Pedagogika osób upośledzonych umysłowo, Janina Wyczesany

PRZEDMIOT, CELE I ZADANIA PEDAGOGIKI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Oligofrenopedagogika to pedagogika osób upośledzonych umysłowo, służy im jako jeden z działów pedagogiki specjalnej. Ustala taki metodyczny tok działalności wychowującej, aby osiągały wszechstronny rozwój, do szczytu swoich indywidualnych możliwości, aby równocześnie zdobywały umiejętności w zakresie adaptacji społecznej.

Przedmiotem oligofrenopedagogiki są wychowankowie odchyleni od normy w stopniu zróżnicowanym, ale mający jedyną wspólną cechę: obniżoną sprawność intelektualną.

Oligofrenopedagogika korzysta ze współpracy z takimi dziedzinami wiedzy o człowieku jak neurologia, psychopatologia, psychologia kliniczna, psychiatria dzieci i młodzieży. Pozwalają one na ustalanie diagnozy o stopniu rozwoju umysłowego jednostek odchylonych od normy, udzielają opieki medycznej i środków pomocy w wypadkach, które tego wymagają. Sprzymierza się także z naukami społecznymi, np. z patosocjologią, dla wyjaśnienia tych zaburzeń w rozwoju wychowanków, jakie w toku rewalidacji mogą zyskać oparcie w opiece społecznej.

Pozycję jednostki upośledzonej umysłowo określa szczegółowo dokument uchwalony przez ONZ – Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo z 1971. Mówi o następujących przywilejach upośledzonych umysłowo

- przysługują im te same prawa, co wszystkim ludziom i to w „najwyższym możliwym stopniu”

- mają prawo do leczenia, wychowania, szkolenia, rehabilitacji i poradnictwa, aby mogli się najpełniej rozwijać

- mają prawo do zabezpieczenia środków utrzymania dla ich potrzeb na godziwym poziomie życia; również do pracy zarobkowej zgodnej ze swoimi uzdolnieniami

- powinni żyć we własnej lub zastępczej rodzinie, aby uczestniczyć w normalnych formach życia społecznego. Jeżeli muszą korzystać z opieki zakładu – to również o formie organizacyjnej wzorowanej na rodzinie

- mają prawo do ochrony przez wyzyskiem, przed nadużyciami i złym traktowaniem

- ograniczenie praw osoby upośledzonej umysłowo podlega weryfikacji, na podstawie dokonywanych badań, aby dopuścić możliwość odwoływania się i ochrony jeśli jej grożą nadużycia

Osoby z upośledzeniem umysłowym są takimi samymi ludźmi i obywatelami, jak wszyscy inni. Potwierdzenie tych prawd można znaleźć w następujących ratyfikowanych przez liczne państwa Europy Centralnej i Wschodniej dokumentach takich, jak:

- Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych

- Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

- Konwencja o Prawach Dziecka

- Standardowe Zasady ONZ

Każdy człowiek ma niezbywalne prawo do godności. Konsekwencją uznania tej godności są przysługujące wszystkim, w tym osobom z upośledzeniem umysłowym, wolności i prawa człowieka, a wśród nich: prawo do życia, wolność od tortur oraz innych form nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania, prawo do ochrony prawnej, prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawo do wolności myśli i sumienia, prawo do wyrażania opinii i wolność słowa, prawo do wolności zgromadzeń i stowarzyszania się, zakaz dyskryminacji, prawo do kształcenia się itd.

Upośledzeni umysłowo stanowią grupę obywateli, którzy znajdują się w trudnej sytuacji nie tylko z racji upośledzenia, ale też ze względu na niedoskonałe prawo i dyskryminację w życiu codziennym.

Uczestnicy konferencji „Prawa człowieka a osoby z upośledzeniem umysłowym w krajach Europy Centralnej i Wschodniej” domagają się respektowania następujących zasad

1. Włączanie – pełne uczestnictwo osób z upośledzeniem umysłowo w życiu społecznym i rodzinnym

2. Pełnia praw obywatelskich

3. Samostanowienie – osoby z upośledzeniem umysłowym powinny mieć wpływ na decyzje, które ich dotyczą

4. Wsparcie dla rodzin

5. Budzenie świadomości ( w społeczeństwie)

6. Wykorzystanie Standardowych Zasad opracowanych przez Narody Zjednoczone - stanowią potężny instrument do sterowania polityką społeczną i działaniami na rzecz osób niepełnosprawnych i ich organizacji.

