Leszek Garlicki „Polskie prawo konstytucyjne” -> r. „Rada ministrów i administracja rządowa”
Rada ministrów jest drugim - obok prezydenta - podstawowym segmentem władzy wykonawczej (egzekutywy). RM stanowi jednak głowę znacznie szerszego i bardziej skomplikowanego systemu organizacyjnego. RM jest organem konstytucyjnym.
Znaczenie terminu rząd:
rząd = rada ministrów = gabinet. W takim znaczeniu występuje w małej konstytucji z 1992 roku (i w książce Garlickiego). Konstytucja z 1997 roku w ogóle nie zawiera terminu rząd.
rząd = cały system organizacyjny podporządkowany RM = administracja rządowa (ale bez administracji samorządowej).
rząd = cały system sprawowania władzy w państwie (całokształt organów państwowych).
Pozycja ustrojowa RM:
jeden z dwóch podstawowych organów egzekutywy
równorzędny wobec prezydenta
powiązanie z sejmem (RM winna się cieszyć zaufaniem większości sejmowej, sama jest zresztą w znacznym stopniu złożona z posłów)
RM i jej członkowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed sejmem i indywidualną odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu.
RM jest organem kolegialnym, przy czym większość jej członków to jednoosobowe organy konstytucyjne o własnym zakresie kompetencji
wewnątrz RM zarysowuje się polityczna hierarchia jej członków
RM skupia w swej kompetencji najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące bieżącego prowadzenia polityki, należą do niej „wszystkie sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego”.
RM sprawuje kierownictwo całego systemu administracji rządowej
Poprzez swego prezesa RM sprawuje nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego
RM ma pełnię kompetencji do określenia stanowiska Polski w organach wykonawczych UE.
Unormowania prawne dotyczące RM zawiera konstytucja i ustawy. Wewnętrzne funkcjonowanie RM określa jej uchwała nr 49 z dnia 19 marca 2002 - Regulamin Pracy Rady Ministrów.
Powoływanie i odpowiedzialność Rady Ministrów.
Procedury powoływania RM, dokonywania zmian w jej składzie i egzekwowania jej odpowiedzialności stanowią kościec parlamentarnego systemu sprawowania rządów. Istotą tego systemu jest zasada, zgodnie z którą rząd pochodzi od parlamentu i ponosi przed nim polityczną odpowiedzialność.
Rząd mniejszościowy zachowuje wszystkie uprawnienia rządu większościowego, ale jego pozycja ustrojowa jest słaba.
Prezes RM ma obowiązek złożenia dymisji w następujących przypadkach:
ukonstytuowanie się nowego sejmu po wyborach - dymisja składana jest na pierwszym posiedzeniu sejmu i musi zostać przyjęta przez prezydenta
nieuchwalenie przez sejm wotum zaufania dla RM:
niepowodzenie nowo tworzonego gabinetu - oznacza przejście do dalszych etapów tej procedury
niepowodzenie już istniejącego gabinetu - premier wnioskuje o wotum zaufania i nie otrzymuje go (w II RP tylko Miller wnioskował o ponowne udzielenie wotum zaufania)
wyrażenie RM wotum nieufności przez sejm (musi to być weto konstruktywne). Prezydent musi rezygnację przyjąć.
Złożenie rezygnacji przez prezesa RM (jest to wyłącznie jego decyzja, a nie całego rządu). Prezydent może takiej rezygnacji nie przyjąć.
Śmierć premiera jest równoznaczna ze złożeniem dymisji.
Po przyjęciu dymisji RM prezydent jest zobowiązany do powierzenia jej dalszego sprawowania obowiązków do czasu powołania nowej RM (zgodnie z zasadą, że państwo nie może pozostać bez rządu). Kompetencje „gabinetu sprawującego obowiązki” nie są w żaden sposób ograniczone prawnie, ale zwyczaj polityczny nakazuje odchodzącej RM niepodejmowanie decyzji, które mogą poczekać.
Przyjęcie dymisji RM zobowiązuje do złożenia dymisji również sekretarzy i podsekretarzy stanu oraz wojewodów i wicewojewodów. O przyjęciu tych dymisji decyduje premier w terminie 3 miesięcy od powołania nowego rządu.
