Leszek Lernell
Podstawowe zagadnienia penologii
Wstęp:
Najważniejsze pytanie: Czym jest kara? Jakie są jej funkcje?
1. Odpłata za zło
2. Zapobieganie popełnianiu nowych przestępstw przez skazanego- prewencja indywidualna poprzez:
unieszkodliwianie sprawcy( odizolowanie od społeczeństwa)
odstraszanie
poprawę(reedukację, resocjalizację)
3. Powściąganie potencjalnych sprawców od realizacji złych zamiarów-prewencja generalna, społeczna-poprzez: odstraszanie, wychowawcze oddziaływanie na świadomość społeczną
4.Ochrona społeczeństwa
Część pierwsza. Zagadnienia wstępne
Penologia, czyli nauka o karze
Penologia kryminalna
Penologia- nauka o karze(znaczenie etymologiczne)-kara rozumiana jako kara kryminalna czyli wymierzona za przestępstwo
Różnice między karą kryminalną a karą w innych naukach:
Kara w innych naukach jest składnikiem systemu nagród i kar, nie ma samoistnego pola działania tj. kara jest odwrotnością nagrody( kara = utrata spodziewanej nagrody, nagroda =uniknięcie grożącej kary)
Kara kryminalna jest instrumentem w zasadzie samoistnym ( o nagrodzie można mówić tylko w sensie zawieszenia wykonania kary, przedterminowego warunkowego zwolnienia, systemie karania i nagradzania w więzieniu);odwrotnością zachowań karanych- przestępczych, nie są zachowania konformistyczne, ale tzw. dewiacja pozytywna - tylko ona może być nagradzana.
Penologia:
może być uprawiana jako nauka o genezie i ewolucji form reakcji sił społecznych na przestępstwa(opiera się na badaniach historycznych, etnograficznych i antropologicznych)
może być pojmowana także jako nauka o racji bytu kary kryminalnej, o jej racjonalizacji =filozofia kary
czasem występuje jako nauka polityki kryminalnej, która jest nauką o ustawodawczej polityce kryminalnej i penalizacyjnej
we współczesnej literaturze amerykańskiej występuje też jako nauka o funkcjonowaniu kary kryminalnej, zwłaszcza kary pozbawienia wolności( rozpatruje się w niej zagadnienia działania systemu więziennictwa, instytucji probacyjnych, prewencyjnych czy resocjalizacyjnych funkcji kary)
może stanowić jedną z podstaw teoretycznych polityki kryminalnej i jej założeń praktycznych( podstawowym zadaniem nauki polityki kryminalnej jest poszukiwanie najbardziej skutecznych metod i środków zapobiegania przestępczości, do których należą kary kryminalne)
Nie ma jednej definicji penologii zagadnienie te jest wciąż otwarte.
Naukowe i filozoficzne podstawy penologii
W sferze penologii poszukuje się odpowiedzi penologii na pytania:
Czym jest kara kryminalna?
Jakie są jej cechy dostępne obserwacji intersubiektywnej?
Jakie są jej powiązania przyczynowo-skutkowe?
Ontologiczne i aksjologiczne pierwiastki kary kryminalnej:
Karę kryminalną z punktu widzenia ontologicznego można opisać jako narzucenie siłą przymusu( przemocy) stosowanego przez panujące siły społeczne jednostce dolegliwości( cierpień, przykrości), lub jako podyktowanie jej siłą przymusu, określonego trybu postępowania =>tworzy się stronę czynną kary; stroną bierną jest jej odczuwanie jako dolegliwości. Bardzo złożoną kwestią jest stosunek wzajemny strony czynnej i biernej kary. Są one ze sobą ściśle sprzężone. Naciskowi wywieranemu na jednostkę. Każda jednostka przeżywa zadawane jej przykrości na swój indywidualny sposób, w miarę swoich doświadczeń życiowych. Ich punktem odniesienia jest nie tylko obiektywna sytuacja osobnicza i społeczna ukaranego, ale także jego cechy osobowości.
Na drodze ujawniania sensu ontologicznego kary kryminalnej pojawiają się także problemy związane z charakterem, z rodzajem cierpień, dolegliwości, jakie kara ta w sobie kryje. Sprowadzają się one na ogół do pozbawienia jednostki pewnych dóbr, jakimi w danym momencie dysponuje lub z jakich korzystać może w przyszłości: pozbawienie życia, pozbawienie wolności, pozbawienie wartości materialnych, pozbawienie prawa do zajmowania stanowisk. Kary te godzą w zasadę równości ludzkiej. Niezbędne są zatem oceny aksjologiczne, ideologiczne i filozoficzne.
Dylemat: sens ontologiczny czy aksjologiczny należy jeszcze rozpatrywać pod względem wzajemnego stosunku przestępstwa i kary. Przestępstwo występuje jako:
kategoria bytu(zewnętrzne dostępne obserwacji zachowanie człowieka)
kategoria wartości( konflikt jednostki z grupą społeczną, odchylenie od ustalonych norm postępowania).
Kara kryminalna widziana jest jako skutek prawny przestępstwa, jako reakcja na nie. Zatem należy ją analizować także w tych dwóch kategoriach, kategoriach naciskiem na stanowisko etyczne, aksjologiczne.
Pytanie o racje bytu kary ze stanowiska etycznego, utylitarnego i prawniczego
1. Stanowisko etyczne. Czym usprawiedliwić świadome zorganizowane zadawane przez ludzi(nawet w imieniu państwa) cierpień, dolegliwości? Chodzi o znalezienie podstaw dla moralnego karania. Należy udowodnić, że kara kryminalna może zapobiegać doznawaniu jeszcze głębszych cierpień.
2. Stanowisko utylitarne. Pytanie o skuteczność kary kryminalnej w zapobieganiu przestępczości.
3. Stanowisko prawnicze. Pytanie skąd państwo czerpie prawo podmiotowego stosowania tej kary. Kara jest surowym środkiem przymusu państwowego, jest także skutkiem prawnym przestępstwa.
Struktura kary kryminalnej
Struktura jest układem zróżnicowanych, a zarazem powiązanych ze sobą elementów danego zjawiska oraz ich wzajemne powiązania z całością układu. Tworzenie struktury zjawiska jest procesem myślowym. Struktura ta nie pokrywa się z rzeczywistością empiryczną. Jest tylko rekonstrukcją myślową. W kontekście zagadnień kary kryminalnej możemy wyróżnić:
1. Strukturę wewnętrzną-układ jej zróżnicowanych i powiązanych ze sobą elementów
2. Strukturę zewnętrzną- powiązanie tego układu elementów z inną całością jaką jest przestępstwo, wraz z jej elementami.
Ad.1 Elementy kary kryminalnej:
pozytywne
nacisk siły przymusu wywierany na jednostkę oraz odbiór tego nacisku przez jednostkę
pewna dawka przykrości, cierpień zadawanych jednostce i przez nią odbieranych.
narzucenie jednostce sankcji przymusu określonych reguł postępowania czy nawet trybu życia
negatywne: różne odmiany deprywacji, którym poddaje się jednostkę: pozbawienie życia, dóbr materialnych itp.
Ad.2. Układ wzajemnych stosunków między przestępstwem a karą przybiera pewne cechy aktu wymiany- przestępstwo wymienia się na karę
Także mechanizmy kary wpływają pośrednio na kształtowanie się obrazu przestępczości.
Część druga Przegląd teorii penologicznych
Zagadnienia ogólne
Wprowadzenie do analizy teorii penologicznych - pojecie koncepcji penologicznej
Koncepcja penologiczna- krystalizujący się w świadomości ludzi pogląd na to, czy i jaki sens ma kara kryminalna.
Chodzi, więc o ideę kary, o system poglądów na sens, racjonalizację kary, a nie o instytucję kary rozwijającą się czy ugruntowaną w danym społeczeństwie.
System poglądów na karę wypływa często z całej filozofii życia człowieka, z jego wizji sprawiedliwości, świata. Kształtowane są one przez ustawodawców, filozofów, społeczeństwo i samych skazanych.
