Pedagogika osób z niepełnosprawnością umysłową.
Przedmiotem pedagogiki upośledzonych umysłowo (oligofrenopodagogiki) jest jednostka upośledzona umysłowo i jej rewalidacja obejmująca optymalny wszechstronny rozwój i przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi normalnych.
Zadania rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych obejmują m.in.: nawiązanie kontaktu ze światem dzieci najgłębiej upośledzonych umysłowo. Zadaniu temu stara się sprostać dyrektor zakładu głęboko upośledzonych w Helsinkach dr Ollila. W zakładzie tym w salach dla najgłębiej upośledzonych zwiedzający widza ślicznie urządzone wnętrza, z dużymi obrazkami i zharmonizowanymi kolorystycznie ze ścianami, firankami, barwami mebli, głośniki lekko rytmicznie wygrywające jakieś półgłośne melodie - i telewizory. Zaskoczenie to jest spowodowane świadomością, że mieszkańcy tych pięknie urządzonych wnętrz - to istoty przeważnie nie reagujące na bodźce zewnętrzne i nie nawiązujące kontaktu z ludźmi - niektóre tarzające się przez całą dobę na matach na ziemi, niektóre siedzące nieruchomo w specjalnych krzesłach, niektóre obłożone poduszkami, żeby zapobiec ich mechanicznemu stereotypowemu uderzaniu się o twarde kanty (brak bólu), niektóre (te które same zadają sobie rany)
z przywiązanymi do ich poręczy rękoma, ale wszystkie normalnie co rano ubierane
w ubrania (nie piżamy), z białymi czystymi kołnierzykami, starannie uczesane.
I wszystkie te dzieci, właściwie istoty bez wieku i płci, mają w każdej sali telewizor kolorowy, który im się od czasu do czasu na pewne audycje włącza. To wszystko robi się z tego powodu, że nigdy nie wiadomo, że w jakimś dla nas zupełnie nie przewidzianym momencie taki czy inny bodziec nie dotrze do tej - jak nam się wydaje - zamkniętej zupełnie psychiki. Przecież może jednak jakiś sygnał ze świata zewnętrznego dotrze do ich układu nerwowego i zostawi tam jakiś ślad. Nie należy liczyć na to, że sygnał ten zostanie zrozumiany ale możemy się spodziewać, że ten bodziec, a potem inny uruchomią niespodziewanie jakieś mechanizmy, które mogą mieć znaczenie rozwojowe. Taki stosunek do najbardziej upośledzonych pacjentów wzbudza szacunek dla ich opiekunów nie tylko za tę nieustającą czujność, czy nie dojrzą jakiegoś przebłysku świadomości u tych jednostek jakby zatopionych w sobie bez możności nawiązania kontaktu ze światem, ale i za mądre przewidywania organizatorów opieki nad tymi jednostkami, opieki która narzuca pracownikom taki właśnie wyczekujący i usilnie obserwujący stosunek do tych pacjentów, stosunek gotowości iść naprzeciw wszelkim śladom budzącej się potrzeby kontaktu.
Niezwykle ważnym elementem pracy rewalidacyjnej z dziećmi głęboko upośledzonymi jest oddziaływanie na nie poprzez usprawnianie ruchowe i poprzez nasycanie wszystkich zajęć dzieci i zdarzeń z życia otaczającego je, właściwym dla nich, nie zmieniającym się, oczekiwanym przez nie rytmem. Te dwa połączone ze sobą zakresy oddziaływań - poprzez ruch i rytm - są ze sobą związane w sposób głęboki, sięgający jednych z najbardziej podstawowych potrzeb bezwarunkowych człowieka, a u jednostek głębiej upośledzonych - stanowiące właśnie formacje szczególnie uszkodzone. W szeregu różnorodnych zajęć prowadzonych z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo miejsce szczególne zajmują zajęcia muzyczno-ruchowe, zwane też rytmiką.