Przyjęcie dymisji otwiera proces tworzenia nowej RM. Przebiega on w trzech etapach (niepowodzenie wcześniejszego etapu powoduje przejście do kolejnego). Początkiem pierwszego etapu jest desygnowanie nowego premiera przez prezydenta (prezydent może wskazać kogokolwiek, ale powinien się liczyć z układem sił w sejmie). Powołanie RM zaproponowanej przez premiera musi nastąpić w ciągu 14 dni od przyjęcia dymisji poprzedniej RM (w przeciwnym razie pierwszy etap procedury ulega zamknięciu). Prezydent może powołać rząd proponowany przez premiera bądź odmówić, ale nie może ingerować w skład proponowanego rządu. Powołanie RM oznacza kres istnienia poprzedniego gabinetu, pojawia się nowa pełnoprawna RM. Następnie w terminie 14 dni od powołania RM premier jest zobowiązany przedstawić sejmowi program działania wraz z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. Na posiedzeniu sejmu premier wygłasza przemówienie (expose) wskazujące podstawowe zamierzenia rządu i przedstawia skład swego gabinetu. Następują pytania i dyskusja na zakończenie której jeszcze raz głos zabiera prezes RM. Następnie przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem o wotum zaufania - jego przyjęcie wymaga bezwzględnej większości głosów (tzn. głosy wstrzymujące się są równoważne z głosami przeciw) przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uzyskanie bezwzględnej większości (tzw. inwestytury parlamentarnej) kończy procedurę tworzenia nowej RM.
Jeżeli pierwszy etap tworzenia rządu nie przyniesie rezultatu (prezydent nie powoła rządu w 14 dni, bądź powołany rząd nie uzyska wotum zaufania) otwiera się etap drugi, w którym może dojść do utworzenia rządu parlamentarnego. W tym czasie rządzi rząd, który został powołany przez prezydenta i nie uzyskał wotum zaufania, a jeśli takiego nie ma to rząd który został zdymisjonowany. W terminie 14 dni od zakończenia pierwszego etapu sejm może dokonać wyboru nowego premiera (kandydatów mogą zgłaszać grupy liczące co najmniej 46 posłów), a później wskazanej przez niego RM (bez możliwości ingerencji w jej skład). Wymagane jest poparcie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Marszałek sejmu uchwałę o wyborze rządu przekazuje niezwłocznie prezydentowi, który jest zobowiązany do powołania tak wybranej RM.
W przypadku niepowodzenia drugiego etapu rozpoczyna się etap trzeci, różniący się od pierwszego tylko tym, że w głosowaniu nad wnioskiem o wotum zaufania potrzebna jest zwykła większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeżeli rząd nie uzyska wotum zaufania, podaje się do dymisji, a prezydent powierza mu dalsze sprawowanie obowiązków i rozwiązuje parlament. Po nowych wyborach procedura zaczyna się od nowa.
Od 1992 roku istnieje w Polsce procedura konstruktywnego wotum nieufności (nawiązanie do rozwiązań niemieckich). Oznacza to, że jedyną drogą wyrażenia rządowi wotum nieufności jest jednoczesne dokonanie wyboru nowego premiera (co jest trudne i często pozwala trwać rządom mniejszościowym). Wniosek o wyrażenie wotum nieufności wraz z nazwiskiem kandydata na nowego premiera może złożyć grupa co najmniej 46 posłów. Złożonego wniosku nie można wycofać. Głosowanie nad nim odbywa się nie wcześniej niż po upływie 7 dni od złożenia wniosku. Głosowanie powinno odbyć się w trakcie przypadającego w tym terminie posiedzenia sejmu lub najpóźniej na następnym posiedzeniu. Możliwe jest zgłoszenie kilku wniosków o wotum nieufności (debatuje się nad nimi łącznie i głosuje w kolejności w jakiej były zgłoszone). Dla przyjęcia wniosku konieczne jest poparcie większości ustawowej liczby posłów niezależnie od liczby posłów znajdujących się na sali w momencie głosowania. Nieuzyskanie takiej większości oznacza odrzucenie wniosku i zakaz wnoszenia kolejnych przez trzy miesiące od daty złożenia głosowanego wniosku, chyba że z wnioskiem wystąpi co najmniej 115 posłów, wówczas trzymiesięczny zakaz zostaje uchylony.
