„Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowych”

Opowiadanie stanowi bardzo korzystny środek wyrabiania sprawności w zakresie mowy. Umożliwia m. In. i praktyczne poznawanie wartości stylistycznych niektórych form morfologicznych, i stosowanie w szerokim zakresie środków leksykalnych, jak i różnorodnych konstrukcji składniowych do barwnego, żywego, obrazowego, ekspresywnego i interesującego przedstawiania zdarzeń i ich okoliczności oraz wyrażania przeżyć, doznań, nastrojów i stanów emocjonalnych, jak również myśli, ocen i sądów.

Formy wypowiedzi i ich związek z opowiadaniem
1. Opis
Chodzi w nim głównie o rzeczowe lub artystyczne zaprezentowanie najistotniejszych cech wyglądu określonego obiektu. Szczególną rolę odgrywają w nim słowa opisujące wygląd i budowę przedmiotu.
- z opowiadaniem wiąże się np. opis sytuacji. W opisie sytuacji albo ukazujemy jedno wydarzenie na tle określonej scenerii i odpowiedniego nastroju, albo kilka zdarzeń, ale takich, że między nimi nie zachodzi następstwo czasowe, ani nie wiążą się one w łańcuch przyczynowo - skutkowy.
W opowiadaniu prezentujemy na ogół zespół zdarzeń następujących jedno po drugim i będących do siebie w stosunku przyczynowo - skutkowym.
- W opisie sytuacji istotną rolę odgrywa element statyczny, to jest opis nastroju i scenerii zewnętrznej, w której ukazujemy jakiś epizod z życia bohatera.
W opowiadaniu rolę istotną spełnia element dynamiczny, to jest akcja, jakiś konflikt.
- w opisie sytuacji mamy jedność czasu, miejsca i wyeksponowanie okoliczności towarzyszących wydarzeniu
W opowiadaniu mamy aktywną zmienność czasu i zmieniające się miejsce, zaś okoliczności towarzyszące wydarzeniom są na planie dalszym
- w opowiadaniu dominują formy językowe określające ruch, działanie i rozwój w czasie.
W opisie sytuacji w nikłym zakresie dynamikę, a przede wszystkim scenerię, statyczność, nastrój.
2. Streszczenie
Polega na wybraniu z utworu najistotniejszych spraw związanych z jego ideą, ukazaniu związków zachodzących między nimi i przedstawieniu ich w krótkiej i przejrzystej formie.
3. Kronika
Chronologiczny zapis ważniejszych wydarzeń, w tym wypadku z życia klasy lub szkoły, bez wyjaśniania ich związku przyczynowego.
4. Sprawozdanie
Obiektywne przedstawienie na piśmie autentycznych faktów, wypadków, zdarzeń lub stanu rzeczy i ich okoliczności w suchej, rzeczowej formie, bez wnikania na ogół w ich związki i zależności.
5. Rozprawka
Wypowiedź rozumowana, w której uzasadnia się słuszność lub bezpodstawność jakiejś myśli. W rozprawce należy przytaczać przekonywające argumenty za i przeciw, motywować sądy, wyciągać wnioski i wyrażać własny stosunek do tematu. Rozprawka występuje dopiero w klasie VII.
6. List - aspekty:
- uporządkowany, prosty, jasny i logiczny sposób przedstawiania spraw bądź przekazywania informacji o różnych wydarzeniach,
- formuły grzecznościowe, kurtuazyjne, zwroty konwencjonalne oraz pozdrowienia i życzenia,
- serdeczny lub oficjalny charakter wypowiedzi
- poprawność ortograficzna
- szata graficzna, czytelne, staranne pismo odręczne, bez skreśleń, estetyczne rozmieszczenie tekstu
- adresowanie
W niższych klasach szkoły podstawowej główny nacisk kładzie się w listach na ich stronę formalną, w zakresie treści wymagania są skromne.
7. Zaproszenie i zawiadomienie
W zaproszeniu podaje się, gdzie i kiedy ma się odbyć spotkanie, określa się jego charakter, a niektórych wypadkach podaje się ponadto w punktach jego przebieg. W zawiadomieniu zaś komunikuje się, informuje się o czymś znanych sobie adresatów.
8. Charakterystyka postaci
Złożona forma wypowiedzi. Jest ujęciem cech osobowości wybranej postaci z utworu, analizą i oceną jej sprawności intelektualnych, właściwości emocjonalnych, zapatrywań i przekonań, postaw, czynów, działań, motywów jej postępowania, jej reakcji na różne bodźce oraz wskazaniem związków między elementami rzeczywistości a składnikami jej osobowości. Charakterystykę postaci stosuje się dopiero w klasie VI.