Wyjątkowość rytmiki polega na tajemniczej atrakcyjności muzyki jako bodźca
i regulatora reakcji nawet u dzieci głęboko upośledzonych oraz na angażowaniu ruchu, który jest jedną z podstawowych form aktywności dzieci głębiej upośledzonych, wydaje się, że można jej przypisać także pewne właściwości gwarantowania dzieciom głębiej upośledzonym umysłowo poczucia bezpieczeństwa, tak niezbędnego dla ich pozytywnej aktywności. Myślę tu zwłaszcza o niewerbalnym sposobie przekazywania informacji i poleceń, przewidywalności barwy dźwięku, tonacji, tempa i rytmu oraz sposobu reakcji własnej i innych dzieci, możliwości uczestniczenia w działaniu grupy, w której wszyscy chętnie i z ożywieniem wykonują tę samą czynność sterowaną muzyką. Muzyka i rytm są bodźcami omijającymi barierę trudności intelektualnych
i warstwę słowną poleceń, pozwalając na reakcje spontaniczne i niczym nie skrępowane. Chodzi o to żeby dziecko chciało działać i aby aktywność ta sprawiała mu przyjemność.
Najważniejszym zadaniem rewalidacyjnym w stosunku do dzieci umiarkowanie i zacznie upośledzonych umysłowo jest zaakcentowanie konieczności przywrócenia im świata przez naprawę zerwanej czy osłabionej ich więzi adaptacyjnej między środowiskiem zewnętrznym, z jego natłokiem treści informacyjnych a wielością stawianych zadań adaptacyjnych - zbyt wielki i zbyt skomplikowany to napór na niesprawny czy uszkodzony system poznawczo-emocjonalny dziecka upośledzonego. Dziecko nie umie ich dostosować do swoich warunków wewnętrznych, bo nie ma
w zasobach pamięciowych doświadczeń zgromadzonych i utrwalonych, wystarczających liczbowo i przydatnych jakościowo, które by kształtowały jego adaptację. Nie potrafi też zastosować tych informacji w niesprawnych u niego aktach decyzyjnych. Akty te bowiem wymagają nie powierzchownych reakcji, ale choć do pewnego stopnia liczących się ze zmiennymi nadawanymi sygnałami informacyjnymi, i sprawnego, adekwatnego aktu decyzji wykonawczej.
Obok trudności, jaką dzieci głębiej upośledzone wykazują w zakresie najprostszego kontaktu ze światem zewnętrznym, występuje u nich nieumiejętność radzenia sobie ze zwykłymi lękami, potrzebami, chęciami żeby coś osiągnąć czy czegoś uniknąć, a więc żeby po prostu w tym świecie żyć. Podstawowym więc zadaniem rewalidacyjnym wobec dzieci głębiej upośledzonych umysłowo niezależnie od wielkiej rozpiętości ich możliwości percepcyjnych, sprawności aparatu wykonawczego i poziomu rozwoju intelektualnego jest wyuczenie ich nawiązywania choćby najprostszego czynnego kontaktu z otoczeniem, a więc możliwie adekwatnej percepcji, właściwych reakcji emocjonalnych i czynnej, właściwej postawy wobec środowiska. Staje przed nami ważne pytanie, czego konkretnie w tym zakresie mamy te dzieci uczyć? Krótko mówiąc, są to zadania wyrabiania umiejętności nawiązywanie najprostszego kontaktu z otoczeniem, umiejętności samoobsługi, jeśli można - wykonywania prostych czynności i bezkonfliktowego obcowania z otoczeniem,
a przede wszystkim - poczucia bezpieczeństwa i zadowolenia, i jak najczęstszej radości. Im dziecko jest lżej upośledzone, tym większe są zadania i cele rewalidatora. Rewalidator powinien nauczyć dziecko: umiejętności bezpiecznego poruszania się
i dbania o własne bezpieczeństwo, zasad współżycia i porozumiewania się z innymi ludźmi, zachowywania się wobec innych w sposób społecznie akceptowany, miły
i ogólnie przyjęty, powiciem rozwinąć umiejętność cieszenia się, korzystania
z rozrywek, brania udziału w grach zespołowych, wrażliwości na muzykę itp.
Musimy się oczywiście starać o to, aby dziecko nauczyło się mowy ustnej. Wielu badaczy przeprowadzało eksperymenty w celu stwierdzenia zasobu słów używanych przez umiarkowanie i głębiej upośledzonych oraz struktury gramatyczne (im cięższe upośledzenie, tym więcej przeważają rzeczowniki). Rezultaty badań idące po linii korelacji wielkości deficytu mowy z ciężkością upośledzenia wykazały, że przez ćwiczenie ta sfera braków u tych dzieci może być w pewnym stopniu poprawiona.
3