Scenariusz zajęć z przedmiotu "Wiedza o kulturze" dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych
Temat: Porównanie motywu zbiorowości w literaturze i malarstwie na przykładzie Nowego Testamentu oraz wybranych obrazów Tintoretta
Podstawa programowa:
Cele edukacyjne:
Przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym oraz do bezpośredniego obcowania z dziełami sztuki przez rozwijanie:
a) wrażliwości estetycznej,
b) umiejętności refleksyjnej i krytycznej oceny zjawisk kultury i sztuki,
c) samodzielności w poszerzaniu wiedzy z różnych dziedzin sztuki.
Zadania szkoły:
1. Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju przez kontakt z dziełami sztuki.
2. Rozbudzanie zainteresowania kulturą i sztuką.
Treści nauczania:
1. Różnorodne formy kontaktu z dziełami sztuki.
2. Ocena i interpretacja dzieł z różnych dziedzin sztuki i kultury.
Osiągnięcia:
1. Znajomość dzieł z różnych dziedzin i epok kultury światowej.
2. Dostrzeganie związków zachodzących między różnymi dziedzinami sztuki.
3. Umiejętność dokonywania charakterystyki dzieł sztuki.
Cele operacyjne:
[Uczeń:]
a) zna i interpretuje fragmenty Biblii
b) analizuje dzieła malarskie,
c) porównuje treści przekazane słowem i obrazem,
d) formułuje własną hipotezę interpretacyjną, wyciągając wnioski z analizy porównawczej różnych tekstów kultury,
e) dostrzega podobieństwa i różnice w ujęciu tego samego motywu w różnych dziełach,
f) łączy wiedzę z różnych dziedzin sztuki i kultury,
g) zapoznaje się z przykładem XVI-wiecznego malarstwa weneckiego,
Metody i techniki: praca z tekstem, oglądowa, elementy wykładu, dyskusja.
Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa.
Środki dydaktyczne: przykłady malarstwa tematycznie związane z motywem zbiorowości - trzy obrazy Tintoretta: Chrzest Chrystusa, Wesele w Kanie, Ukrzyżowanie Chrystusa (reprodukcje, folie do rzutnika), Pismo Święte, tygodnik "Wielcy malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło", album poświęcony malarstwu Tintoretta (Roland Krischel, Masters of Italian Art: Tintoretto, przeł. Anthea Bell, Koenemann: Koeln 2000)
Przewidywany czas realizacji: dwie godziny lekcyjne.
Przebieg lekcji:
I. Wprowadzenie:
[Czas na przygotowanie: tydzień.] Nauczyciel dokonuje podziału klasy na sześć grup. Trzy grupy (w dalszym ciągu oznaczane jako "malarskie") otrzymują po jednej reprodukcji obrazu Tintoretta (razem trzy różne obrazy: Wesele w Kanie, Chrzest Chrystusa, Ukrzyżowanie). Trzy pozostałe grupy (w dalszym ciągu oznaczane jako "literackie") dostają polecenie zapoznania się ze stosownymi fragmentami Nowego Testamentu, których ilustracji dostarczają obrazy. Są to fragmenty ukazujące następujące ważne wydarzenia z życia Chrystusa:
1. cud w Kanie Galilejskiej,
2. chrzest w Jordanie,
3. ukrzyżowanie.
Fragment dotyczący cudu w Kanie znajduje się w ewangelii wg św. Jana (II, 1-11). Fragment dotyczący chrztu znajduje się w ewangeliach Mateusza (III, 13-17), Marka (I, 9-11), Łukasza (III, 21-22) i Jana (I, 31-34). Fragment dotyczący ukrzyżowania znajduje się w ewangeliach Mateusza (XXVII, 29-50), Marka (XV, 17-41), Łukasza (XXIII, 33-49) i Jana (XIX, 16-37).
Grupy "malarskie" mają opowiedzieć, w jaki sposób obrazy przedstawiają motyw zbiorowości. Grupy "literackie" zaś mają zastanowić się nad możliwą kompozycją obrazu przedstawiającego sytuację biblijną, ze szczególnym uwzględnieniem motywu zbiorowości.
