy rozwojowe łączą się z przejściowymi zaburzeniami w przystosowaniu, mając podłoże endogenne lub egzogenne” takim newralgicznym, trudnym okresem rozwojowym może być dojrzewanie (dorastanie).
Ale nie oznacza to bynajmniej, że jest to okres, w którym każda jednostka ludzka przeżywa załamania równowagi psychicznej, grożące nieuchronnie pogłębiającym się procesem nieprzystosowania społecznego. Załamaniom takim, jak i ich konsekwencjom zapobiegają zarówno wrodzona i nabyta odporność psychiczna młodzieży, jak również odpowiedni sposób pedagogicznego postępowania z nią. Przejściowe trudności pojawiają się zwykle u dzieci w wieku trzech lat i w pierwszym okresie rozpoczynania przez nie obowiązkowej nauki szkolnej.
Trudności wychowawcze
Odnoszą się przede wszystkim do zachowań uczniów, sprzeniewierzających się określonym regułom postępowania obowiązującymi w szkole i klasie szkolnej, a jednocześnie uchodzą za uciążliwe i niepożądane zarówno dla nauczycieli i klasy jako grupy społecznej, jak również dla poszczególnych uczniów i samego ucznia trudnego.
Zachowania te stają się trudnościami wychowawczymi z reguły dopiero z chwilą uświadomienia ich sobie przez nauczyciela lub wychowawcę. Drobne i szybko przemijające przewinienia uczniów lub te, które są skutkiem okresu rozwojowego, w jakim znajduje się aktualnie uczeń, nie są zaliczane do trudności wychowawczych. Nie należy do nich również sprzeniewierzanie się wymaganiom szkolnym, spowodowane zaniżonym poziomem inteligencji lub uzdolnień uczniów czy też różnego rodzaju parcjalnymi deficytami rozwojowymi. Spośród trudności wychowawczych wyklucza się również te zachowania, których zmiana nie jest możliwa jedynie za pomocą środków oddziaływań pedagogicznych. Mowa tu zwłaszcza o psychopatii, psychozie, depresji.
Dla nauczyciela, pragnącego skutecznie zapobiegać i przeciwdziałać trudnościom wychowawczym, rzeczą niezwykle ważną jest koncentrowanie się nie tylko na kłopotach, jakie mu one sprawiają, lecz także na trudnościach, jakie mają uczniowie trudni sami z sobą, ich konfliktach wewnętrznych, udaremnionych potrzebach, stresach, rozterkach itp. Nauczyciel powinien mieć świadomość, iż uczeń sprawiający trudności wychowawcze jest przede wszystkim osobą ludzką, próbującą nieskutecznie radzić sobie z własnymi problemami, które czynią go naprawdę nieszczęśliwym.
Dla określenia tych zachowań, które pedagodzy określają mianem trudności wychowawczych przedstawiciele innych dyscyplin używają takich pojęć jak:
nieprzystosowanie społeczne
niedostosowanie społeczne
zaburzenia emocjonalne
J. Konopnicki unika terminu trudności wychowawcze zastępując go pojęciem niedostosowanie społeczne. Jego zdaniem dziecko niedostosowane rzadko jest lubiane przez inne dzieci i dorosłych. Nie ma zaufania do innych, z trudem nawiązuje kontakty społeczne, często swoje potrzeby zaspokaja w sposób antyspołeczny.
M. Przetacznikowa, M. Susułowska używają zamiennych terminów trudności wychowawcze i nieprzystosowanie społeczne. Przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Natomiast pojęcie niedostosowanie społeczne łączą ze zjawiskiem wykolejenia i przestępczością. Ich zdaniem dzieci nie przystosowane wymagają zabiegów pedagogicznych a niedostosowane resocjalizacyjnych.
Syndromy trudności wychowawczych, 12 objawów M. Chazana:
zaniżony poziom osiągnięć szkolnych
niepokój, niezdolność do koncentracji
nieprowokowana agresja
drażliwość
czyny aspołeczne (kradzieże)
natrętne zwracanie na siebie uwagi nauczyciela
defekty mowy
natarczywe marzenia na jawie
zmienność nastrojów
niezdarność i brak koncentracji
problemy z nawiązywaniem kontaktów społecznych
przesadna wrażliwość na krytykę
H. Wasyluk wyróżnia 4 zaburzone zachowania uczniów trudnych:
niechęć do nauki
niezdyscyplinowanie
zaburzenia emocjonalne
agresywność
N. Reuttowa dzieli najbardziej typowe trudności wychowawcze w szkole na 4 kategorie, uczeń trudny:
kłamie
kradnie
awanturuje się
wagaruje
Niepowodzenia szkolne, a trudności wychowawcze
Pomiędzy trudnościami wychowawczymi, a niepowodzeniami szkolnymi istnieje związek dialektyczny tzn. niepowodzenia w nauce mogą być zarówno skutkiem jak i przyczyną trudności wychowawczych.
Narastanie niepowodzeń szkolnych (J. Konopnicki):
1 faza - niepowodzenia szkolne mają charakter ukryty tzn. zdają sobie z nich sprawę co najwyżej uczniowie lub ich rodzice. Pojawiają się pierwsze braki w wiadomościach, umiejętnościach.
2 faza - braki narastają - nauczyciel jednak ciągle traktuje ucznia jako dobrego, ocenia go wyżej niż na to zasługuje.