Jeśli wniosek zostanie przyjęty premier musi podać się do dymisji, a prezydent dymisję przyjąć i powierzyć rządowi dalsze pełnienie obowiązków, a w następnym kroku powołać wybranego przez sejm nowego premiera wraz z wskazana przez niego RM. Prezydentowi nie przysługuje wówczas możliwość odmowy powołania premiera i RM.
Członkowie RM (poza premierem) ponoszą przed sejmem indywidualną odpowiedzialność polityczną. Wniosek o wyrażenie ministrowi wotum nieufności musi pochodzić od grupy co najmniej 69 posłów i może być głosowany nie wcześniej niż po 7 dniach od zgłoszenia. Przed głosowaniem wniosek powinien zostać zaopiniowany przez odpowiednią komisję sejmową. Przyjęcie wniosku wymaga większości głosów ustawowej liczby posłów i nakłada na prezydenta obowiązek odwołania ministra. Po odrzuceniu wniosku jego ponowne zgłoszenie jest możliwe po upływie co najmniej 3 miesięcy, chyba że wystąpi z nim co najmniej 115 posłów.
Członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność polityczną także przed premierem, który może w dowolnym momencie zażądać od nich złożenia rezygnacji. Jeśli ten sposób zawiedzie członek rządu może zostać odwołany przez prezydenta na wniosek premiera. Prezydent nie może odwołać członka rządu bez wniosku premiera, natomiast nie jest do końca jasne czy prezydent może nie przychylić się do wniosku premiera o odwołanie/powołanie ministra (raczej nie może, ale Kwaśniewski zrobił to w 2003 roku nie chcąc powołać ministra zdrowia wskazanego prze premiera).
Członkowie RM (łącznie z premierem) mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej. Wnioskować może o to prezydent bądź grupa co najmniej 115 posłów. Decyzję podejmuje sejm większością 3/5 ustawowej liczby posłów (276). Sprawa trafia wówczas do Trybunału Stanu.
Skład i Organizacja rządu.
RM jest organem kolegialnym, a jej podstawową formą działania są posiedzenia. RM nie można jednak traktować jako jednolitego kolegium złożonego z równouprawnionych członków.
RM musi się składać z prezesa RM i ministrów. Konstytucja różnicuje ministrów na kierujących określonymi działami administracji rządowej (minister resortowy) i na wypełniających zadania zlecone im przez premiera (minister bez teki). Powołanie ministrów resortowych jest konieczne - ktoś musi stać na czele wszystkich działów administracji rządowej, powołanie ministrów bez teki zależy od woli premiera.
W składzie rządu mogą (ale nie muszą) się też znaleźć dwie dalsze kategorie członków: wiceprezesi RM (nie było ich tylko w rządzie Olszewskiego) oraz przewodniczący komitetów określonych w ustawach (obecnie jest to Komitet Badań Naukowych i Komitet Integracji Europejskiej). Skład Rady Ministrów ma charakter zamknięty.
Poza składem RM pozostaje natomiast kilka ważnych kategorii piastunów urzędów w administracji rządowej. Po pierwsze są to kierownicy urzędów centralnych nie kierowanych przez ministrów (Główny Urząd Miar, Główny Urząd Statystyczny, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Urząd Ochrony Państwa, Wyższy Urząd Górniczy) oraz urzędów podległych poszczególnym ministrom (Główny Urząd Ceł, Komendant Główny Policji, Krajowy Urząd Pracy, etc.).
Jeszcze inna kategorią są pełnomocnicy rządu , którzy działają w ramach zadań RM i zajmują się „określonymi sprawami o charakterze czasowym, których przekazanie członkom RM nie jest celowe”. Nie maja oni ustawowo wyznaczonej kompetencji, ale działają w imieniu rządu.
Szczególnego rodzaju strukturą jest Kancelaria Prezesa RM zajmująca się obsługą RM, ale również koordynowaniem prac w ramach rządu. Na czele kancelarii stoi jej Szef powoływany przez premiera.