II. Rozwinięcie (lekcja):
1. Pytania (zagadnienia) skierowane do grup "literackich":
a. Jak wyglądają bohaterowie danego tekstu (oblicze, ubiory)?
b. Jakie są działania bohaterów danego tekstu?
c. W jakim otoczeniu działają bohaterowie (inne osoby, przyroda, architektura)?
d. W jakim zakresie odpowiedź na powyższe pytania (a - c) zawiera się bezpośrednio w tekście?
e. Jaki jest nastrój tekstu (wesoły, podniosły, uroczysty, tragiczny)?
f. Sekwencja wydarzeń.
g. Przesłanie moralne, religijne i ideowe tekstu.
2. Wskazany uczeń wygłasza krótki referat na temat życia Tintoretta i jego twórczości na tle epoki, np.:
"Włoch Tintoretto, właściwie Jacopo Robusti (1518-1594), to jeden z głównych przedstawicieli Szkoły Weneckiej XVI w. Zaliczany jest do pokolenia potycjanowskiego, niewykluczone że był nawet uczniem wielkiego mistrza Tycjana. Większość obrazów Tintoretta ukazuje historie religijne, ale malował również sceny mitologiczne i portrety. Właściwością jego stylu jest mistrzowskie opanowanie perspektywy i wyczucie przestrzeni. Zdynamizował kompozycję podkreślając ruch siłą rozedrganego światła. Wprowadził ostre kontrasty światłocieniowe. Malarstwo Robustiego odznacza się niesłychanym wyczuciem koloru, i być może przydomek Tintoretto (Farbiarczyk) jest także tego wyrazem, a nie tylko zawdzięcza on go ojcu farbiarzowi. Jego najbardziej znane obrazy zgromadzono w Wenecji, w Fundacji św. Rocha (Scuola Grande di San Rocco). Jest to cykl malowideł, które podziwiać można do dziś i które dają najpełniejsze pojęcie o stylu Tintoretta i o jego możliwościach twórczych. Obrazy te świadczą o niezrównanej inwencji i doskonałym opanowaniu środków wyrazu. Są bardzo osobistą wypowiedzią artysty, tchną głęboką wiarą. Choć niezwykle pracowity i płodny twórczo, nie zyskał wielkiej sławy za życia. Dopiero w wieku XX. uznano go za jednego z największych malarzy europejskiech."
3. Pytania (zagadnienia) skierowane do grup "malarskich" (odpowiadając uczniowie posługują się foliogramami z reprodukcjami):
a. Jakimi środkami plastycznymi posługuje się Tintoretto (kompozycja, koloryt, perspektywy, środek ciężkości)?
b. Jak ukazywana jest zbiorowość (rozproszona, zwarta, luźno powiązana)?
c. Czy sposób przedstawienia treści wizualnych sugeruje jakieś wrażenia akustyczne?
d. Jakie zdarzenie mogło poprzedzać zdarzenie zobrazowane, a jakie może być jego następstwem?
e. Nastrój obrazu i środki służące uwydatnieniu nastroju.
f. Przesłanie moralne, religijne i ideowe obrazu.
g. Propozycje (warianty) tekstu literackiego, jaki mógłby dokładnie odpowiadać obrazowi (chodzi tu o dostarczany przez uczniów, samodzielny opis zobrazowanej sytuacji, który ma służyć uchwyceniu różnic między tekstem biblijnym a jego malarską interpretacją u Tintoretta).