7. Rozwijanie oddolnych organizacji pozarządowych

Cele pedagogiki

- wykrywanie i ustalanie ogólnych prawidłowości w rozwoju psychofizycznym i społecznym osób upośledzonych umysłowo

- określenie celów i zadań pracy rewalidacyjnej w zależności od stopnia upośledzenia umysłowego

- ukierunkowanie pracy rewalidacyjnej w zakresie doboru treści, form i środków dydaktyczno – wychowawczych

Całość zadań pedagogiki specjalnej, jakie wytycza jej główny cel, czyli przygotowanie jednostek upośledzonych umysłowo do życia osobniczego i do życia w społeczeństwie realizuje się w działaniu pedagogicznym, wychowawczym, terapeutycznym, noszącym wspólną nazwę rewalidacji.

POJĘCIE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO, KRYTERIA, KLASYFIKACJE I WSKAŹNIKI

Kraeplin – oligofrenia to grupa złożona pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego.

Lewicki – oligofrenia to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego, wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte prowadzące często do zaburzeń w przystosowaniu społecznym.

Edward Doll wyróżnia 6 kryteriów i traktuje wszystkie w powiązaniu, gdy ma orzekać o niedorozwoju umysłowym. Jego definicja zawiera następujące elementy

1. Niedojrzałość społeczną – brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska

2. Spowodowaną przez niską sprawność umysłową – niski stopień rozwoju umysłowego

3. O charakterze rozwojowym – zahamowanie sprawności intelektualnych trwale i będące konsekwencją choroby lub urazu

4. Nie przemijającą w miarę dojrzewania – nie zmienia się, chociaż organizm dojrzewa pod względem fizycznym

5. Pochodzenia konstytucjonalnego – ujawnia dziedziny, stan zahamowania rozwoju

6. Nieodwracalną – stan ten jest nieodwracalny

Heber - przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.

Kościelska - pojęcie upośledzenia oznacza różne typy zaburzeń rozwoju o odmiennej patogenezie, których wspólnym wyróżnikiem jest to, że ograniczają dziecku realizację społecznych wymagań. Dzieci te są z reguły bardzo ograniczone w dążeniu do samodzielności.

Kostrzewski - odróżnia upośledzenie umysłowe od niedorozwoju umysłowego. Pierwszym terminem określa istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Niedorozwój umysłowy to te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały w okresie rozwojowym.

Grzegorzewska - oligofrenia to niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub najwcześniejszego dzieciństwa; występuje tu zawsze wstrzymanie rozwoju mózgu i wyższych czynności nerwowych.

Lipkowski – upośledzenia umysłowego nie można rozpatrywać jako jednoznacznej postaci odchyleń od normy, gdyż różna jest etiologia i bardzo zróżnicowana fenomenologia. Pojęcie upośledzenia umysłowego łączy się z determinantami biologicznymi, psychologicznymi i społecznymi.

KRYTERIA I KLASYFIKACJE UPOŚLEDZEŃ UMYSŁOWYCH

Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo. Dzieli je na 4 grupy

1. Dzieci niewychowane

2. Dzieci prawie niewychowane

3. Dzieci wychowalne, ale niewyuczalne

4. Dzieci wyuczane

Klasyfikacja psychologiczna uwzględnia pomiar stopnia rozwoju intelektualnego. Tradycyjna klasyfikacja wyróżniała 3 stopnie upośledzenia umysłowego:

1. Debilizm – najlżejszy stopień, I.I. 50 – 69

2. Imbecylizm – średni stopień, I.I. 20 – 49

3. Idiotyzm – najcięższa postać, I.I. 0 -19

Inne kryteria ocen poszczególnych stopni niedorozwoju umysłowego stanowiły

- badania zasobu słownego (mowa – u idioty zupełny jej brak, u imbecyla bywała mętna, zniekształcona, u debila na ogół normalna choć skąpa)

- obserwacja ewolucji rozwoju oparta na porównaniu poziomu inteligencji dziecka upośledzonego umysłowo z inteligencją dziecka normalnego

- badania wyników w nauce szkolnej

Tregdold definiuje niedorozwój umysłowy jako stan umysłu, który nie osiągnął normalnego rozwoju. Przyczynę dostrzega wyróżniając trzy kryteria: wyniki w nauce szkolnej, inteligencję wg pomiaru testami inteligencji, przystosowanie biologiczne i społeczne.