Premier kieruje pracami RM, zwołuje jej posiedzenia, ustala porządek dzienny posiedzeń i im przewodniczy. Posiedzenia odbywają się w stałych terminach określonych przez premiera - od czasów Mazowieckiego są to wtorki. W posiedzeniu mają obowiązek wziąć udział wszyscy członkowie RM (w zastępstwie ministra może przyjść ktoś inny z ministerstwa, ale w głosowaniu nieobecnego ministra może zastąpić tylko inny minister wskazany przez premiera i mający wtedy 2 głosy). W posiedzeniu mogą też brać udział osoby spoza RM (zaproszone lub wezwane przez premiera, przedstawiciel prezydenta, etc.). Decyzje zapadają w drodze uzgodnień (głosowania są rzadkością). Sprawy mogą też być rozstrzygane w drodze korespondencyjnego uzgadniania poza posiedzeniem rządu. Szczególną formą posiedzeń rządu jest jego zgromadzenie się pod przewodnictwem prezydenta RP - działa on wówczas jako Rada Gabinetowa.
W ramach RM mogą działać różnego rodzaju ciała wewnętrzne i pomocnicze. Najważniejsze to stałe komitety RM (np. Komitet Ekonomiczny RM czy Komitet Społeczny RM) złożone z członków rządu.
W ramach zadań RM działa Komitet Obrony Kraju (zajmuje się sprawami obronności i bezpieczeństwa) jego przewodniczącym jest prezydent, a zastępcami premier i minister obrony narodowej.
Przy RM działa też Kolegium do Spraw Służb Specjalnych (koordynowanie i nadzór Urzędu Ochrony Państwa, Wojskowych Służb Informacyjnych, Policji, Straży Granicznej i Żandarmerii Wojskowej) - przewodniczącym jest premier, a członkami odpowiedni ministrowie.
W strukturach RM mogą istnieć też rady bądź zespoły tworzone przez premiera. Są to organy pomocniczo-doradcze, których członkowie mogą być spoza rządu. Mogą istnieć też komisje wspólne (złożone z członków rządu i określonych środowisk czy instytucji) np. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu.
Kolejnym ciałem opiniodawczo-doradczym jest Rada Legislacyjna złożona z prawników i opiniująca zagadnienia prawne związane z działaniem rządu.
Zakres działania Rady Ministrów.
Podstawowe zadania RM:
kierowanie administracją rządową
kierowanie wykonaniem budżetu państwa
zapewnienie wykonywania ustaw (rozporządzenia, inicjatywa ustawodawcza, prawo nadawania swoim projektom charakteru pilnego, możliwość zgłaszania poprawek - pozwala to oddziaływać na sejm i senat)
zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz porządku publicznego
sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, a w szczególności zawieranie umów międzynarodowych.
Rząd nie może tworzyć ustaw, a jedynie akty o charakterze podustawowym, czyli rozporządzenia. Rozporządzenie jest podstawowym aktem wykonawczym wydawanym na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenie ma charakter aktu prawa powszechnie obowiązującego, a więc może normować sytuację prawną wszelkiego rodzaju adresatów, także obywateli. Gdy chodzi o akty prawa wewnętrznego (obowiązuje tylko jednostki podległe organowi wydającemu) to RM posiada kompetencję stanowienia uchwał. Rozporządzenia i uchwały muszą być zgodne z ustawami, co podlega kontroli sądów.
Prezes Rady Ministrów.
Premier w Polsce nie jest primus inter pares (pierwszym wśród równych), ale rzeczywistym szefem rządu. Jego pozycja jest bardzo silna, zwłaszcza gdy jest jednocześnie szefem największej partii.
Kompetencje premiera koncentrują się na:
procesie tworzenia rządu i dokonywania w nim zmian
udzielaniu kontrasygnaty aktom prezydenta
zakresie zadań i personalnym kształcie ministerstw i innych organów centralnych (przysługuje mu władza organizacyjna - określa zakres działań każdego ministra, musi podzielić między ministrów 32 działy administracji rządowej - może przydzielać po kilka działów jednemu ministrowi, ale nie może ich dzielić)
organizowaniu prac rządu
kierowaniu pracą terenowej administracji rządowej (np. powoływanie i odwoływanie wojewodów)
zwierzchnictwie nad osobami zatrudnionymi w administracji rządowej
nadzorze nad działalnością samorządu terytorialnego.
Premier ma prawo do wydawania rozporządzeń i zarządzeń (na tej samej zasadzie co rozporządzenia i uchwały całej RM).
Minister.