Klasyfikacja teorii kary
Można mówić o dwóch metodach klasyfikacji:
Wynotowanie wszystkich teorii i ich segregacja wg wybranych kryteriów podziału (budowa wieloszczeblowych systemów klasyfikacja)
Wytyczenie głównych szlaków myślowych, do których można, zatem zaliczyć dane teorie
Podział teorii wg Zachariaego( początek XIX)
Bezwzględne( absolutne)- kara jest celem samym w sobie, związana ściśle z popełnieniem przestępstwa
Względne(relatywne)- karę traktują instrumentalnie, jako środek do realizacji kary celów użytecznych dla jednostek lub dla społeczeństwa
Mieszane(koalicyjne)-uwzględnia oba poglądy
Wg Lernella
Retrybutywne teorie kary - takie, które karę kryminalną uważają za akt odpłaty za zło jakim jest przestępstwo
Prewencyjne teorie kary- sens kary upatrują w zapobieganiu popełnianiu przestępstwa w przyszłości zarówno przez osobę skazaną ( prewencja indywidualna), jak i przezinnych członków społeczeństwa(generalna)
Ten podział rozróżnia teorie z punku widzenia tego, czy czyn jest popełniany w przeszłości czy koncepcje rzutują w przyszłość. Bierzemy więc kryterium czasu. Można więc te grupy nazwać:
Retrospektywne teorie kary
Prospektywne teorie kary
Koncepcje tego typu określa się jako negatywne teorie kary w przeciwieństwie do pozytywnych koncepcji penologicznych. Inne nazewnictwo to:
Negatywistyczne i kontestatorskie koncepcje penologiczne
Wspólnym punktem wyjścia tych teorii jest przyjęcie z góry twierdzenia, że kara kryminalna jest złem w sobie. Niektóre koncepcje nawiązują do bezspornego faktu, że kara kryminalna jest aktem represji, przemocy stosowanej wobec jednostek, tym samym zasługuje na potępienie.
Metafizyczne „ negatywne teorie kary”- Koncepcja L. Tołstoja
Jej cechą charakterystyczną jest jej podkład moralno-religijny, ewangeliczna maksyma „ nie sądźcie, byście nie byli sądzeni”
Tołstoj kwestionuje samą możliwość rozróżnienia zła i dobra w skutkach działnia ludzkiego
Zła= przestępstwa, nie można likwidować innym złem=karą( „ ognia ogniem się nie gasi”)
Odrzuca on ideę kary kryminalnej dlatego też, że jest ona zawsze aktem przemocy zarówno fizycznej, jak i duchowej, godzi w wolność człowieka, która zawsze powinna być respektowana.
Socjologiczne „negatywne” teorie kary- Koncepcja R. Owena
Rozpoczyna wywody od hipotezy, że na karę kryminalną można spojrzeć jako na akt odkupienia
Uważa, że kara bezużyteczna jest karą bezsensowną i niesprawiedliwą
Charakter człowieka determinują jego cechy przyrodzone i czynniki zewnętrzne, warunki społeczne
Przestępczość jest produktem układów społecznych, niedostatków w sferze wychowania
Człowieka i społeczeństwo można nauczyć żyć bez „wszystkiego”: biedy, niewiedzy, przestępstw i kar
Wina nie w jednostce ale w społeczeństwie
Przestępstw nie będzie gdy usunie się okoliczności sprzyjające ich popełnianiu
Retrybutywne koncepcje penologiczne
Idea odpłaty w karze
1.Wyróżniamy ilościowe i jakościowe aspekty idei odpłaty w karze-odwołanie się do Arystotelesowskiej kategoryzacji:
sprawiedliwości retrybutywnej- odpłacenie karą( strona jakościowa kary)
sprawiedliwości dystrybutywnej- kara proporcjonalna do wagi przestępstwa
Najpierw istniała w historii kara talionu („oko za oko”), dopiero potem pojawiła się myśl, ze kara stanowi odpłatę za przestępstwo
zasada sprawiedliwości dystrybutywnej jest bardziej przydatna dla mechanizmu represji
możemy tu wyróżnić:
stopniowanie kary w makroskali- stosowanie proporcji ilościowych kary do przestępstw w ogólnej polityce kryminalnej
stopniowanie kary w mikroskali- proporcje w obrębie konkretnej sprawy karnej
Ideę sprawiedliwości retrybutywnej można wyprowadzić tylko z pewnych założeń filozoficznych-reguła odwzajemniania
odwzajemnianie karą za przestępstwo jest jednak aktem wymiany zła na zło.
2. Zagadnienia genezy idei odpłaty w karze
Dylemat :kultura - natura
Na ogół za początek kary kryminalnej uważa się instytucję zemsty krwawej
Obecnie w literaturze toczy się spór czy współczesna kara kryminalna wywodzi się z tej instytucji bo wiele ją wyróżnia:
kara kryminalna jest stosowana przez panujące siły społeczne ( a nie przez poszczególnych osobników ludzkich przeciw innym)
jest celowa, w określonym kierunku
jest jednym z czynników polityki społecznej
nie zatraciła jednak całkowicie swoich pierwiastków emocjonalnych.
Wg Durkheima współczesna kara kryminalna wywodzi się z mitologicznej symbolizacji zemsty krwawej
Wg Kelsena człowiek pierwotny posługiwał się w swej wizji świata ideą odpłaty- gdy spotkało go nieszczęście np.: choroba, myślał, że ten fakt stanowi odpłatę za jego złe postępowanie.
Ta idea odpłaty zakłada, że jest ktoś kto domaga się spełnienia roszczenia, a jest nim bóstwo lub jakaś siła tajemna, która widzi i obserwuje ludzkie uczynki i wymierza kary pojawienie się reguły talionu odzwierciedla także ideę równości biologicznej ludzi
Taka kara zaczęła pełnić funkcję odstraszania.
Śledząc genezę i ewolucję kary trzeba wyodrębnić narodziny i rozwój kary od powstania do kształtowania się instytucji kart. Instytucja ta może być pojmowana obiektywnie i subiektywnie: jako obiektywny akt wymiany: rzecz za rzecz zdarzenie za zdarzenie
jako moment subiektywny: percepcja aktu wymiany między tym kto bierze i tym kto daje, płaci(płaci zawsze złoczyńca);
Dawniej było bóstwo potem pokrzywdzony i jego najbliżsi, najbliżsi potem heteronomiczne siły społeczne, ludzie rządzący grupą społeczną, państwo.
Klasyfikacja retrybutywnych koncepcji penologicznych:
1. Absolutne- sens odpłaty w samej karze
2. Retrybutywne- szukają wytłumaczenia w jednostce i społeczeństwie. Pierwsza grupa nie odwołuje się do empirii, wychodzi z założenia, że nie potrafimy za pomocą doświadczenia udowodnić idei odpłaty utajonej w karze. Druga poszukuje dla swych koncepcji bazy empirycznej, sięga do obserwacji procesów zachodzących w rzeczywistości ludzkiej, społecznej.
Teoria odwetu moralnego ( sprawiedliwego) I. Kanta
-S. Poznyszew określa koncepcję Kanta jako „ teorię odwetu subiektywnego”. U podstaw koncepcji leżą poglądy na moralność, prawo, sprawiedliwość. Główne założenia idei moralnej Kanta:
treść moralna czynu człowieka mieści się w spełnieniu przez niego obowiązku
działać moralnie oznacza działać tak jak nakazuje obowiązek
nie wystarcza tylko działanie z obowiązkiem jeśli człowiek kieruje się jeszcze innymi pobudkami- działanie moralne to czysta forma obowiązku
wartość moralna obowiązku nie zależy od zamiaru ani od przedmiotu i następstw czynu, ale od funkcji woli
przesłanką działania moralnego jest dobra wola sama w sobie
akt woli zachowuje swą wartość nawet gdy ze względu na los nie da się zrealizować
wg Kanta zasada moralna formułowana jest a priori , czyn dobry jest imperatywem kategorycznym
imperatyw kategoryczny brzmi: „ Postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się prawem powszechnym
fundamentem prawa i moralności jest zasada, że celem pozostaje zawsze człowiek
podstawa wszelkiego praktycznego prawodawstwa jest obiektywnie ugruntowana na zasadach i formie powszechności
podmiotem prawa jest każda istot rozumna jako cel sama w sobie
prawo jest konieczne dla regulowania stosunków między ludźmi
Kant zakłada czysto represyjną wartość prawa- groźba represji jest warunkiem współpracy i solidarności ludzkiej.
Przestępstwa prywatne to nadużycie osobistego zaufania
Przestępstwa publiczne: zakłócają wzajemne stosunki bo są manifestacją negatywnej postawy jednostki wobec społeczeństwa.
Domaga się odpłaty złem za zło, karcza przestępstwo
Kara jest regułą działającą niejako samoczynnie
Bez sprawiedliwości byt traci jakikolwiek sens
Uzasadnienie kary leży w samym akcie przestępstwa
Te założenia odnoszą się do sprawiedliwości retrybutywnej. Z idei sprawiedliwości Kant wyprowadza wnioski odnoszące się do ilościowej strony kary, głosząc zasadę, że kara powinna być pod względem wymiarów równa popełnionemu przestępstwu. Kryterium wartościowania ma być intensywność działania kary na przestępcę. W teorii KANTA JEST JEDNAK Sprzeczność, którą próbowali pokonać jego uczniowie:
Hanke :akt czystej odpłaty ma pierwiastki moralne, przeżycie poczucia winy
Zachariae: wartościowanie społeczeństwa i kary g wspólnego miernika, jakim jest wolność.