Tabela przedstawia obowiązującą klasyfikację upośledzenia umysłowego wprowadzoną przez Światową Organizację Zdrowia (1.01.1968)

Lekki stopień upośledzenia umysłowego odpowiada w skali Wechslera ilorazom inteligencji od 69 do 55, w skali Bineta od 52 do 67.

Głębokie upośledzenie umysłowe odpowiada w skali Termana – Mernill iloraz inteligencji poniżej 20. Skala Wechslera nie obejmuje głębokich upośledzeń.

Liga Stowarzyszeń na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym opublikowała pracę pt. „Istotne różnice między upośledzeniem a chorobą umysłową”, w której udowodniono, że na upośledzenie umysłowe składają się dwa podstawowe komponenty

1. Funkcjonowanie intelektualne, które jest znacznie poniżej przeciętnego i które trwa od wczesnych lat

2. Znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań kulturowych społeczeństwa.

Kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego według DSM III-R

A. Znaczące obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego. Iloraz inteligencji uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej

B. Współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności „dnia codziennego”, samodzielność, samoobsługa.

C. Ujawnienie się przed 18 rokiem życia.

Wyróżnia się 4 grupy upośledzenia umysłowego odzwierciedlające stopień obniżenia sprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki.

Amerykańskie Towarzystwo ds. Upośledzenia Umysłowego oraz Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne - niedorozwój umysłowy charakteryzuje się istotnie niższym niż przeciętnym funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnym ograniczeniem w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych: porozumienia się, samoobsługi trybu życia domowego, kontaktów społecznych, korzystania z dóbr społeczno – kulturowych.

W Polsce dzieci z pogranicza (dawniej ociężałe umysłowo), których iloraz inteligencji mieści się w granicach 70 – 90, nie są kierowane do szkół specjalnych dla upośledzonych umysłowo. Wytyczne w sprawie rozwoju kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi określają potrzebę zapewnienia zorganizowanej opieki i pomocy tym uczniom w szkołach podstawowych normalnych. Jednak wyniki badań dowodzą, że dzieci ociężałe umysłowo nie są w stanie bez specjalnej pomocy sprostać wymaganiom programowym szkoły podstawowej. Zachodzi potrzeba zapewnienia takim dzieciom dodatkowej pomocy i opieki. W wielooddziałowych szkołach normalnych postuluje się wyodrębnienie klas dla tej grupy dzieci.

W USA i w Wielkiej Brytanii dzieci ociężałe umysłowo zdobywają naukę w klasach specjalnych przy szkołach normalnych. Program nauczania dla tych klas dostosowany jest do poziomu i możliwości dzieci.

Kostrzewski wyróżnia kilka grup osób, których ilorazy inteligencji zawarte są w granicach od 70-85.

1. Dzieci zaniedbane pedagogicznie – w wyniku intensywnego nauczania, wczesnej stymulacji mogą wyrównać braki i funkcjonować jak inni o prawidłowym rozwoju intelektualnym

2. Dzieci z deficytami parcjalnymi – parcjalne odchylenia od normy w zakresie funkcjonowania intelektu wynika, gdy tylko jedna funkcja albo parę funkcji psychicznych zdradzają zaburzenia, np. w percepcji wzrokowej, w koordynacji wzrokowo – ruchowej bądź w zakresie mowy czynnej lub innych funkcji. Odchylenia parcjalne nie są stanem niezmiennym w rozwoju psychofizycznym dziecka. Odpowiednio prowadzona praca korekcyjna zdolna jest znacznie osłabić zaburzenia, nawet wyrównać je całkowicie.