Istota, właściwości i wartości opowiadania
Opowiadanie to forma podawcza będąca układem motywów dynamicznych, powiązanych następstwem czasowym i rekonstruująca przebieg zdarzeń w przeszłości. Na treść opowiadania składa się szereg czynności i zdarzeń takich, które następują po sobie w pewnej kolejności czasowej i które jednocześnie pozostają do siebie w stosunku przyczynowo - skutkowym, czyli że jedno wydarzenie warunkuje powstanie drugiego. - akcja.
- treść opowiadania może być przedstawiona zgodnie z następstwem czasowym zdarzeń, jako kompozycja naturalna, łatwiejsza, lub niechronologicznie, jako kompozycja przestawna, trudniejsza.
- rekonstrukcję przebiegu zdarzeń w przeszłości można formułować w czasie przeszłym lub teraźniejszym.
- opowiadanie ukazuje obraz dynamiczny - przedstawia działanie, przebieg czynności i zdarzeń, fabułę. Dominujące są w nim czasowniki, które dynamizują akcję.
- żywość i tępo
- barwność - poprzez powtarzanie wyrazów
- wyróżnia s9ię opowiadania pisane przez dzieci na podstawie lektur, obrazków, własnych przygód i przeżyć oraz fikcyjne, w których wydarzenia są całkowicie zmyślone, lecz wydają się prawdopodobne.
- styl opowiadania jest żywy i dynamiczny
- w opowiadaniach odzwierciedlone są działania, czyny, postawy i zachowania się bohaterów.
- w opowiadaniu występują trzy podstawowe elementy: postacie, zdarzenia przebiegające w czasie i miejsce akcji
- opowiadanie jest doskonałym środkiem kształcenia zdolności uświadamiania własnych przeżyć i doświadczeń, środkiem kształcenia myślenia obrazowego, rozwijania wyobraźni i fantazji, środkiem wykształcenia twórczości dziecięcej.

Zasady i metody kształcenia umiejętności konstruowania opowiadania
1. Częstotliwość ćwiczeń w konstruowaniu opowiadania
2. Charakter i źródła opowiadań
Treść pierwszych opowiadań powinny stanowić wydarzenia dobrze dzieciom znane i bliskie. Źródła:
- indywidualne przeżycia dzieci
Najczęściej i najchętniej są przedstawiane przez dzieci zdarzenia szczególne. Są to zdarzenia na lodzie, nad wodą i w wodzie, różne wypadki, upadki, spotkania z dzikimi zwierzętami, niebezpieczne wydarzenia obserwowane z bliska, pierwsze próby samodzielności, wystraszenia się, zagubienia rzeczy, zabłądzenia, kolizje drogowe, żywioły przyrody. Często przedstawiane są najrozmaitsze zabawy, zawody, kuligi, niemądre żarty. Czasami opisują wyprawy do lasu, nad rzekę, do miasta, relacjonują wycieczki, odwiedziny krewnych. Treścią opowiadań stają się niekiedy przejawy opiekuńczości nad zwierzętami, udzielanie pomocy.
3. Formułowanie tematów opowiadań
Tematy powinny być ograniczone w czasie i w przestrzeni, jednoznaczne, konkretne, sugerujące prezentowanie jednego wydarzenia w formie opowiadania.
4. Zbiorowe układanie opowiadania
Przy wspólnej pracy uczniowie mają możliwości wartościowania propozycji swoich kolegów i wybierania zdań najlepszych, uczą się logicznego budowania całej wypowiedzi. Wypracowania zbiorowe wyrabiają styl i język, uczą właściwej kompozycji.
Wady:
- uczniowie zdolni podają pomysły, a inni tylko przepisują
- wybieranie najlepszych zdań zniechęca uczniów słabszych
- uczniowie kierują się sugestią nauczyciela
- pozbawia się uczniów indywidualnych cech autorskich
5. Gromadzenie słownictwa
Zgromadzony materiał słownikowy zapisuje się na tablicy, po czym uczniowie wykorzystują go - Pisza opowiadanie samodzielnie. Przy opowiadaniach zachodzi potrzeba gromadzenia wyrazów oznaczających następstwo czasowe. Nie jest wskazane szafowanie przymiotnikami w opowiadaniach. Charakteryzują one zewnętrzne i wewnętrzne cechy istot, rzeczy i zjawisk, nadają utworom barwę uczuciową, odtwarzają nastrój, określają bliżej miejsce i czas zdarzeń, nastrajają do akcji i podkreślają myśl autora. Potrzebne Są również rzeczowniki oraz inne części mowy.
6. Plan, schemat, struktura opowiadania
Trójczłonowa budowa wypowiedzi: wstęp, rozwinięcie i zakończenie.
7. Ćwiczenia pomocnicze, przygotowawcze, wdrożeniowe
- zbiorowe i indywidualne układanie zdań
- ćwiczenia syntaktyczne kształtujące umiejętność określania i wyrażania w zdaniach:
a) okoliczności, miejsca i czasu zdarzeń oraz sposobu wykonywania czynności
b) celu i przyczyny oraz treści rozłącznych i przeciwstawnych
- formy pracy wdrożeniowej:
a) uzupełnianie luk w tekstach opowiadań
b) składanie opowiadań z rozsypanek tekstowych
c) układanie opowiadań z rozsypanek zdaniowych
d) komponowanie zakończenia lub początku opowiadania.

