Trudności wychowawcze
Pojęcie trudności wychowawczych.
Termin „trudności wychowawcze” jest wieloznaczny i bardzo nieprecyzyjny. „Dziecko trudne” to takie, które ma trudności z przystosowaniem się do wymagań rodziców, nauczycieli, opiekunów. Natomiast „uczeń trudny”, to uczeń nie poddający się wpływom wychowawczym, gdyż w jego dotychczasowym wychowaniu nie zostały spełnione warunki niezbędne do prawidłowego rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społeczno - moralnego. Za źródło tych trudności uważa się nie tylko sytuację ucznia w szkole i w domu rodzinnym, lecz także czynniki wewnętrzne, jak wrażliwość na wpływy z zewnątrz i sposób reagowania na te wpływy oraz własne konflikty i urazy ucznia przeżywane w szkole i poza szkołą.
Wielu pedagogów i psychologów usiłowało bliżej określić trudności wychowawcze. Odnoszą się one tylko do niektórych objawów zachowania się dziecka, tj. takich, które pozostają w niezgodzie z przyjętymi powszechnie normami życia społecznego. Charakteryzują się one wyraźną uporczywością i nie poddają się zwykłym zabiegom wychowawczym.
J. Konopicki ( 1971 ) zastąpił nazwę „trudności wychowawcze” terminem „niedostosowanie społeczne”. Według niego dziecko niedostosowane społecznie sprawia swym zachowaniem wiele kłopotów, które samo nie jest w stanie rozwiązać. Jego reakcje są trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. Dziecko takie napotyka różne niepowodzenia, nie ma możliwości przeżywania sukcesów i dlatego czuje się nieszczęśliwe, co stanowi główną cechę niedostosowania społecznego. Jest również rzadko lubiane przez inne dzieci i przez dorosłych. Nie ma ono zaufania do innych, z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie. Nie mogąc w sposób normalny zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób okrężny, nieprzyjemny dla otoczenia, a nawet antyspołeczny. Ta ogólna charakterystyka dziecka niedostosowanego społecznie pozwala stwierdzić, ze trudności wychowawcze leżą zarówno w sferze jego osobowości, jak i czysto zewnętrznych zachowań.
Używa się też terminu „trudności wychowawcze” zamiennie z pojęciem „nieprzystosowanie społeczne”, przez co rozumie się trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Pojęcie „niedostosowanie społeczne” łączy ze zjawiskiem wykolejenia i przestępczością nieletnich. Tak więc dzieci nieprzystosowane społecznie wymagają oddziaływań pedagogicznych, a dzieci niedostosowane społecznie specjalnych zabiegów resocjalizacyjnych.
Obok terminów „trudności wychowawcze” i „nieprzystosowanie lub niedostosowanie społeczne” - używa się również pojęcia „zaburzenia w zachowaniu”. Przez zaburzenia w zachowaniu rozumie się na ogół takie formy i sposoby aktywności dziecka, które w jakiś sposób odbiegają od normy.
Normą są zasady moralne, zwyczaje i obyczaje przyjęte w danym środowisku, a stopień odchylenia od tej normy określa nasilenie zaburzenia w zachowaniu.
Współcześnie wszystkich tych nazw używa się zamiennie, a pojęciom tym nadaje takie same znaczenie, gdyż odnoszą się one przede wszystkim do zachowań uczniów, którzy sprzeniewierzają się określonym regułom (zasadom, normom) postępowania obowiązującym w szkole, a jednocześnie uchodzą za uciążliwe i niepożądane zarówno dla nauczycieli i klasy, jak również dla samego ucznia trudnego.
Przez trudności wychowawcze można więc rozumieć takie zachowania dziecka, które są niezgodne z normami społecznymi i nie poddają się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym.
Za trudne wychowawczo uznamy więc dziecko, którego zachowanie w znacznym stopniu i w sposób trwały odbiega od wyznaczonych na jego wiek standardów.
Rodzaje trudności wychowawczych i ich przejawy.
