BAROK
Nazwa - od nazwy klejnotu, perły rzadkiej jakości, o dziwnych, oryginalnych kształtach (portug. barocco `dziwny')
Europa - koniec XVI w. do pocz. XVIII w.
Polska:
prebarok - koniec lat 80. XVI w. do lat 20. XVII w.
rozkwit baroku - lata 30. XVII w. do 1700 r.
schyłek epoki - czasy saskie - 1700-1730
Ważne wydarzenia: wojny polityczne i religijne w Europie; 1655 „potop” szwedzki; wojna z Turcją
Rozpad harmonijnego ładu renesansu dramat: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmienny?
PRZEROST FORMY NAD TREŚCIĄ - barok to nowa, bogata treść w nowej przebogatej formie, forma ta zdaje się dominować nad treścią (wiele ozdób, zaskakujące pomysły itp.). Czasem obok niewątpliwego artyzmu - sztuczność
Sztuka ma zaskakiwać, wywoływać zdumienie odbiorcy, wstrząsać jego uczuciami, powodować szok; czasem stanowi zagadkę do rozwiązania
MARINIZM - kierunek w poezji barokowej, zapoczątkowany przez Giambattistę Marina; cechy utworów: nagromadzenie różnych chwytów poetyckich ukazujących kunszt poetycki, tematyka „dworska”, np. miłość
KONCEPTYZM - kierunek, którego założeniem jest szokować odbiorcę
ROKOKO - późna faza baroku, styl w sztukach plast., w literaturze, architekturze, dekoracji wnętrz, modzie; nazwa od oryginalnej muszli rocaille; charakteryzowało się lekkością, falistą linią, upodobaniem do egzotycznych motywów; w literaturze - formy ulotne, „lekkie”, z puentą
KONTRREFORMACJA - prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją, koniec XVI w. do XVIII w.; początkowo ruch twórczy, z czasem nietolerancyjny; hasła w kulturze: wierność Biblii, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce
FILOZOFIA - czas, marność, śmierć jako tematy dociekań
BENEDYKT SPINOZA (Holender) - dobro najwyższe tkwi w zrozumieniu konieczności, którym podlegamy
FRANCISZEK BACON (Anglik)
BŁAŻEJ PASCAL (Francuz) - prymat wiary nad wiedzą, w Boga „opłaca się” wierzyć; filozoficzny mistycyzm
RENE DESCARTES (KARTEZJUSZ; Francuz) - „myślę, więc jestem”
SŁYNNI TWÓRCY LITERATURY EUROP. - G. Marini, John Milton, Miguel Cervantes, P. Calderon, Lope de Vega, Molier, P. Corneille, J. La Fontaine
MOLIER - twórca obyczajowej klasycznej komedii franc., założyciel teatru (Komedia Francuska)
znane utwory: Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon, Mizantrop, Skąpiec, Chory z urojenia
rzeczywistość w krzywym zwierciadle
Świętoszek - potępienie szalbierstwa, zaślepienia, głupoty; obłudnik Tartuffe wkrada się do rodziny Orgona, ogłupia go pozorem świętości, a także jego matkę; ograbia go, chce mu uwieść żonę i ożenić się z jego córką; sytuację ratuje żona i jej sprytna służąca - obłuda, dewocja zostają wyśmiane i zwyciężone
3 postacie komizmu - 1) sytuacji, 2) charakterologiczny (komizm postaci), 3) językowy (k. słowa)
komedia obyczajowa - ośmiesza obyczajowość danego środowiska społecznego: przywar, przyzwyczajeń, przesądów, sposobu bycia
CYD ALBO RODERYK PIERRE'A CORNEILLE'A - tragikomedia
szybka akcja, postacie żywe, aktywne, nieschematyczne, bohaterowie przeżywają trudne dylematy
Roderyk i Chimena byli w sobie zakochani, ale ich ojcowie posprzeczali się; Roderyk zabija ojca Chimeny w obronie honoru, Chimena chce pomścić ojca, w jej imieniu występuje jej drugi wielbiciel - Sankty, zwycięzca pojedynku ma poślubić Chimenę, zwyciężył Cyd-Roderyk, ale darował Sanktemu życie
JEROZOLIMA WYZWOLONA TORQUATO TASSO - epos rycerski z XVI w.