Proces kształcenia umiejętności konstruowania opowiadania
1. Istota procesu kształcenia umiejętności konstruowania opowiadania
Pierwszym z podstawowych warunków kształcenia wymienionej umiejętności jest pełne uświadomienie sobie wiedzy o tej formie wypowiedzi, która trzeba przekazać uczniom. Drugim warunkiem jest znajomość sposobów przekazywania tej wiedzy. Trzecim warunkiem jest uprzednie zaplanowanie faz działania.
Kształcenie umiejętności konstruowania opowiadania polega więc na realizowaniu programu określonej o nim wiedzy w odpowiednim czasie, tj. na stopniowym zapoznawaniu dzieci z jego istotą, strukturą kompozycyjną i podstawowymi cechami z równoczesnym udostępnianiem im coraz to bogatszych środków językowych służących do budowania wypowiedzi w takiej formie.
2. Sposoby realizowania programu kształcenia umiejętności konstruowania opowiadania
Na to składają się zadania przeznaczone do wykonania w kolejnych etapach omawianego procesu:
- programową wiedzę i umiejętności odnośnie tej formy wypowiedzi uczniowie zdobywają podczas rozbudowywania pod określonym kątem przedłożonego im na piśmie opowiadania.
- zaprojektowaną wiedzę i umiejętności uczniowie osiągają w czasie przeprowadzania analizy porównawczej kolejnych ujęć tego samego zdarzenia
- bazuje się na gotowych tekstach opowiadań. Zaprogramowaną wiedzę uczniowie zdobywają podczas czytania i omawiania pod kierunkiem nauczyciela rozmaitych opowiadań.
3. Etapy kształcenia konstruowania opowiadania
1) Zapoznawanie dzieci z istotą opowiadania
2) Zapoznawanie ze struktura opowiadania
Ukazuje się sytuację, jaka była na początku nim nastąpiło zdarzenie, a następnie opisuje się jego przebieg i skutki.
3) Przybliżanie dzieciom niektórych zasad poprawnego stylu
4) Zapoznawanie dzieci ze sposobami wyrażania różnorodnych stosunków czasowych
5) Wdrażanie do charakteryzowania czynności, działań i ich miejsca
6) Zapoznawanie ze sposobami ożywiania i dynamizowania tempa akcji zdarzeń
7) Uczenie konstruowania wypowiedzi barwnej
8) Uświadomienie dzieciom sposobów wyrażania przeżyć, doznań, nastrojów i wzruszeń
9) Ukazywanie dzieciom sposobów rozbudzania zainteresowania akcją
10) Wskazywanie możliwości uwydatniania społeczno - moralnych aspektów zdarzeń fabularnych

---