Teorie odwetu dialektycznego(jurydycznego)-G.W.F Hegel
1. Wstępne założenia metodologiczne.
Hegel wychodzi z założenia, że rozważając wzajemne więzi między przestępstwem karą w sensie egzystencjalnym nie potrafimy znaleźć racji dla kary.
Jedno zło nie daje się wymienić na inne zło, bo prowadzi to do jedynie pomnożenia istniejącego zła
punktem wyjścia teorii są obiektywne procesy rządzące rozwojem idei
Hegel nie pragnął ogarnąć w całość procesu rozwojowego świata za pomocą metody dialektycznej- świat to ciągły nieskończony rozwój urzeczywistniającej się idei absolutnej wcielającej się w ludzkie działanie i myślenie, w historię
Ten proces przesuwa się przez trzy etapy:
1.odnosi się do czystego, abstrakcyjnego myślenia o samym sobie
2.filozofia przyrody- idea objawia się w przyrodzie, stając się czymś zewnętrznym dla istoty myślącej
3.Powrót podmiotu myślącego do siebie
Z tych generalnych założeń Hegel wyprowadza zasadnicze pojęcia na wolność, wolną wolę, które są punktem wyjścia analizy istoty państwa, prawa i przestępstwa, kary.
Podstawą wolności ludzi jest ich samowiedza, ich zdolność do abstrahowania od wszystkiego, co istnieje i ich zdolność do określania samych siebie.
Wolna wola nie oznacza woli całkiem arbitralnej
Wolność i wolna wola ujęte są jako kategorie zupełnie zewnętrzne, obiektywne.
2. Poglądy Hegla na karę kryminalną
Apologia państwa, idea całkowitej supremacji nad jednostką
Działalność państwa jest przy tym tak ogromna, że jednostka w tym zestawieniu nie ma szans
System prawny jest królestwem urzeczywistniającym wolność
Tak rozumiane prawo nie ma egzystencji zewnętrznej, nie może być zatem pogwałcone
Przestępstwo nie ma własnego bytu - jest czymś pochodnym względem prawa
Hegel wyróżnia trzy rodzaje bezprawia:
Cywile( naiwne) - sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego, że wchodzi w kolizję z wolą ogólna wcieloną w prawo
Oszustwo- sprawce zataja zerwanie z wolą ogólną
Przestępstwo w ścisłym znaczeniu tj. gdy sprawca manifestuje, objawia w czynie swoją wolę jednostkową- usiłuje pogwałcić wolę ogólną
Wg Hegla kara jest zaprzeczeniem zaprzeczenia- skoro przestępstwo jest zawsze czymś negatywnym, kara znosząca je jest przywróceniem prawa
Teza( wola ogólna wcielona w prawo)- ANTYTEZA(przestępstwo)-SYNTEZA(kara-powrót do prawa)
Sprawiedliwość to antyteza bezprawia. Kara jako gwałt na przestępcy nie jest tylko sprawiedliwa sama w sobie, ale jest także wolą w sobie przestępcy, jest istnieniem jego wolności, jego prawa
Przestępca jako istota rozumna zawsze pozostaje podmiotem kary, ponieważ człowiek realizuje się w każdym akcie jego zachowania znaczącego.
Podejmując zachowanie negatywne daje tym samym wyraz dążenia do zamanifestowania swojej wolności. Wymiar kary jest zagadnieniem wtórnym do samej jej idei- równości miar kar i przestępstwa nie można stwierdzić empirycznie - nie każdy człowiek wyposażony jest w takie same dobra.
Karą kryminalną powszechnie jest pozbawienie wolności ( nie można zatem założyć zasady odwetu, bo musiałaby być stosowana za przestępstwa pozbawienia kogoś wolności.
Jako skalę miary trzeba wziąć wartość wewnętrzną kary i przestępstwa- kryterium równowartości. Hegel rozważa różnicę między karą a zemstą:
Zemsta może być sprawiedliwa, ale zawsze zawiera pierwiastek subiektywny
Kara wymierzona jest przez ludzi, ale jest obiektywna ponieważ wcielają się oni w instytucję organów państwowych.
Absolutne teorie kary w świetle krytyki
1. Uwagi ogólne
Głoszone przez Kanta i Hegla teorie kary kryminalnej mają wiele pierwiastków wspólnych:
uzasadnienie kary jako aktu odpłaty nie można i nie należy szukać w doświadczeniu
sama idea kary podlega absolutyzacji
uzasadnienia kary poszukują w jej samej
2. Marksowska krytyka systemu poglądów Kanta i Hegla na karę
Jest to krytyka:
Transcendentna- atakująca te koncepcje z przeciwstawnych pozycji teoretycznych
Immanentna- obnażająca sprzeczności i antynomie wewnętrzne, które te koncepcje rozsadzają
Wg Marksa i Engelsa kara pozostaje zawsze przymusem, aktem przemocy narzuconym jednostce przez panujące siły społeczne, przez innych ludzi
człowiek właśnie jako jednostka ludzka w głębi duszy opiera się o przemoc
Twierdzenie, że akt przemocy narzucony człowiekowi jest przejawem jego prawa, własnej wolności
Wolność od przymusu jest immanentna jednostce
Nie można wmawiać człowiekowi, że stosowaną doń przez siły zewnętrzne przemoc on sam zadaje sobie
Marks i Engels w swych rozważaniach zajmują się także zagadnieniem sądowego i ustawowego wymiaru kary:
=> Dopóki karę stosują ludzie nawet jeśli są uosobieniem instytucji będzie ona aktem przemocy o znacznej sile. Punktem wyjścia krytyki marksistowskiej jest założenie, że poglądy Kanta i Hegla na karę abstrahuje od empirii i jest z nią w całkowitym kontraście. Przestępstwo jeśli patrzymy n Anie z punktu widzenia motywacji sprawcy, jego osobowości nie jest czystym aktem bezprawia.
Treść przestępstwa jak i jego czynniki mogą być tylko wyjaśnione w kategoriach jurydycznych.
Przestępca kieruje się tylko i wyłącznie swoim interesem nie chce niczego manifestować. Przestępca działa pod naciskiem własnych pobudek, własnych cech osobowościowych i pod presją działających na niego uwarunkowań społecznych. Jego zachowanie nie jest skierowane przeciw prawu ale przeciw dobrom, interesom i układom społecznym na których straży stoi prawo. Kara nie może być negacją negacji, bo nie przywraca i nie może przywrócić dóbr, które padły ofiarą przestępstwa. Przestępca nie akceptuje nigdy dobrowolnie kary nawet jeśli jest ona aktem kontrprzemocy. Kara nigdy nie będzie obiektywna, bo nakładana jest przez ludzi.
Retrybutywne teorie kary o podłożu empirycznym
1. Socjologiczne uzasadnienie idei odpłaty w karze- koncepcje Durkheima
Cała teoria wywodzi się z jego systemu myślenia socjologicznego.
U podłoża leży założenie o dychotomii natury ludzkiej.
Z jednej strony to, co w niej jednostkowe zakorzenione w zmysłach, instynktach, to co jest czysto zwierzęce
Z drugiej strony to, co społeczne, co jest wynikiem działania sił społecznych, w postaci wierzeń i rytuałów, norm prawnych itp.
Człowiek rządzony jest przez dwie siły. Proces socjalizacji to zarazem proces uczłowieczenia. Sterowanie człowiekiem jest z zewnątrz przez normy, sankcje- przymus ten jest w swej istocie moralny, choć zewnętrzną oznaką bywa przymus fizyczny.
Fakty społeczne(np. .świadomość zbiorowa) to taki sposób działania, który utrwalił się w społeczeństwie, jest niezależny od zamanifestowania go przez jednostki, jest utrwalony.
Prawo jest obiektywnym składnikiem więzi społecznej- dwa rodzaje prawa:
represyjne( karne) pojawiło się na początku rozwoju społeczeństwa( w społeczeństwach pierwotnych pod ścisła kontrolą norm pozostaje niemal całe życie jednostek
Restytucyjne( korporacyjne)-pojawia się wraz z rozwojem społecznego podziału pracy
Przestępstwo objawia się tym, że świadomość jednostki wyłamuje się spod świadomości zbiorowej, a jej zachowanie narusza jednolite, zastane więzi społeczne- takie zachowanie jest przejawem anemii. Jest to zjawisko normalne- gdyby nie było tych odchyleń nastąpiłaby uniformizacja zachowań ludzkich, stagnacja życia społecznego i skostnienie więzi społecznych. Społeczeństwo nie powinno tolerować zachowań dewiacyjnych, dezaprobata wyraża się przez karę kryminalną.