Istotą urzędu ministra jest specjalizacja przedmiotowa - każdy minister realizuje odpowiednią część zadań rządu jako całości. Urząd ministra ma charakter polityczny. Ustrojowa pozycja ministra ma charakter dwoisty - z jednej strony jest on członkiem RM, a więc przynależy do kolegialnego organu o własnych kompetencjach, a drugiej jest on jednoosobowym zwierzchnikiem swojego resortu, a więc oddzielnym organem administracji rządowej (nie dotyczy ministrów bez teki). Ministrowie są formalnie równi, nieformalnie istnieje hierarchia.
Minister ma prawo do:
udziału w posiedzeniach RM
przedstawienia własnego stanowiska
głosowania
inicjowania polityki rządu
przedkładania inicjatyw i projektów aktów normatywnych na posiedzeniu RM.
Na ministrze spoczywa obowiązek realizowania polityki ustalonej przez RM i wynikającego stąd obowiązku lojalności politycznej.
Minister resortowy kieruje podległym mu działaniem administracji. Ma prawo wydawania rozporządzeń i zarządzeń (na tych samych zasadach co rozporządzenia i uchwały RM), które jednak mogą być uchylane przez RM na wniosek premiera. Ministrowi resortowemu podlega ministerstwo tzn. zorganizowana struktura urzędnicza powołana do bezpośredniej realizacji zadań należących do danego ministra.
Należy rozróżnić strukturę polityczną (kierowniczą) i strukturę urzędniczą ministerstwa. Kierownictwo ministerstwa, poza samym ministrem, to sekretarz stanu i podsekretarz stanu (wiceministrowie). Powołuje ich premier na wniosek ministra bądź z własnej woli. Struktura urzędnicza (merytoryczna) ministerstwa obejmuje następujące komórki organizacyjne:
departamenty - realizujące merytoryczne zadania ministerstwa
sekretariaty - obsługujące ministra oraz komitety, rady i zespoły
wydziały - jako komórki organizacyjne wewnątrz departamentów i sekretariatów.
„Wymienione jednostki powinny składać się z urzędników, a więc z zespołu apolitycznych specjalistów zatrudnionych w ministerstwie niezależnie od osoby i partyjnej przynależności aktualnego ministra. Służyć temu ma między innymi tzw. korpus służby cywilnej, a najważniejszym stałym pracownikiem ministerstwa powinien być jego dyrektor generalny”.
„Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny.”
Jedną z podstawowych gwarancji przestrzegania konstytucji w świecie współczesnym jest sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją realizowana przez trybunały konstytucyjne lub sądy konstytucyjne. W Polsce TK nie było ani w II RP, ani w PRL-u, aż do 29 IV 1985 roku, kiedy to utworzono TK, ale pozbawiony przymiotu ostateczności orzeczeń (mogły być odrzucone przez sejm większością 2/3 głosów). W takim kształcie TK trwał do 1997 roku (do przyjęcia obecnej konstytucji) i mimo ograniczeń zdobył pozycję i autorytet wśród elit politycznych.
Pozycja ustrojowa i skład Trybunału Konstytucyjnego.
TK jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem i tym samym nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja oddziela bowiem sądy od trybunałów. Mimo tego trybunały tak samo jak sądy:
cechują się niezawisłością sędziowską
ich działalność opiera się wyłącznie na prawie
powierzane im są zadania wiążącego rozstrzygania prawnych spraw i sporów powstających w procesie stanowienia i stosowania prawa
ich funkcjonowanie opiera się na sformalizowanych procedurach silnie akcentujących zasady orzekania na wniosek i zasady kontradyktoryjności (cokolwiek to znaczy).
Podstawowym zadaniem TK jest kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych. Dlatego TK jest czasem określany jako negatywny ustawodawca. TK jest niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej, zajmuje tez odrębną pozycję wśród innych organów władzy sądowniczej.
W skład TK wchodzi 15 sędziów wybieranych przez sejm na dziewięcioletnią kadencję. Sędziowie są wybierani indywidualnie - po to aby nie wybierać dużej grupy sędziów w tym samym czasie.
Konstytucja wymaga aby stanowiska sędziów TK obejmowały osoby wyróżniające się wiedzą prawniczą. Mogą to być osoby posiadające kwalifikacje do bycia sędzią Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (minimum 10 lat stażu w zawodach prawniczych lub tytuł profesora lub doktora habilitowanego nauk prawnych). W praktyce sędziami TK są głównie profesorowie prawa, co wyróżnia TK wśród innych organów sprawiedliwości.