Godfred - wódz krucjaty rycerstwa chrześcijańskiego
krzyżowcy przeżywają różne przygody i trudności, jeden z rycerzy zakochuje się tragicznie w pogance
wydarzenia realistyczne i fantastyczne
człowiek stawiany przed trudnymi wyborami
SZTUKA
malarstwo hiszpańskie - Velazquez - i flamandzkie - Rembrandt, Rubens
architektura i rzeźba: Bernini, Barromini
BAROK POLSKI
GŁÓWNE NURTY LITERACKIE
DWORSKI - rozwijał się na dworach magnackich i królewskich; Jan Andrzej Morsztyn (poezja salonowa), Daniel Naborowski (poezja bardziej filozoficzna); poezja mająca zaskakiwać odbiorcę, bawić go; nawiązywanie do wzorów zagranicznych
ZIEMIAŃSKI (sarmacki, swojski, szlachecki) - w szlacheckich dworkach; Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki; przywiązywanie wagi do tradycji, tworzenie szlacheckiej ideologii, niechęć do obcych wzorów
kult tradycji, wolność jednostki (liberum veto), religia katol. (często dewocja, nietolerancja)
mit sarmacki - szlachta polska miała się wywodzić od starożytnych Sarmatów - dzielnych wojowników spokrewnionych z Sytami
ideał szlachcica-sarmaty - postawny, dumny, waleczny, kłótliwy, skłonny do bójek i pijaństwa, przekonany o świetności polskiego ustroju - „złotej szlacheckiej wolności” (przykład: Onufry Zagłoba z Potopu)
PLEBEJSKI - w miastach; słynny bohater - Sowizdrzał - błazen i wesołek, który pod maską szpetnego prostaka ukrywa wielką życiową mądrość, prześmiewca, osobowość niepokorna, pełna buntu i przekory wobec hierarchii i układów świata, brzydki, zaczepny, krytykuje rzeczywistość
POEZJA BAROKOWA - PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA TREŚĆ:
METAFIZYCZNA - M. Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki - groza, makabra, różnorodność środków wyrazu, powaga tematu, intelektualizm
P. „ŚWIATOWYCH ROZKOSZY” - Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, J.A. Morsztyn - poezja optymistyczna, trzeba korzystać życia, bo szybko minie
ZIEMIAŃSKA - Wacław Potocki - pochwała natury, umiar, wieś jako miejsce ucieczki od problemów
MIESZCZAŃSKO-PLEBEJSKA - Jan z Kijan i dużo utworów anonimowych - bohaterem jest człowieka, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast, uniwersalne prawa ludzkie
POPULARNE ŚRODKI STYLISTYCZNE
KONTRAST, antynomie
PARADOKS - sformułowanie zaskakujące treścią na pozór bezsensowną, lecz po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę
OKSYMORON - prosty paradoks, połączenie 2 sprzecznych wyrazów (gorejący mróz, żywy trup)
INWERSJA - szyk przestawny
HIPERBOLA - wyolbrzymienie
ANAFORA - wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów
BRZYDOTA jako środek ekspresji
J.A. MORSZTYN - marinista, poeta miłości
zbiory wierszy: Kanikuła albo psia gwiazda; Lutnia
tematyka: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły itp.
środki stylist.: kontrast, oksymoron, charakterystyczne rekwizyty (bladość twarzy, łomot serca, żal)
sonet Do trupa - podobieństwo między człowiekiem zakochanym a trupem, ale w lepszej sytuacji jest nieboszczyk, bo zakochany nie może przerwać swych cierpień
Niestatek - wyższość mężczyzn nad kobietami, które są niestałe (anafora - 15 razy powtórzono prędzej…)
D. NABOROWSKI - poezja kunsztowna, ale o poważnej tematyce
tematy: człowiek - kim jest, czym jest ciało ludzkie a czym dusza; życie i jego cechy: przemijalność, nietrwałość, kruchość; czas - destrukcyjna, niszcząca siła
Krótkość żywota - nietrwałość ludzkiego życia, refleksja nad śmiertelnością człowieka
Cnota grunt wszystkiemu - wartości, do których człowiek przykłada wagę (bogactwo, jedzenie, kobiety itd.), są niczym; trwała jest tylko cnota - prawość w życiu i wierność Bogu
J.A. MORSZTYN I D. NABOROWSKI - PORÓWNANIE
cechy wspólne: maniera poetycka, epoka, w której tworzyli
różnice: Morsztyn - poezja rozrywkowa, dworska, miłosna; Naborowski - poezja metafizyczna, intelektualna, refleksyjna, filozoficzna, analityczna
SZTUKA EPISTOLARNA - sztuka pisania listów lub literatura oparta na listach
listy Jana III Sobieskiego do Marysieńki - wyznania miłosne, ważne spawy polityczne, wydarzenia wojenne; kunsztowna forma
PAMIĘTNIKARSTWO - moda baroku - źródło wiedzy o obyczajowości szlacheckiej, źródło historyczne, informacja o ówczesnym języku
np. Pamiętniki szlachcica J.C. Paska - opis „wojenny” (prawdopodobnie dużo nazmyślał o swym męstwie), życie na wsi, wzorzec ziemiańskiego gospodarza; cechy artystyczne: barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych, talent gawędziarski, żywe opisy batalistyczne, narracja podobna do powieści, oracje, humor, ironia
rodzaje pamiętnikarstwa: diariusze (pisane codziennie), zapisy gawędziarskie (gawędy, opowieści), raptularze (kroniki rodzinne)
WACŁAW POTOCKI - morały i pouczenia
Nierządem Polska stoi - o bałaganie prawnym, ucisku biedniejszej szlachty, niesprawiedliwości
Pospolite ruszenie - krytyka szlacheckiej wolności
Zbytki polskie - ubolewanie nad wadami kleru i szlachty (bogactwo, wygody, zabawy - gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko)
Transakcja wojny chocimskiej - miłość do Boga i Polski; mit Sarmatów; przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem 1621; prawda historyczna + dygresje (epizody bitewne i obyczajowe, wtrącenia satyryczne i moralizujące); epos - rozpoczyna się inwokacją, utrzymany w podniosłym tonie, realizm szczegółu, bogata oracja, opis wodza - jak herosa
Kto mocniejszy, ten lepszy - potępienie nietolerancji religijnej
zbiór fraszek Ogród, ale nie plewiony… - krytyka współczesnych
TROSKA O LOSY CZŁOWIEKA I PAŃSTWA
Szarzyński, O wojnie naszej…, O nietrwałej miłości świata tego
W. Potocki, Transakcja wojny chocimskiej
NAJWAŻNIEJSZE TEMATY PORUSZANE W LITERATURZE BAROKU
człowiek i jego kondycja we wszechświecie - przemijanie, walka z pokusami, wartości
miłość - uczucie trwalsze niż przemijanie, miłość do Boga jako jedyna prawdziwa wartość, miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna
ojczyzna, troska o jej los
nierówność społeczna
nietolerancja wyznaniowa
wieś, ideał życia ziemiańskiego
NAWIĄZANIA DO BAROKU - Fredro, Mickiewicz, Sienkiewicz - Trylogia
3