Kara jest afirmacją żywotności reakcji zbiorowej na próby rozchwiania społecznego ładu
„dusza kary” to odpłata- dawniej winowajca dokonywał rozliczenia z bóstwem dziś metaforycznie odpłaca społeczeństwu. U rodowodu idei odpłaty leżą pierwiastki mistyczne-sacrum- w teorii Durheima rozumiane jako nie tylko wierzenia religijne, ale także heteronomiczne siły społeczne w postaci rytuałów, zwyczajów, obyczajów, norm prawnych i moralnych.
Durkeim nie lekceważy jednak roli prewencyjnej kary- kara może i powinna zapobiegać przestępstwom. Kara umacnia autorytet normy przez ochronę społecznego ładu, przez kontrolę społeczną.
Krytyka teorii Durheima
Pojęcie faktu społecznego leży na pograniczu hipotezy i metafory
Nikła baza empiryczna teorii
Treścią kary jest energiczne potępienie - ale przecież substancję kary tworzy nie ujemna reakcja społeczna lecz realna dolegliwość, jaką zadają jednostce organy państwowe powołane do wymierzania i wykonania kary
Przestępstwo jako odchylenie od ogólnych reguł jest postrzegane jako czynnik postępu, a kara ma udaremnić rozprzestrzenianie się zachowań dewiacyjnych, które mogą zachwiać ład społeczny- jak pogodzić tak rozumianą karę z ogólnym założeniem Durkheima, że kara jest odpłatą.
2.Socjologiczno- ekonomiczne objaśnienia idei odpłaty w karze- koncepcja J. Paszukanisa
Przesłanką metodologiczną koncepcji była hipoteza, że kara kryminalna jest w swej formie aktem wymiany między czynem karalnym a karą
Kara kryminalna jako akt wymiany pojawiła się w rozwoju dopiero gdy rozwinęła się reguła wymiany dóbr między ludźmi- ewolucja jej przechodziła od wymiany naturalnej do pieniężnej, od powstania towarów, rynku, praw wartości
W sferze prawa reguła ta rozwinęła się w formie: przestępstwo - kara
Geneza kary pozbawienia wolności wywodzi się z mierzenia ludzkiej pracy w postaci czasu( domy pracy przymusowej)
Stosunkom wymiany towarzyszy wartościowanie w kategoriach ilościowych- równowartościowanie
Jednak idea odpłaty wywiedziona z wymiany dóbr odpowiada bardziej abstrakcyjnej sankcji karnej stanowionej przez ustawę niż konkretnej sytuacji życiowej, kiedy kara kryminalna stosowana jest względem konkretnej jednostki.
3. Odpłata jako wewnętrzne przeżycie osoby ukaranej
Wielu autorów ideę odpłaty upatruje w percepcji intelektualnej i emocjonalnej kary, w jej internalizacji przez samego sprawcę przestępstwa. Kara jest odpłatą dlatego, że tak ją odbiera ukarany:
Wg Nolla: przestępca w karze doświadcza poczucia ulgi
Wg Leyea: KARA JEST ZEWNĘTRZNYM PRZEJAWEM POCZUCIA SKRUCHY
Wg Domboisa:kara jest restytucją wzajemną, która wyzwala przestępcę i pokrzywdzonego od „perwersji wzajemnej” tzn. przestępcę od unicestwienia jego winy, a ofiarę od poczucia samousprawiedliwienia
Wg Brinkmanna : sprawca afirmuje swą wolność i godność osobistą właśnie przez fakt odbioru psychicznego poniesienia jako skruchy, odkupienia
Problemem jest czy sprawca rzeczywiście wewnętrznie przeżywa dane stany psychiczne- przyznanie się sprawcy do przestępstwa do winy, wyrażenia przez niego skruchy w procesie karnym nie są jeszcze wiernym odbiciem takich przeżyć, i to nawet wówczas gdy przestępca domaga się wymierzenia mu sprawiedliwości, nawet aktywna skrucha może mieć na celu tylko praktyczne złagodzenie kary.
Przebieg życia psychicznego sprawcy zależny jest od charakteru popełnionego czynu, a jeszcze bardziej od osobowości sprawcy
Reakcja spontaniczna czy refleksyjna sprawcy na popełniony czyn i jego postępowanie przed wymiarem sprawiedliwości są zapewne pierwszymi przesłankami do oceny czy istotnie skazany odbiera karę jako należną mu odpłatę.
Amerykański kryminolog G. M. Sykes wymienia cztery warianty reakcji skazanych:
Postawa cyniczna wobec członków społeczeństwa, która rodzi się z obserwacją przejawów obłudy, zakłamania ludzi ze swego bliskiego otoczenia lub tych na wyższych szczeblach
Sprawca odnosi się z dezaprobatą do czynu przestępczego jako typu zachowania, ale widzi dla siebie wyjątek, usprawiedliwienie siebie własną sytuacją życiową
Wyraźne zamanifestowanie pozycji nonkonformistycznej wobec porządku prawnego
Sprawca uważa swój czyn za przejaw oporu wobec przemożnych sił społecznych krępujących jego postępowanie.
Wg G. B. Volda istnieją też określone typy przestępstw, kiedy nie możemy mówić o odbiorze ich sprawców kary jako słusznej odpłaty, są to przestępstwa będące wyrazem nonkonformizmu społecznego, politycznego, gospodarczego.
Inaczej kształtuje się przeżycie wewnętrzne u przestępców popełniających czyny przeciwko życiu i zdrowiu, a inaczej przeciwko mieniu:
U sprawców zabójstw przeżycie potrzeby ekspiacji zależy od osobowości sprawcy, od motywacji czynu, od wzajemnego stosunku między sprawcą a ofiarą, od stanu psychicznego sprawcy w momencie popełniania zbrodni i od naocznego spostrzeżenia skutków swojego czynu- śmierć jest faktem nieodwracalnym, nie do zadośćuczynienia i naprawienia
Sprawcy przestępstw przeciw mieniu inaczej odbierają karę, jest to uzależnione od szkody materialnej podlegającej kompensacji, stopnia uświadomienia sobie krzywdy osobistej ofiary, porównania własnej pozycji materialnej pozycją ofiary jakom konkretnej osoby-odczuwanie kary jako sprawiedliwej odpłaty jest tu dużo rzadsze niż przy przestępstwach przeciwko zdrowiu i życiu.
Wstępna przesłanką do tego, że sprawca odbiera wymierzoną mu karę jako odpłatę jest poczuwanie się do samego przestępstwa, widzenie siebie jako przestępcy
Wg Clinarda i Quinneya sprawcy przestępstw gwałtownych nie są skłonni do tego by widzieć siebie jako przestępcę; sprawcy przypadkowych przestępstw przeciwko własności na różny sposób usprawiedliwiają swoje postępowanie, przestępcy zawodowi najczęściej znajdują się w jakiejś podkulturze i oceniają swoje zachowanie przez pryzmat jej norm.
Związane z tą kwestią poczucie winy wg Freuda bierze się z naruszenia pewnych społecznych tabu. Poczucie winy poprzedza nie tylko karę ale samo zachowanie przestępcze- jest wynikiem lęku przed karą, którą przeżywa jednostka w obawie przed odtrąceniem, przed utratą bezpieczeństwa
Poczucie winy rodzi się w sumieniu( super- ego), łączy się z nim niepokój, chęć poniesienia kary.
Wg Bubera wina w sensie ontologicznym oznacza identyfikowanie się człowieka z własnymi czynami, przez to także z samym sobą- w tym ujęciu utożsamia się ona z odpowiedzialnością człowieka za swoje zachowanie- kara jest spełnieniem odpowiedzialności. Poczucie winy może być rozładowane przez karę, może być przez odcierpienie kary zniesione. Jednak kara nie znosi poczucia odpowiedzialności, powinna je nawet wzmocnić.