Kandydatów na sędziów może zgłaszać prezydium sejmu lub grupa 50 posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Reelekcja jest niedopuszczalna. Były sędzia TK może wrócić na wcześniej pełnione stanowisko, stanowisko równorzędne lub przejść w stan spoczynku. Sędziowie TK są nieusuwalni, chyba że zostaną skazani prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo lub też sąd dyscyplinarny złożony z sędziów TK usunie ich ze stanowiska. Mandat wygasa też w przypadku śmierci, zrzeczenia się go lub orzeczenia lekarskiego o niezdolności do dalszego pełnienia tej funkcji. Sędziowie TK posiadają immunitet (może być cofnięty decyzją 2/3 składu TK). Sędziowie muszą być apolityczni (nie należeć do partii politycznych, związków zawodowych, etc.).
Organami Trybunału są Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. W skład Zgromadzenia Ogólnego wchodzą wszyscy sędziowie (kworum = 10+). Zgromadzenie Ogólne decyduje o sprawach bieżących (organizacja pracy, wydatki, wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa, etc.). Prezes reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czynności związane z bieżącym organizowaniem prac TK i kieruje aparatem wykonawczym - Biurem Trybunału. Wiceprezes zastępuje Prezesa w razie jego nieobecności i wykonuje jego obowiązki.
Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego wybiera prezydent spośród dwóch kandydatów na każde stanowisko wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Trybunału. Kadencja prezesa i wiceprezesa kończy się wraz z końcem ich kadencji jako sędziów, choć mogą oni zrezygnować z tych funkcji przed końcem kadencji pozostając sędziami TK.
Funkcje Trybunału Konstytucyjnego.
Funkcje TK:
kontrola norm, tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyższego rzędu
orzekanie o skargach konstytucyjnych
rozstrzyganie sporów konstytucyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych
rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta RP.
W innych państwach sądy konstytucyjne:
orzekają o odpowiedzialności konstytucyjnej (w Polsce Trybunał Stanu)
orzekają o ważności wyborów i referendów ( w Polsce Sąd Najwyższy)
ustalają wykładnię ustaw.
Ad 1) Istota kontroli norm polega na orzekaniu o hierarchicznej (pionowej) zgodności aktów normatywnych (norm prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami prawnymi) wyższego rzędu i na eliminowaniu tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku tej zgodności. Jest to wyłączna kompetencja TK. Sądy decydują natomiast o poziomej zgodności aktów (norm) prawnych, co nie należy do kompetencji TK.
Kontrola norm ma w zasadzie charakter następczy, tzn. może dotyczyć tylko aktów normatywnych, które już zostały ustanowione i albo już nabrały mocy obowiązującej, albo znajdują się jeszcze w okresie vocatio legis. Tylko wyjątkowo kontrola może mieć charakter prewencyjny - zapoczątkować ją może tylko prezydent RP (jak nie chce podpisać ustawy lub ratyfikować umowy międzynarodowej i kieruje ją do TK).
TK może badać zgodność:
wszelkich ustaw (łącznie z budżetową) z konstytucją i umowami międzynarodowymi
wszelkich umów międzynarodowych z konstytucją
„innych przepisów prawa wydanych przez centralne organy państwa” (bardzo szeroka kategoria) z konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami.
Kontrola zgodności jest dokonywana w oparciu o trzy kryteria:
zgodności materialnej - badania zgodności treściowej
zgodności proceduralnej - badane jest dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do wydania aktu lub do zawarcia i ratyfikacji umowy
zgodności kompetencyjnej - badanie czy organ wydający akt miał do tego kompetencje.
Inicjatywa kontroli może przybrać dwie formy proceduralne:
inicjatywy konkretnej (pytań prawnych) - musi być zawsze związana z konkretną sprawą zawisła przed sądami - sąd mając wątpliwości co do zgodności jakiegoś aktu z konstytucją może to zgłosić do TK, ale tylko wtedy gdy akt ten będzie podstawą wydania wyroku.
Inicjatywy abstrakcyjnej (wniosków) - jest podejmowana w oderwaniu od konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu i wynika z troski o stan praworządności.
Wystąpienie z inicjatywą abstrakcyjna przysługuje prezydentowi, marszałkom sejmu i senatu, premierowi, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego, Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratorowi Generalnemu, Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i grupie 50 posłów lub 30 senatorów.