3. Dzieci ociężałe umysłowo –u tych dzieci procesy orientacyjno – poznawcze i procesy intelektualne przebiegają poprawnie, choć powoli. Nie kwalifikuj się do nauki w szkole specjalnej. Powinny korzystać z nauki w zespołach mniejszych liczebnie, w powolniejszym tempie i w sprzyjającej atmosferze wyrównywać braki na terenie szkoły podstawowej

4. Dzieci o obniżonym poziomie sprawności intelektualnych

5. Dzieci z pogranicza upośledzenia. Ich ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego jest niższy od normy o jedno odchylenie standardowe.

Model medyczny – niepełnosprawność tutaj to problem jednostkowy, który wymaga opieki medycznej, osoba może być leczona indywidualnie z pomocą profesjonalistów, przy czym pomoc ta ma na celu poprawienie stanu osoby. Jest to problem zmiany zachowania oraz problem sprawowania opieki, której sukces można osiągnąć przez odpowiednią politykę zdrowotną, która ma na celu przystosowanie jednostki.

Model społeczny – postrzega proces i zjawisko jako problem społeczny. Skupia uwagę na jego psychospołecznych aspetkach oraz domaga się działań społecznych wchodzących w zakres zarówno indywidualnej jak i zbiorowej odpowiedzialności. Działania te nakierowane są na zmiany w środowisku celem usunięcia barier ograniczających uczestnictwo osób z niepełnosprawnościami. Jest to też kwestia zmiany postaw społecznych, uświadomienia sobie, że jest to problem praw człowieka, co oznacza, że wymaga to wysiłków politycznych prowadzących do zmian społecznych.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE LEKKIE

Charakterystyczne jest tu upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logiczne całości, a stąd wypływa ubóstwo wnioskowania i sądów. Dzieciom takim brak też samodzielności w myśleniu. Z trudnością tworzą pojęcia, toteż ich czynność umysłowa redukuje się raczej do odtwarzania wyobrażeń. Wyobraźnia twórcza tych dzieci jest uboga, zdolności kombinacyjne nikłe, sądy i wnioskowanie nieudolne, myślenie mało ruchliwe.

Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi, mogą wpłynąć niekorzystnie na jego rozwój ogólny.

Z badań przeprowadzonych przez Sikorę wynika, że uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych, prostych sytuacjach życiowych a dobre wyniki uzyskują w rozumowaniu na materiale konkretnym.

Ograniczona zdolność myślenia pojęciowego dzieci upośledzonych umysłowo stopniu lekkim wpływa niekorzystnie na poziom ich percepcji. Spostrzeżenie przebiega wolniej i ma węższy zakres w stosunku do osiągnięć dzieci normalnych. Także procesy pamięciowe ujawniają zaburzenia, dotyczy to także uwagi.

Burt uważa, że procesy poznawcze tych dzieci można poszeregować według stopnia ich upośledzenia w następujący sposób: najbardziej zaburzone rozumowanie, następnie długotrwała pamięć mechaniczna, krótkotrwała pamięć logiczna, krótkotrwała pamięć mechaniczna, długotrwała pamięć logiczna, a najmniejsze stosunkowo defekty występują w zakresie trwałości uwagi.

Myślenie u dzieci upośledzonych umysłowo ma charakter konkretno – obrazowy. Utrudnienia w uczeniu się dzieci upośledzonych umysłowo spowodowane są także różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi.

Można wyodrębnić dwie grupy zachowań dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

- estetyczne – niestabilne, niezrównoważone, z przewagą pobudzenia. Są to dzieci nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych wybuchów, z równoczesnymi trudnościami w koncentracji uwagi i oznakami nadmiernego zmęczenia

- apatyczne – z przewagą hamowania, ze zwolnionym tempem reakcji, biernością i płaczliwością

Szurek podaje, że istnieje trzeci typ: zmienny – gdzie nadmierna pobudliwość występuje na przemian ze stanami apatii i bierności.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i przemyślanego planu działania, wymagają nadzoru, gdyż z chwilą występowania trudności załamują się i mogą łatwo pozostawić pracę nie skończoną. Oprócz kontroli wymagają specjalnego bodźca do pracy w postaci pochwały, zachęty, nagrody a czasem rozkazu. W większości przypadków dzieci te są wrażliwe na pochwałę i ta cecha charakteru pozwala na uczuciowy stosunek do pracy przez nich wykonywanej.