4. Idea odpłaty jako składnik świadomości prawnej społeczeństwa
Ideę odpłaty w karze kryminalnej uzasadnia się także tym, że takiej odpłaty domaga się opinia publiczna. Tendencję odpłaty o podłożu emocjonalnym ujawniają się w stosunku do sprawców szczególnej kategorii przestępstw tj. zabójstw, zgwałcenia, czyny chuligańskie, w stosunku do innych przestępstw nie pojawia się tak często. Postawa nawet najbardziej rygorystyczna, domagająca się kar surowych nie jest równoznaczna odrazuz akceptacją idei odpłaty- często stosowanie takich kar ma raczej na celu zapobieganie przestępstwom w przyszłości.
Idea odpłaty może się wiązać z żądaniem kary śmierci za zabójstwo. Głosy opinii publicznej są jednak często chwilowe i emocjonalne więc kierowanie się spontanicznie nie można się nimi sugerować. Badania wykazały, że surowych kar domagają się ludzie, którzy przeżywają szczególnie silne, subiektywne poczucie zagrożenia, co uwarunkowane jest cechami ich osobowości, doświadczeniem życiowym i układem warunków, w których się wychowywał i obecnie żyją( badania Podgóreckiego)
Opinie formułowane jako twierdzenia ogólne opierają się często na obserwacji lub bezpośrednio odebranej informacji o jakimś szczególnie okrutnym przestępstwie. Stopień i zasięg potępiania zbrodni przez szerokie rzesze społeczeństwa nie powinny być oceniane głównie jako wskaźniki zakresu i natężenia świadomości prawnej społeczeństwa.
5 Teleologiczne spojrzenie na idę odpłaty w karze
Różne podejścia do istoty kary i odpłaty:
Wg Spendela- odpłata jest celem i to głównym kary, przez odpłatę wciela w życie ideę sprawiedliwości, dążenie do odpłaty jest dążeniem do sprawiedliwości
Wg Glasera- istotą kary jest odpłatą, a jej celem zapobieganie przestępstwom.
Ujęcie teleologiczne idei odpłaty odrywa się raczej od analizy istoty kary, koreluje raczej z faktem istnienia czy funkcjonowania kary. Kara nie powinna być odpłatą, bo już nią jest. To co jest nie może być zarazem tym do czego dążymy.
Teoretyczny i praktyczny sens kary retrybutywnej- podsumowanie
Idea kary jest odpłatą złem za zło, związana z genezą kultury, a nie z reakcją człowieka jako gatunku przyrody
Idea kary jako odpłaty łączy się z pierwotnym etapem rozwoju kultury duchowej i materialnej ludzkości
Ciągłe przezwyciężanie przez człowieka tego, co w nim przyrodnicze jest zarazem uświadomieniem sobie idei odpłaty symbolizującej narodzenie rodzaju ludzkiego
Człowiek kieruje się symbolem idei odpłaty dla percepcji świata
Kara jako odpłata nie może być stosowana bez popełnienia przestępstwa
Z idei odpłaty wynika reguła, że każde przestępstwo musi być powetowane karą
Idea odpłaty ujęta pod kątem widzenia sprawiedliwości retrybutywnej zakłada, że miara kary powinna odpowiadać w sensie ilościowym mierze przestępstwa- trudno jednak znaleźć skalę przewartościowania.
Prewencyjne teorie kary
Przez teorie prewencyjne kary rozumiemy taki system poglądów, którego racją bytu i sensem kary kryminalnej jest jej skuteczność zapobieganiu popełnianiu nowych przestępstw przez osobę już skazaną( prewencja indywidualna) i innych członków społeczeństwa( prewencja generalna czy społeczna)
Punktem wyjścia jest więc założenie o skuteczności zapobiegawczej stosowanych kar( ujęcie prakseologiczne)
U podstaw tego założenia leży przesłanka wstępna, że na skuteczność akcji zwalczania przestępczości wpływają w istotnej mierze system kar i ich stosowanie
Oczywiste jest, że zagadnienie to jest związane z problemem czynników genetycznych zachowań przestępczych
Teorie prewencyjne przyjmują jako pewnik założenie, że bezkarność jest czynnikiem kryminogennym
Punktem wyjściowym jest obraz złej natury ludzkiej.
Teorie te nie sprowadzają się do postulatu, że kara ma zapobiegać przestępstwom, ale zmierzają do udzielenia odpowiedzi na pytanie o jej racjonalizację, do jej uzasadnienia w kategoriach moralnych.
Przyjmują założenie, że mogą być sprawdzalne doświadczalnie- nie ma jednak skutecznego narzędzia badawczego.
Skuteczność zastosowania kary uwarunkowana jest akceptacja przez ukaranego normy, którą naruszył.
F. Beccaria- idea umowy społecznej jako podstawa do racjonalizacji kary:
Ludzie porzuciwszy swój pierwotny stan „ naturalny” dla ochrony swej wolności przystąpili w drodze zgodnego porozumienia do zorganizowanego społeczeństwa
W ramach społeczeństwa wolność jednostki jest ograniczona przez wolność innych ludzi
Na straży tej wolności stoi między innymi system kar kryminalnych
Przez dobrowolność aktu utworzenia społeczeństwa jednostka godzi się na stosowanie kar w wypadku naruszenia praw „ naturalnych”
Prewencyjne teorie kar o podłożu filozoficznym- psychologiczna teoria przymusu Feuerbacha:
Teoria została zbudowana na fundamencie filozofii Kanta
Twórca wychodzi z założenia, że człowiek jako istota wolna i rozumna nie może stać się środkiem do realizacji celów leżących poza nią.
Korzystanie z wolności przez człowieka nie może przeciwstawiać się korzystaniu z niej przez innych ludzi.
Feuerbach odgranicza sferę prawa od moralności- prawo karne ma charakter względny, służyć ma jako naturalny środek obrony i zabezpieczenia praw podmiotowych.
Prawo karne posługuje się instytucją przymusu, jednak przymus fizyczny polegający na niedopuszczaniu do popełniania przestępstw nie może mieć zastosowania wg zasady nulla puena sine crimine
Trzeba stosować przymus psychologiczny- nie chodzi tu o przymus psychiczny stosowany wobec konkretnej jednostki w konkretnej sytuacji- ale abstrakcyjną normę prawa karnego, adresowana do wszystkich obywateli, zawierająca sankcję, która będzie stosowana w razie popełnienia przestępstwa. Przymus taki będzie samoczynnie uruchamiał w psychice każdego obywatela mechanizm podejmowania decyzji, wyboru postępowania przestępczego lub nieprzestępczego.
Motywacja prawna człowieka wywodzi się zdaniem Feuerbacha z praw ludzkiego rozumu, co z kolei wynika z prawa naturalnego.
Kara działa mocą dwóch form przymusu:
zagrożenia: ustawowe, adresowane do ogółu nie narusza indywidualnej jednostki
wykonania: wykonanie kary na przestępcy ma jedynie charakter wtórny, pomocniczy, służy jako dowód realności groźby zawieszonej nad wszystkimi.
Feuerbach opowiada się przeciw kantowskiej idei odwetu moralnego- wcielenie zasad odwetu moralnego w działania jest w istocie nieosiągalne. Aby uzasadnić instytucję kary kryminalnej formułuje własną teorię kary:
Celem ustawowego zagrożenia karą jest odstraszenia( przez narzucenie konieczności wyboru) wszystkim potencjalnych przestępców przed naruszeniem norm prawa karnego
Celem stosowania kary jest przeświadczenie realności zagrożenia ustawowego
Ostatecznym dalszym celem wymiaru kary( jej stosowania) jest także odstraszenie obywateli poprzez siłę ustawy karnej ( prewencja oparta nie na empirycznych doświadczeniach ale na filozoficznych założeniach)
Krytyka teorii Feuerbacha:
Błędnym jest założenie, że każdy obywatel jest dokładnie poinformowany o wymiarze kary i w momencie podejmowania decyzji przeprowadza czystą kalkulację zysków i strat. Rola wymiaru i wykonania kary nie jest wcale wtórna do przeświadczenia realności zagrożenia ustawowego-fakty o wykonywaniu kary nie tylko lepiej docierają do świadomości ludzi niż sankcja ustawowa ale przemawiają z większą siłą do ludzkiej wyobraźni i rozsądku.
Poza tym kierując zagrożenie do ogółu społeczeństwa uważa wszystkich obywateli za potencjalnych przestępców.
Posumowanie:
Koncepcja Feuerbacha zamierza do usprawiedliwienia instytucji kary nie tylko w kategoriach etycznych, a nawet nie o kategoriach psychologicznych (opartych na analizie rzeczywistego przebiegu reakcji psychicznych ludzi) lecz raczej w kategoriach prawnych, mając na myśli prawo jako narzędzie realizacji zasad wolności jednostki i równości ludzi. Teoria Feuerbacha- pomimo jej niedostatków- zajmuje w rozwoju doktryny penologicznej trwałą pozycję. Jego myśl penologiczna jest konsekwentnie postępowa, humanitarna w swych założeniach i wnioskach praktycznych.