Wystąpienie z inicjatywą konkretną przysługuje: Krajowej Radzie Sądownictwa, organom stanowiącym jednostek samorządu terytorialnego (radom gmin, powiatów i sejmikom województwa), ogólnokrajowym organom związków zawodowych, kościołom i innym związkom wyznaniowym. TK może odrzucić wnioski bezzasadne, nie może natomiast wszczynać postępowania z własnej inicjatywy.
TK rozpatruje sprawy w składach pięcioosobowych (ustawy i umowy międzynarodowe) i trzyosobowych (akty podstawowe), ale może to też robić w pełnym składzie (wtedy kworum = 9+).
Uczestnikami postępowania są: wnioskodawca, organ który wydał zakwestionowany akt i Prokurator Generalny. Jeżeli orzeczenie TK może wywołać skutki wiążące się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w budżecie, opinię przedstawia także RM.
Rozprawy TK są jawne, chyba że zagrażałoby to bezpieczeństwu państwa lub tajemnicy państwowej.
TK podejmuje decyzje większością głosów (przy ewentualnym remisie będzie pat i TK nie będzie mógł podjąć żadnej decyzji). Wszystkie orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
W przypadku uchylenia jakiegoś aktu TK określa kiedy to uchylenie nastąpi (od razu czy za pewien czas). Nie może nastąpić to później niż za 18 miesięcy (ustawa) i 12 miesięcy (inny akt).
Ad.2) Istotą skargi konstytucyjnej jest bezpośrednie powiązanie tej procedury z ochroną praw jednostki. Skarga konstytucyjna jest to szczególny środek prawny pozwalający jednostce (lub innym podmiotom praw i wolności konstytucyjnych) na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności skarżącego. Istotne są tua cztery elementy:
incydentalny charakter skargi stanowiącej prawo każdego podmiotu praw lub wolności konstytucyjnych i związanej z konkretnym przypadkiem ich naruszenia
ograniczenie podstawy skargi tylko do naruszeń praw i wolności o konstytucyjnym charakterze
subsydiarny charakter skargi pozwalający na jej wniesienie dopiero po bezskutecznym wyczerpaniu innych środków prawnych
przyznanie prawa rozpoznawania skarg organom sądownictwa konstytucyjnego, których rozstrzygnięcia wiążą wszystkie organy państwowe.
Podmiotem prawa uprawnionym do wystąpienia ze skargą konstytucyjną jest każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone.
Przedmiotem zarzutu może być tylko konkretnie określona ustawa lub inny akt normatywny i to tylko taki, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, na tle której wniesiono skargę. Skarga nie może być natomiast skierowana przeciwko niewłaściwemu stosowania prawa przez sądy. Naruszenie praw skarżącego nastąpić musi w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej.
Wniesienie skargi dopuszczalne jest tylko w terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Skarga musi być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego (tzw. przymus adwokacki). Postępowanie toczy się według tego samego modelu co postępowanie w sprawie kontroli norm.
Ad. 3) Istotą sporu kompetencyjnego jest rozbieżność stanowisk co do zakresu kompetencji stron tego procesu. Spór kompetencyjny może dotyczyć tylko rozbieżności stanowisk co do kompetencji centralnych konstytucyjnych organów państwa.
Inicjatywa postępowania w sprawie sporu kompetencyjnego należy do prezydenta RP, marszałków sejmu i senatu, premiera, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Postępowanie toczy się zawsze przed pełnym składem Trybunału, rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia i jest ogłaszane w Monitorze Polskim.
Ad. 4) Orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych - konstytucja wymaga aby partie polityczne zrzeszały obywateli na zasadzie dobrowolności i równości, a celem ich działania było wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Partiom nie wolno odwoływać się do pewnych celów, metod i praktyk działania (pkt. 53).
Istotą omawianego postępowania jest ustalenie czy cele lub działalności partii politycznej są zgodne z konstytucją.
Inicjatywę posiadają te same podmioty, którym przysługuje generalne prawo inicjowania abstrakcyjnej kontroli norm. W tej sprawie Trybunał zawsze orzeka w pełnym składzie, a stwierdzenie niezgodności z konstytucją celów lub działań partii prowadzi do jej wykreślenia z ewidencji i likwidacji.