3 faza - uczeń otrzymuje sporadycznie oceny niedostateczne, staje się uczniem trudnym nie tylko w nauce ale i w zachowaniu.
4 faza - pozostawieni ucznia w tej samej klasie na 2 rok.
Przyczyny trudności wychowawczych:
egzogenne
endogenne
przestrzega się przed przecenianiem czynników zarówno środowiskowych jak i tkwiących w uczniu, zaleca się zwracanie uwagi na tzw. czynniki ryzyka tzn. takie które niezależnie od tego czy są egzo-, endogenne oddziaływają negatywnie w sposób trwały.
Czynniki egzogenne
1 kategoria - przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym
- warunki materialne (niskie zarobki, ciasnota mieszkaniowa, bardzo skromne wyposażenie mieszkania, niski poziom higieny w mieszkaniu)
- sytuacja życiowa dziecka w rodzinie ( struktura rodziny i związana z nią kolejność urodzin dzieci)
- dzieci pozamałżeńskie
- dzieci niechciane
- choroba lub śmierć jednego z członków rodziny
- dłuższa nieobecność rodzica lub rodziców
- dezintegracja życia rodzinnego (niezgodne, konfliktowe relacje pomiędzy rodzicami, może być powodem niskiego poziomu kultury pedagogicznej rodziców lub patologii)
- nieprawidłowe postawy rodzicielskie (odrzucająca, unikająca, nadmiernie wymagająca, nadmiernie chroniąca)
- błędy wychowawcze rodziców (zły przykład własny, nadmierne zabieganie o postępy w nauce dziecka, niejednakowe traktowanie, niedocenianie indywidualnych rozmów z dzieckiem, brak poszanowania prawa dziecka do tajemnic, wykluczanie udziału dziecka w rozwiązywaniu spraw dotyczących całej rodziny, podejmowanie za dziecko decyzji ważnych, dotyczących spraw życiowych)
2 kategoria - przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym
- przyczyny organizacyjne
-niedostatki programów nauczania i podręczników
-niedostatki systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli
- przyczyny psychologiczno - społeczne
-nieznajomość ucznia przez nauczyciela
-zaniżone oczekiwania nauczyciela
-niska pozycja społeczna w klasie szkolnej
- przyczyny pedagogiczne
-przywiązywanie zbyt małej uwagi przez nauczyciela do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji do uczenia się
-przesadny dydaktyzm
-błędy wychowawcze (niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nadmierna troska o karność zewnętrzną, nieliczenie się z indywidualnością uczniów, niedotrzymanie słowa, przeciążanie uczniów pracami domowymi)
Przyczyny endogenne
1 czynniki genetyczne - predyspozycje uwarunkowane dziedzicznie, przechodzące z pokolenia na pokolenie
2 uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego
- uszkodzenia organiczne (urazy czaszki, mózgu, powstałe w skutek wypadku lub działania środków chemicznych)
- uszkodzenia funkcjonalne - różne nieprawidłowości w stanie psychicznym i fizycznym jednostki utrudniające normalne społeczne funkcjonowanie, nie powodujące jednak zmian w strukturze osobowości gdyż nie mają podłoża organicznego (nerwice, zaburzenia nerwicowe)
3 obniżony poziom sprawności umysłowej - niski poziom inteligencji jest źródłem trudności wychowawczych w sposób pośredni po przez wywoływanie trudności w nauce
4 zaburzenia somatyczne
- schorzenia gardła
- schorzenia układu trawiennego
- schorzenia narządów ruchu
- zaburzenia w czynności gruczołów
- wady wzroku i słuchu.
Podstawowe syndromy przejawów nieprzystosowania społecznego (L. Bandura):
Trudności sprawiane przez dzieci o przewadze procesów pobudzenia
-przeszkadzanie nauczycielowi i uczniom podczas lekcji, przejawiające się w zbytniej ruchliwości i braku opanowania
-aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się
-brak obowiązkowości
-lekceważący stosunek do nauki szkolnej i szkoły w ogóle
-nieprzestrzeganie zasad czystości, porządku
-uprawianie gier hazardowych
-palenie papierosów
-picie alkoholu
-wagary
-ucieczki z domu
-naruszanie cudzej własności
-świadome mijanie się z prawdą
-trudności natury seksualnej
Trudności, jakie przysparzają dzieci o przewadze procesów hamowania
-zachowanie biernie
-osłabiona aktywność społeczna i poznawcza
-niezadowolenie
-smutny, przygnębiony wyraz twarzy
-lęk
-nieśmiałość
-apatia
-brak wiary w siebie
-nieufność do innych ludzi
-skłonności marzycielskie
-wrażenie obniżonej sprawności umysłowej
-kłamstwa
-wagary
-słaby rozwój fizyczny
-niski wzrost
-niezręczność
-niezdarność
Bibliografia:
1. M. Babiuch: Jak współpracować z rodzicami „ trudnych” uczniów. Warszawa 2002.
2. H. Filipczuk: Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym Warszawa 1984
3. J. Konopnicki Niedostosowanie społeczne. Warszawa 1971
4. H. Muszyński: Zajęcia pozalekcyjne i opiekuńcza działalność szkoły Warszawa-
Poznań 1974
5. J. Skórzyńska: Przyczyny trudności wychowawczych. Warszawa 1970