Utylitarystyczna, psychologiczna teoria prewencyjna - teoria J. Benthama
Bentham oparł swą koncepcję na systemie etycznym, na zasadzie użyteczności- wg niej głównym motorem postępowania ludzi jest dążenie do maksymalizacji szczęścia oraz minimalizacji cierpienia( w sensie jakościowym i ilościowym).
Wymienia różne kryteria pomiaru doznawanych przez ludzi przyjemności i przykrości, układa katalog tych doznań i ich licznych odmian. Uważa, że zawsze trzeba mieć na względzie ludzi, którzy są odbiorcami przyjemności czy przykrości.
Przyjemność( przykrość) doznawana przez kilka osób jest oceniana jako kilkakrotnie wyższa niż przeżywana przez jednego człowieka, przy czym wszyscy ludzie mają być pod tym względem traktowani na równi, niezależnie od tego, czy przyjemność( przykrość) spotyka ich osobiście czy też innych ludzi.
Przyjemności i przykrości jako bodźce naturalne sterują ludzkim postępowaniem.
Znając reguły działania mechanizmu można wytworzyć system „ sztucznych bodźców” wpływających na motywację ludzi.
Takimi bodźcami są sankcje zagrażające ludziom odebraniem im dostępu do przyjemności lub narzuceniem im pewnych dolegliwości.
Bentham rozróżnia:
sankcje polityczne - instrumenty przymusu, którymi operuje prawo
sankcje społeczne - moralne, obawa przed potępieniem zachowania jednostki przez otoczenie, przez opinię publiczną
sankcja fizyczne - obawa przed utratą przyjemności lub doznaniem przykrości
Motywacji wynikającej z„ naturalnej” skłonności jednostek do maksimum przyjemności i minimum przykrości siły społeczne przeciwstawiają motywację „sztuczną” w postaci intelektualnej antycypacji doznania przykrości w razie naruszenia nakazu. Ta antycypacja opiera się na prawie skojarzeń psychicznych- zakładamy przy tym, że człowiek działa podejmując decyzje pod wpływem namysłu, refleksji, pod wpływem rozważania skutków swego zachowania, że jednostka ludzka przed powzięciem decyzji ocenia i kalkuluje wartość oczekujących go przyjemności i przykrości, a w rezultacie wybiera taki wariant zachowania, który ma maksimum przyjemności i minimum przykrości.
Kalkulacja taka zakłada istnienie uchwytnej skali wartości, za pomocą której można obliczyć zyski i straty. W konkretnej sytuacji mając na względzie indywidualne upodobania i niechęci ludzi, ich zróżnicowanie, skłonności i oceny, trudno często orzec, która przyjemność jest większa, a która mniejsza- poza tym przeżycia stanowiące dla jednych przyjemności dla innych mogą być przykrością.
Bentham uważa, że wrażliwość ludzi na doznawane przyjemności i przykrości jest ostro zróżnicowana, jest zależna od wieku, płci, osobowości i usposobienia.
Poszukując rozwiązania tego zagadnienia wysuwa hipotezę, że można sprowadzić różne przyjemności i przykrości doznawane przez ludzi do wspólnego mianownika, jakim jest pieniądz, którego posiadanie ułatwia mnożenie przyjemności i unikanie przykrości.
Motywację ludzi należy oceniać z punktu widzenia skutków postępowania, do którego motywacja prowadzi- motywacje nie są złe ani dobre, liczą się jedynie efekty w postaci przyjemności lub przykrości.
Bentham spostrzega społeczeństwo jako sumę jednostek( atomizacja społeczeństwa)- interes społeczeństwa to suma interesów jednostek; każdy liczy się za jednego i tylko jednego (równość).
Opisana tu zasada stała się kamieniem węgielnym Benthamowskiej teorii
Przestępstwo jest aktem realizacji przez jednostkę jej naturalnej skłonności hedonistycznej, wypływa z tendencji do uzyskania za wszelką cenę przyjemności i do uniknięcia przykrości
wg Benthama kara jest prewencją i tylko prewencja
prawodawca, wychodząc z założenia, że przestępstwo jest w swych efektach szkodliwe wprowadza w ruch mechanizm kar jako „ sztucznych bodźców” bodźców sile prewencji
kara jest do pewnego stopnia odwrotnością przestępstwa
prawodawca powinien skrupulatnie wyważyć szkodę, potencjalne przykrości, jakie przestępstwo w sobie kryje, uwzględniając także wszystkie następstwa jakie za sobą ciągnie
trzeba uwzględnić też takie sytuacje, jak zagadnienie winy, niepoczytalność, stanu wyższej konieczności itp.( w tym wypadku kara nie ma charakteru prewencyjnego)
za przestępstwa z winy nieumyślnej należy stosować łagodniejsze kary
wszelka kara kryminalna jest szkodą, złem samym w sobie, przynosi ludziom cierpienie i dolegliwości
zgodnie z zasadą użyteczności karę należy stosować jedynie, gdy obiecuje to unikniecie większego zła, niż to, które niesie za sobą kara
Bentham wysuwa kilka propozycji ograniczenia represji karnej:
- nie należy stosować jej gdy jest bezpodstawna
- gdy jest bezskuteczna
- gdy jest nieopłacalna tj. zło wyrządzone człowiekowi przez karę jest większe niż zło wynikające z przestępstwa
zasada współmierności akry do przestępstwa
przesłanką proporcjonalności kary jest to by była, co do swego rodzaju, wymierzalna, podzielna i proporcjonalna
Bentham broni idei ekonomi karania, występując przeciwko karom zmierzającym do unieszkodliwienia sprawcy- gdy pozbawiamy człowieka fizycznej możliwości czynienia zła tym samym odbieramy mu możliwość czynienia dobra
Bentham jako pierwszy w rozwoju doktryny penologicznej rozróżnia PREWENCJĘ INDYWIDUALNĄ I PREWENCJĘ GENERALNĄ
na czoło wysuwa zasadę prewencji generalnej- zarówno zagrożenie ustawowe jak i stosowanie kar kryminalnych pobudzają w jednostkach mechanizm kalkulacji, sterując w kierunku powściągania się od popełniania czynów przestępczych( mechanizm ten działa w psychice jednostki- tym samym zaciera się trochę granica między prewencją generalną i indywidualną
Bentham też jako pierwszy wyróżnia 3 funkcje prewencji indywidualnej:
1) unieszkodliwienie sprawcy- uniemożliwienie mu popełnienia nowych przestępstw( wykluczając całkowite unieszkodliwienie fizyczne)- postulat ten realizuje bezpośrednio kara pozbawienia wolności
2) poprawa przestępcy- przełamanie złej woli przestępczej- popraw jurydyczna tj. takie oddziaływanie na sprawcę, by już nie popełniał przestępstwa; domaga się on ścisłego przestrzegania zasady segregacji więźniów, by nie dopuścić do deprawowania jednych przez drugich i ich demoralizacji
3) odstraszanie potencjalnych sprawców przestępstw
Analiza krytyczna:
Przestępstwo nie jest jedynie emanacją naturalnej, biologicznej do pewnego stopnia skłonności jednostki do zdobycia przyjemności kosztem przykrości dla innych- ma swoje korzenie zarówno w osobowości jednostki jak i w działaniu warunków społecznych, ekonomicznych. Są takie typy przestępstw, których motorem jest negatywna postawa wobec społeczeństwa. Bentham pomija zjawisko kryminalne jako masowe, które nie jest sumą jednostkowych zachowań przestępczych. Do ujemnych skutków przestępstwa zalicza on poczucie lęku, zagrożenie przeżywane przez jednostkę w obawie przed staniem się ofiarą przestępstwem - nie rodzi się to w efekcie na jednostkowe przestępstwo ale w odezwie na przestępczość jako zjawisko masowe. Kara nie może być rozumiana jako mechanizm działający w kierunku odwrotnym niż przestępstwo- jest to bowiem reakcja na przestępstwo.
Wpływ utylitarystycznej koncepcji penologicznej na rozwój teorii i praktyki karania
Do myśli Benthama powraca współczesna teoria kary, a także prawa karnego. Usiłował on wyjaśnić wszystkie podstawowe instytucje prawa karnego za pomocą prewencyjnej funkcji kary - jest to próba rozwiązania problemów przestępstwa i kary ze stanowiska polityki kryminalnej.