Ze względu na stopień nasilenia objawów można mówić o trudnościach przejściowych będących cechą charakterystyczną danego etapu rozwojowego, np. Okresu dorastania, które najczęściej przemijają rozwojowo.
Z uwagi na charakter objawów oraz uwarunkowań neurofizjologicznych można wyróżnić trudności związane z przewagą procesów pobudzania - zachowanie agresywne, naruszanie dyscypliny, kradzieże, kłamstwo itp. oraz trudności związane z przewagą procesów hamowania - bierność, brak aktywności, lękliwość, brak samodzielności itp.
Ze względu na stopień złożoności objawów można mówić o trudnościach jednoobjawowych (jeden typ zachowania dziecka, np. kłamstwo) lub wieloobjawowych (cały system zaburzonych zachowań, np. dziecko, które nie uczy się, kłamie, wagaruje).
Przejawy trudności.
Zaburzenia odnoszące się do kontaktów dziecka z dorosłymi. Przejawia się to w nieposłuszeństwie, nierespektowaniu poleceń i wymagań rodziców czy wychowawców, w aroganckim, agresywnym stosunku do nich.
Trudności wychowawcze występujące w kontaktach dziecka z rówieśnikami. Przejawy to: dokuczanie, przezywanie, otwarta agresja w postaci bójek, nieumiejętność dostosowania się we wspólnej zabawie i pracy.
Trudności wychowawcze wiążące się ze stosunkiem dziecka do zadań i obowiązków. Przejawem jest tzw. lenistwo, nie wykonywanie zadań.
Odchylenia od prawidłowego zachowania przejawiające się w stosunku do norm i zasad współżycia. Wyrazem tych odchyleń są zachowania o charakterze chuligańskim, niszczenie mienia społecznego, kradzieże.
Trudności wychowawcze przejawiające się w zachowaniach będących wyrazem zaburzonego stosunku do siebie samego. Są to trudności o charakterze pośrednim, tzn. nieadekwatny stosunek do siebie jest przyczyną różnego rodzaju zachowań, które zwykle dopiero w dalszym etapie nabierają znamion trudności wychowawczych. Chodzi tu np. o bierność i lękliwość spowodowane zaniżoną samooceną, czy wybuchy agresji, spowodowane niepowodzeniem wynikającym ze stawiania sobie zbyt wysokich wymagań przez dziecko o zawyżonej samoocenie.
Przyczyny trudności wychowawczych.
Przyczyny trudności wychowawczych są na ogół dzielone na:
przyczyny endogenne tkwiące w dziecku,
przyczyny egzogenne tkwiące w środowisku, w jakim żyje dziecko.
Na pierwsze z wymienionych składają się przyczyny biopsychiczne wraz ze źle ukierunkowaną aktywnością własną dziecka, na drugie czynniki społeczne (środowiskowe) oraz popełniane błędy w procesie wychowania.
Wyróżnia się przyczyny środowiskowe i tzw. przyczyny wrodzone. Wśród przyczyn środowiskowych największą wagę przywiązuje do przyczyn tkwiących w środowisku domowym i szkolnym. Przyczyn wrodzonych upatruje głównie w niewłaściwym przebiegu ciąży i porodu.
Błędy w funkcjonowaniu rodziny.
Rodzina odgrywa wyjątkową rolę w życiu każdego dziecka. Tutaj zdobywa ono pierwsze doświadczenia życiowe, doznaje uczuć miłości i przywiązania, ale bywa również odtrącane i niekochane.
Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą mieć różny stopień nasilenia, poczynając od sporadycznych niewłaściwych reakcji wobec dziecka aż do zupełnego zaniedbania i braku opieki kończąc. Brak opieki, to nie tylko zaniedbanie związane z materialnym zabezpieczeniem dziecka, ale również braki w zakresie zaspokajania jego potrzeb psychicznych.