4. Wnioski, do jakich dochodzą obie grupy po udzieleniu odpowiedzi na powyższe pytania:
a. "literacka": Wizualizacja tekstu albo może być "dosłowna", albo wychodzi poza jego literę; jednak w drugim przypadku nie należy dodawać elementów, które stałyby w sprzeczności z literą tekstu. Artysta-malarz dostarczający interpretacji jakiegoś tekstu literackiego może dwojako uzupełniać miejsca nie określone w tekście: (i) po to, by wzbogacić estetykę przekazu, (ii) po to, by uwypuklić jakąś istotną dla niego treść ideową, niekoniecznie tak samo ważną dla pisarza. Należy zastanowić się nad tym, jak można na podstawie tekstu biblijnego opracować malarsko motyw ludzkiej zbiorowości jako świadka losów Chrystusa (indywidualnego bohatera rozważanych tekstów), a także nad społeczną funkcją takiego opracowania (tzn. nad świadomym i ukierunkowanym oddziaływaniem artysty na współczesnych mu odbiorców za pośrednictwem dzieła)
b. "malarska": Możliwy tekst odpowiadający obrazowi przedstawiającemu jakąś realną sytuację, a służący temu obrazowi za inspirację, musi zawierać opisy wszystkich obiektów i cech przedstawionych lub części tych obiektów i cech; nie może obejmować więcej obiektów i cech niż obraz, gdyż wtedy obraz nie byłby adekwatny. Zazwyczaj malarz musi skonkretyzować nie do końca sprecyzowane opisy, toteż przeważnie tekst jest uboższy w treść naoczną od obrazu (np. kolory ubrań, gesty i mimika postaci). Te uzupełniające unaocznienia dają malarzowi okazję do zaakcentowania nastrojów, do uwydatnienia wyglądów istotnych dla przesłania dzieła, a także do uwypuklenia dodatkowych treści, jakie dopuszcza tekst literacki. Ponieważ centrum kompozycyjne analizowanych płócien stanowi ludzka zbiorowość - wyobrażona na różne sposoby (rozmaite stopnie zwartości, wyrazistości tudzież wyodrębnienia postaci) - należy domyślać się, że to właśnie ona szczególnie zaprząta uwagę Tintoretta.
5. Porównanie wniosków, do jakich doszły obie grupy, z rzeczywistymi tekstami kultury (grupa "literacka" porównuje swoje wnioski z obrazami Tintoretta, a grupa "malarska" porównuje swoje wnioski z tekstem biblijnym).
6. Konkluzja [ostateczne tezy, do jakich powinni dojść uczniowie]: Porównanie, o którym mowa w punkcie 5., pokazuje że malarz twórczo wzbogaca przekaz biblijny o nowe treści, nie zawarte w tekście, ale też nie wykluczone przez tekst. Przede wszystkim rozbudowany zostaje motyw zbiorowości, która mniej lub bardziej czynnie uczestniczy w wydarzeniach z Jezusem w roli głównej. Sposób rozbudowy dowodzi, że Tintorettowi zależy na takim oddziałaniu na współczesnych mu wenecjan, by ci mieli poczucie własnego uczestnictwa w wielkich wydarzeniach konstytutywnych dla religii chrześcijańskiej. Służy temu zwłaszcza określony wygląd postaci drugoplanowych (ubiory, powierzchowność). Niekiedy powstaje wrażenie, że Tintoretto przekracza granicę zgodności wyznaczonej przez ramy literackie (trudno np. przyjąć, że stroje Żydów czy Rzymian na początku naszej ery przypominały szaty XVI-wiecznych mieszczan weneckich). Takie zabiegi tłumaczymy pragnieniem jak najskuteczniejszego oddziałania malarza na współobywateli, niejako mentalnego ich wciągnięcia w przedstawiony świat urzeczywistniających się wartości chrześcijaństwa (cudowność działań - Wesele w Kanie, obcowanie z Duchem Świętym udzielającym się wspólnocie - Chrzest Chrystusa, cierpienie i odkupienie w Ukrzyżowaniu). Chodzi o to, by wenecjanie czuli się w świecie biblijnym jak u siebie w domu.
7. Zadanie domowe: Zastanów się nad zależnością między środkiem przekazu a treścią przekazu. Jak środek (medium) przekazu może wpływać na wykładnię przedstawianego wydarzenia? Jak unikać nadużyć kryjących się w sugerowaniu odbiorcy pewnego określonego kierunku interpretacji, w narzucaniu mu pewnego systemu wartości, preferowanego przez przekaziciela informacji (dziennikarza, artystę, nauczyciela)?
8. Osiągnięcia dydaktyczne: Uczniowie pogłębili swą wiedzę o związkach między malarstwem a literaturą, przy okazji zapoznali się z fragmentem dzieła jednego z najwybitniejszych przedstawicieli renesansowego malarstwa weneckiego. Zostali też uwrażliwieni na różnice między słowną a wizualną ilustracją tego samego wydarzenia. Zrozumieli, że różne media mogą służyć przekazaniu treści odmiennych, a także oddziałaniu na różne warstwy umysłu odbiorcy (intelektualną, emocjonalną, wyobrażeniową), jakkolwiek przedstawiane wydarzenie zachowuje swoją tożsamość niezależnie od zastosowanego medium.