Bentham wprowadził na teren prawa karnego założenia kryminalno- polityczne, przedstawił on w polityce kryminalnej ważny problem jakim są ujemne konsekwencje społeczne wynikające z przestępczości. Samo postawienie przez Benthama zagadnień kryminalnych w kontekście działania nagród czy ich obietnicy zbiega się z głównymi nurtami teorii zachowania. Trwałe i ważne okazało się wprowadzenie przez Benthama dychotomii: prewencja indywidualna i generalna, rozróżnienie funkcji kary.
Najbardziej jednak trwałe z koncepcji Benthama są jego postulaty humanizacji instytucji kary:
ekonomii kary
eliminacja kary śmierci
ograniczenia do minimum pola penalizacji
nasycenie kary kryminalnej pierwiastkami wychowawczymi
Nowsze prewencyjne teorie kary
Kara prewencyjna na tle kierunku antropologicznego i socjologicznego w nauce prawa karnego.
Omawiane niżej koncepcje pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku powstały na gruncie nowych prądów w nauce prawa karnego, tzw. kierunku pozytywistycznego( szkoły antropologicznej i socjologicznej).
Są dwie cechy idei kary prewencyjnej głoszonej przez tych przedstawicieli:
1. Nie są one dalszym ciągiem koncepcji penologiczych Feuerbacha i Benthama, nie przyznają się nawet do pokrewieństwa z nimi
2. Nowe prądy w doktrynie wysuwając idee kary prewencyjnej wychodzą z całkowicie innych przesąłnek niż wcześniejsze teorie- atakują wyznawców retrybutywnych teorii kary podpierając się statystyką kryminalną( stwierdzają niepokojące nasilenie wzrostu fali kryminalnej, nasilenie recydywy- za co obwiniają szkołę klasyczną prawa karnego.
Przedstawiciele szkoły antropologicznej
1) C. Lombrozo- teoria urodzonych zbrodniarzy
Stosowanie kary jako odpłaty złem za zło w stosunku do takich zbrodniarzy nie wchodzi w rachubę, ich zachowanie jest bowiem całkowicie zdeterminowane przez czynniki naturalne, biologiczne.
Wobec przestępców tego typu należy stosować środki eliminacji fizycznej, dożywotniej izolacji lub karę śmierci, która jest skrajnym środkiem „selekcji naturalnej”. Z trzech funkcji kary jedynie pierwszy: funkcję unieszkodliwienia, przy czym ujmuje ją w znaczeniu fizycznym, biologicznym.
2)E. Ferrie
Rozróżnia prewencję indywidualną i generalną( ta druga polega wg niego na uspokajaniu trwogi ludzi uczciwych, na uciszeniu przeżywanego przez nich poczucia zagrożenia przed przestępczością).
Odrywa kategorię kary kryminalnej od odpowiedzialnej karnej- wychodząc ze skrajnego determinizmu odrzuca w ogóle ideę takiej odpowiedzialności. Broni zasady zdeterminowania zachowania przestępczego przez czynniki całkowicie niezależne od woli ludzkiej( zewnętrzne i wewnętrzne).Wymienia pojęcie „ odpowiedzialności fizycznej” jako bezwzględnej konieczności fizycznej uległości jednostki nakazom grupy społecznej. Społeczeństwo w obronie własnej uruchamia różne środki: prewencyjne, retrybutywne, represyjne i eliminacyjne.
Na tle tej klasyfikacji kara nie jest środkiem prewencyjnym ale represyjnym lub eliminacyjnym( eliminacja służy unieszkodliwieniu przestępców, przestępców represja- ich odstraszeniu): tylko te dwie funkcje kary naprawdę uwzględnia Ferri, wyłącza całkowicie funkcję poprawy( pozbawiona jest ona sensu z powodu determinizmu człowieka).
Kwintesencją jest pogląd o konieczności poświęcenia jednostki dla obrony interesów grupy społecznej.
Szkoła socjologiczna-koncepcja F. Liszta( założyciel i główny przedstawiciel)
Koncepcjom kary retrybutywnej przeciwstawia on ideę kary celowej lub kary ochronnej( cel jako efekt naszego działania). Zorganizowana działalność organów karzących sprowadza się do realizacji określonych celów przy doborze odpowiednich środków, działalność ta zmierza to osiągnięcia celów pożądanych społecznie, jakim jest zmniejszenie przestępczości.
Liszt usprawiedliwienia kary szuka raczej w idei odpłaty, ale uważa, że nie można się do tego ograniczać, ale trzeba zastanowić się czym kara być powinna , czym może być w doświadczeniu, jakim społecznie użytecznym celom może służyć a jakim służyć powinna,
Przez ideę kary ochronnej rozumie się taką karę, która chroni interesy i dobra jednostki i społeczeństwa. Przestępczość wg Liszta ma swoje uwarunkowania społeczne i indywidualne( tzw. genetyczne czynniki społeczne).
Na czoło wysuwa on prewencję indywidualną- przesuwa punkt ciężkości z przestępstwa na przestępcę z oceny jednostkowego zachowania sprawcy na jego osobowość. Liszt nie dopuszcza stosowania kary bez stwierdzenia konkretnego zachowania przestępczego, ale w tym zachowaniu widzi głównie odbicie osobowości sprawcy. Przyjmuje benthamowski podział na trzy funkcje prewencji( uniemożliwienie popełnienia nowych przestępstw, odstraszenie i poprawę).
Ten trójpodział odnosi się do trzech typów osobowości przestępczej:
1) przestępców niepoprawnych( z nawyknienia, zawodowych, zatwardziałych recydywistów)- trzeba do nich stosować unieszkodliwienie i eliminację
2) przestępców niewymagających poprawy( „ z okazji”)- stosuje się odstraszenie
3) przestępców nadających się do poprawy i wymagających poprawy-reedukacja, poprawa
Liszt łączy ten trójpodział także z typologią przestępstw( niepoprawni rekrutują się głównie z osobników, którzy systematycznie dopuszczają się kradzieży, paserstwa, rabunków, podpaleń, zgwałceń, nie wymagają poprawy przestępcy przypadkowi, z powodu zbiegu okoliczności).
Swoją teorię kary opiera raczej nie na podłożu socjologicznym lecz na analizie psychologicznej, personologicznej tj. na analizie typów osobowości.
Pod dużym wpływem szkoły socjologicznej do kodeksów zostały wprowadzone takie instytucje jak warunkowe zawieszenie wykonywania kary, warunkowe przedterminowe zwolnienie, odrębny system karno-resocjalizacyjny dla nieletnich i młodocianych.
Ogólny obraz prewencyjnej teorii kary
Teorie prewencyjne są bardzo zróżnicowane. W świetle teorii Feuerbacha idea prewencji pozostaje zjawiskiem apriorycznym. Wedle Benthama kara prewencyjna jest obiektywną rzeczywistością natury psychologicznej, wynika z działania mechanizmu „bodźców naturalnych i sztucznych” sterujących postępowaniem człowieka.
Zdaniem Liszta kara wprawdzie prewencją nie jest ale powinna pełnić funkcje zapobiegawcze, przede wszystkim funkcje prewencji indywidualnej.
Teorie prewencyjne w doktrynie określa się jako empiryczne.
Są one do pewnego stopnia bardziej dynamiczne niż teorie retrybutywne( mają zmieniać rzeczywistość a nie ją tylko wyjaśniać).
Część trzecia Penologia a współczesne problemy kary
Przegląd współczesnych zapatrywań na karę
1. Kara retrybutywne czy prewencyjna.
Odrzuca się karę jako akt odkupienia, a wyznacza się jej raczej rolę środka reedukacyjnego, który ma doprowadzić do świadomości sprawcy przeświadczenie, że czyn kryminalny jest groźny zarówno dla niego jak i dla społeczeństwa z wysunięciem na czoło miejsca funkcji prewencyjnej kary polegającej na resocjalizacyjnym oddziaływaniu na przestępcę wiąże się występująca przez wiele lat w doktrynie tendencja do całkowitego przekreślenia retrybutywnego sensu kary kryminalnej. Jednak idea kary retrybutywne jest żywa w mentalności ludzi, w świadomości kręgów społecznych i tych, którzy decydują o karze, o jej wymiarze i procesie wykonywania. Nawrót do idei odpłaty w każe wiąże się z krytyką dotychczasowej praktyki resocjalizacyjnej( sceptyczne spojrzenie na funkcje poprawcze kary pozbawienia wolności).
U niektórych teoretyków prawa karnego i polityki kryminalnej pojawiły się tendencje do przekształcenia idei odpłaty w ideę rekompensacji zła wyrządzonego przez przestępcę- zamiana kar kryminalnych na sankcje prawa cywilnego.