Oprócz zaniedbania i braku zainteresowania dzieckiem można wyróżnić również inne negatywne zachowania rodziców (tzw. style wychowania). Są to:
Wychowanie autokratyczne. Polega ono na tym, że w swoich oddziaływaniach rodzice kierują się własnymi potrzebami i aspiracjami, nie licząc się na ogół z możliwościami i potrzebami dziecka. Dziecko traktowane jest bezosobowo, stawia się mu wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje, głównie w oparciu o kary i zastraszenia. Dziecko, nie mogąc sprostać wygórowanym wymaganiom, pozbawione swobody, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. Zaczyna pojawiać się bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwa, a także kłamstwo, ucieczki z domu, bądź zaburzenia nerwicowe.
Styl nadmiernie chroniący. Ma on miejsce zwłaszcza wobec dzieci pierworodnych, jedynaków lub słabych i chorowitych we wczesnym dzieciństwie. Postawa ta przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których zdaniem rodziców nie jest ono zdolne. Taka atmosfera przesadnej troski sprzyja kształtowaniu niesamodzielności, bierności, lękliwości. Zadania, z którymi spotyka się dziecko w szkole, czy w zabawie z rówieśnikami, stają się niewykonalne, są przyczyną niepowodzeń, które doprowadzają do utraty wiary we własne możliwości, kompleksu mniejszej wartości.
Inny typ zaburzeń zachowania wynikający z takiej postawy rodzicielskiej może być rezultatem wykształconego egoizmu. Dziecko przyzwyczajone w domu do tego, że wszystko jest dla niego, oczekuje takiego samego zainteresowania ze strony nauczycieli i rówieśników. Ponieważ oczekiwania te nie są realizowane, dziecko nabiera negatywnego stosunku do nauczycieli i do rówieśników.
Styl liberalny. Bliski on jest pozbawienia opieki, gdyż dziecko zdane jest na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się też z niekonsekwencją wychowawczą, gdy rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości stosując nagłe rygory i ograniczenia.
Sposoby zapobiegania trudnościom wychowawczym.
Pierwszym krokiem będzie wykrycie i określenie rodzaju przyczyn, a następnie podjęcie działań dla ich usunięcia. Przyczyny o charakterze endogennym, związane z zaburzeniami rozwoju psychofizycznego dziecka, oprócz podjęcia specjalnych oddziaływań wychowawczych wymagają interwencji lekarsko-psychologicznej. Trudności wychowawcze spowodowane warunkami domowymi wymagają ze strony wychowawcy oddziaływań skierowanych zarówno na dziecko, jak i na jego środowisko rodzinne.
Niewłaściwe zachowania dziecka spowodowane negatywnym wpływem środowiska rówieśniczego wymagają stworzenia innego środowiska spośród wartościowych uczniów i zadbania o to, by było ono w tej grupie zaakceptowane.
Najtrudniejsze dla wychowawcy do wykrycia są oczywiście te przyczyny trudności wychowawczych, które polegają na jego własnych błędach w postępowaniu wobec uczniów. Ważne w tym wszystkim jest to, aby wychowawca koncentrował się, przede wszystkim, na przyczynach i ich usuwaniu, a nie zwalczaniu objawów. Pojawia się tu problem kar, jako metoda zwalczania trudności wychowawczych. Są one podstawowym rodzajem reakcji wychowawczych stosowanych w praktyce wobec dzieci trudnych. Właściwością działania kary jest to, że jednostka unika przejawiania takich zachowań, które w przeszłości były karane. Znana jest również prawidłowość, że częste i bardzo surowe kary wcale nie usuwają karanych zachowań, a wprost przeciwnie, wzmacniają je.
Uzasadnionym staje się twierdzenie o nieskuteczności kar w zwalczaniu trudności wychowawczych, tym bardziej, że właśnie wychowanie oparte na karach jest ich główną przyczyną. Dlatego też reagowanie karami na trudności wychowawcze może tylko prowadzić do ich pogłębienia.
Praca z dzieckiem sprawiającym trudności wychowawcze jest skomplikowana i wymaga specyficznych zabiegów oraz bardzo zindywidualizowanych oddziaływań. Poza tym z reguły niewystarczające są działania podjęte przez wychowawcę wobec
dziecka, o ile nie włączą się do nich wszyscy nauczyciele i rodzice, o ile nie zorganizuje się dziecku właściwego środowiska nie tylko w przedszkolu, ale i w domu.
5