2. Współczesna krytyk instytucji kary kryminalnej.
Znaczącą krytykę zapoczątkował ogłoszony w 1947 program Międzynarodowego Ośrodka Badań nad Obroną Społeczną we Włoszech- spowodował on rozwinięcie ruchu obrony społecznej( założyciel F. Gramatica). Wg niego państwo nie ma prawa do karania jednostek tylko m obowiązek ich uspołecznienia. Zaproponował zamiast kar kryminalnych środki obrony społecznej: umieszczenie w domu pracy lub kolonii rolnej, w domu przystosowania społecznego( dla psychopatów, alkoholików nałogowych, żebraków z lenistwa) umieszczenie nieletnich do lat 18 w reformatorium, ograniczenie wolności w postaci świadczenia obowiązkowej pracy dziennej, wolność nadzorowana, zakaz pobytu w pewnych miejscowościach, zakaz przebywania w niektórych środowiskach, grzywna.
Były również inne kongresy.
Teorie penologiczne w praktyce karania
Trojaka praktyka karania:
1) praktyka ustawodawcza
2) praktyka organów wymiaru sprawiedliwości
3) praktyka wykonania kary
Wychodzimy tu z generalnego założenia metodologicznego, że trzy etapy czy stadia stanowią coś w rodzaju podsystemów, które stanowią spójny system wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. W każdym z rozpatrywanych podsystemów można odnaleźć zarówno pierwiastki idei kary retrybutywnej jak i prewencyjnej.
Ad.1 Teorie penologiczne w ustawodawczej praktyce karania
W ustawodawstwie różnych krajów zaznaczają się różnorakie poglądy na karę. Podstawą tych rozważań będą przepisy ustawodawstwa karnego polskiego z 1969r.
Zasada współmierności (proporcjonalności)- zdaniem niektórych teoretyków prawa karnego ( Makarewicz, Śliwiński) hierarchizacja sankcji karnych za różne typy przestępstw jest odbiciem idei odpłaty- zgodnie z odpłatą rozumianą w sensie sprawiedliwości dystrybutywnej za groźniejsze przestępstwa płaci się surowszą karę, za mniej niebezpieczne- łagodniejszą: tzw. drabina kar. Ta gradacja sankcji karnej odpowiada przedmiotowi zamachu przestępczego - za naruszenie bardziej wartościowego dobra sprawca przestępstwa płaci wyższą cenę. Niezbędne jest jednak rozpatrywanie też mierników związanych ze stroną podmiotową przestępstwa- cechy osobiste i sytuacja sprawcy. Gradacja kar da się wyjaśnić zarówno punktu widzenia teorii retrybutywnych i prewencyjnych są jednak instytucje których nie da się wyjaśnić od strony retrybutywnej, np. warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonywania kary, warunkowe przedterminowe zwolnienie, nadzwyczajne obostrzenie kary, akt łaski.
Ad.2. Koncepcje penologiczne w sądowej praktyce karania
Dotyczą one głównie sądowych dyrektyw wymiaru kary:
ocena stopnia społecznej szkodliwości(odnośnie idei odpłaty i stopnia prewencji indywidualnej)
cele kary w zakresie społecznego oddziaływania( głównie prewencja generalna, w mniejszym stopniu indywidualna)
pobudki, właściwości i warunki osobiste sprawcy
sposób działania sprawcy
osobowość sprawcy( kłóci się trochę z ideą odpłaty, która karze uwzględniać głównie czyn; odnosi się bardzo do prewencji indywidualnej)
Wg przeprowadzonych badań(T. Kaczmarek) wynika, że sędziowie na pierwszym miejscu stawiają jako cel kary poprawę skazanego, a już na drugim - sprawiedliwą odpłatę. Reguła odpłaty przywoływana jest częściej przy przestępstwach przeciwko mieniu niż przeciw życiu i zdrowiu.
Ad.3. Teorie penologiczne w procesie wykonywania kary
W trakcie wykonywania kary na czoło wysuwa się rzecz jasna prewencja indywidualna i to ze swoją funkcją poprawczą. Idea resocjalizacji, reedukacja wypełnia treść i jest głównym zadaniem polityki penitencjarnej i to niezależnie od realnych efektów osiąganych w dziele poprawy skazanych. Pewne funkcje prewencji generalnej pełni stygmatyzacja osób, które odbywały karę pozbawienia wolności; niweczy ona wysiłki podejmowane dla poprawy byłego skazanego, utrudnia mu drogę do pełnej reasymilacji społecznej.
Zjawisko stygmatyzacji nie da się pogodzić z ideę kary jako odpłaty, zgodnie z którą człowiek który poniósł już karę rozliczył się już z własnym czynem przestępczym i więcej więcej tego powodu nie powinien cierpieć. Idea kary rozumianej jako sprawiedliwa odpłata może być pomocna w procesie resocjalizacji skazanych- wpajanie poczucia winy i odpowiedzialności.
Penologia na rozdrożu- Rozważania końcowe
1. Istota dylematu
Kara jako akt odpłaty czy środek prewencji staje się coraz to w nowym tle. Nowe techniki i metody badawczej poddawały i poddają nadal wnioski płynące z prewencyjnych teorii kary gruntowną i surową próbą weryfikacji w drodze badań empirycznych. Dylemat racjonalizacji kary istnieje cały czas. W istocie chodzi o różnicę między stwierdzeniem faktu, że kara jest wymierzona za przestępstwo a w ujęciu postulatywnym, tj. domaganiem się, by kara dawała określone efekty prewencyjne w przyszłości.
2. Punitywność w świetle różnych koncepcji penologicznych- teorie kary a zagadnienie: rygoryzm lub tolerancja
Poszukujemy odpowiedzi na pytanie, który z nurtów w penologii stwarza podstawy do rozszerzenia zakresu penalizacji czynów ludzkich i wzmocnienia jej intensywności. Liczni autorzy przyjmują jako pewnik założenie, że idea kary retrybutywne prowadzi do stosowania kar surowych, okrutnych, choćby z tego prostego powodu, że wywodzi się ona z barbarzyńskiej instytucji zemsty krwawej, przywodzi na myśl regułę na myśl regułę talionu, że ma zabarwienie na wskroś emocjonalne. Zauważyć trzeba jednak, że te poglądy nie zajmują potwierdzenia w ewolucji społecznych reakcji na czyny oceniane jako ujemne.
Z drugiej strony akceptacja teorii odpłaty prowadzi konsekwentnie do ścisłego przestrzegania zasad bezwzględnego stosowania kary za każde przestępstwo. Teoria odpłaty nie dopuszcza prawa łaski, wyklucza stosowanie ulg i środków probacyjnych.
3. Koncepcje penologiczne na tle współczesnej struktury kryminalnej( współczesne= koniec lat 70')
Coraz liczniej pojawiają się przestępstwa, w które uwikłane jest wiele osób, trudno ustalić rolę każdego członka grupy w akcji przestępczej- zgodnie z ideą odpłaty przestępca płaci za własny czyn, dlatego pojawiają się problemy aby kara została odmierzona stosownie do indywidualnego własnego zaangażowania, obiektywnego i subiektywnego poszczególnych jednostek.
Pojawia się coraz więcej przestępstw nieumyślnych- idea odpłaty bierze swój początek w „złej woli” sprawcy urzeczywistnionej w czynie; kara jako środek prewencyjny nie spełnia w tym wypadku swoich celów, gdyż chodzi głównie o jednostki, które nie wymagają poprawy.
Pojawia się coraz wyraźniej problem wiktymizacji- zwrócenie uwagi na losy ofiary, jaki jest jej związek z kara za czyn jaki w nią ugodził.
4. Kilka konkluzji.
Omówione tu zostały zasadnicze myśli głównych dualistycznie rozumianych nurtów teoretycznych w penologii: retrybutywnego i prewencyjnego.
U źródeł obu odnajdziemy ideę, że kara kryminalna pozostaje zawsze złem spotykającym człowieka, wytwarzanym i narzucanym mu przez siły społeczne. Kara może być stosowana tylko w granicach oznaczonych przez potrzeby i zadania prewencyjne, teorie odpłaty punkt ciężkości przenoszą n jednostkę ludzką, kładąc nacisk na jej autonomiczność, podmiotową pozycję w procesie karania.
Wg niektórych teorii prewencyjnych akcent jest głównie na funkcje społeczne kary( jako środka ochrony społecznej) z pominięciem pierwiastków odnoszących się do jednostki.
Należy pamiętać, że kamieniem węgielnym idei kary pozostaje wiara w to, że człowiek jest istotą dynamiczną i twórczą, że może tworzyć i przeobrażać samego siebie.
1