Kostrzewski -charakteryzując osoby lekko upośledzone umysłowo podkreśla niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną. Są niestałe emocjonalnie, impulsywne, agresywne. Cechuje je mniejsza odpowiedzialność i mniejsze uspołecznienie.

Ujmowanie zagadnień dotyczących funkcjonowania społecznego osób upośledzonych umysłowo wiąże się z przygotowaniem ich do życia w środowisku społecznym. Brak prawidłowej relacji między jednostką a środowiskiem może wywoływać niekorzystne dla niej skutki w sferze osobowości. Niechęć do osób upośledzonych umysłowo potęguje wówczas, gdy ujawniają one zachowania nie akceptowane społecznie, w wyniku których środowisko przejawia wobec nich postawy charakteryzujące się unikaniem i odtrącaniem. Im większa częstotliwość zachowań społecznie oczekiwanych, tym większe prawdopodobieństwo adaptacji społecznej. Ukazanie wzorów zachowania prospołecznego osobom upośledzonym umysłowo stwarza im okazję uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie wartościowych.

Społeczna integracja dzieci niepełnosprawnych jest już dzisiaj w Polsce zjawiskiem dość powszechnie akceptowanym. Wyrazem tego jest wiele różnorodnych form integracyjnego kształcenia, organizowanych w naszym systemie edukacji. Integracja dzieci niepełnosprawnych w szkole powszechnej wymaga realizacji w wymiarze formalno – organizacyjnym, dydaktycznym, ale przede wszystkim w wymiarze psychospołecznym.

Chcąc podjąć w pełni świadomą i odpowiedzialną pracę rewalidacyjną, na początku musimy dokonać diagnozy psychologiczno – pedagogicznej. Polega na określeniu stopnia głębokości deficytów rozwojowych oraz trudności dziecka.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE UMIARKOWANE I ZNACZNE

Osoby upośledzone odznaczają się poważnymi uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Ich mowa jest agramatyczna, bełkotliwa i niewyraźna, ubogie słownictwo. W myśleniu występują wielkie utrudnienia w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych, także w rozumieniu stosunków logicznych. W rozwoju poznawczym pozostają takie osoby na poziomie przedoperacyjnym. Spostrzegają wolniej, dostrzegają mniej elementów, błędnie ujmują powiązania i stosunki między przedmiotami. Spowolnienie, wąski zakres, trudności różnicowania dotyczą nie tylko wzroku, ale też innych zmysłów (słuch i kinestezja). Wpływa to także na obniżenie rozwoju wyższych procesów psychicznych. Zróżnicowany jest poziom potrzeb poznawczych tych dzieci. Zakres pamięci jest wąski, a trwałość i wierność znikoma.

Rozwój dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym przebiega z dużym opóźnieniem. W wieku 4-5 lat przypada początek samodzielnego chodzenia oraz wypowiadania pierwszych słów. Dzieci te nie przejawiają inicjatywy i samodzielności. Z trudem przyswajają podstawowe czynności jak ubieranie się, higiena osobista). Istotną sprawą dla ich adaptacji społecznej jest wdrażanie do wykonywania prostych prac porządkowych oraz przygotowanie do kontaktu z otoczeniem przez poszerzenie ich zasobu słownego.

Dzieci głębiej upośledzone stanowią ok. 20 – 30% ogółu upośledzonych umysłowo. Ta kategoria upośledzeń umysłowych wiąże się często z zaburzeniami funkcjonowania receptorów, co powoduje niedokładny lub zniekształcony odbiór rzeczywistości. Dochodzą do tego trudności w koncentracji uwagi, co wyjaśnia powolność i niedokładność spostrzeżeń, a przy stałej trwałości pamięci powoduje okazje do przeinaczania faktów, zmyśleń i konfabulacji.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, miłości i potrafi w sposób żywy ujawniać sympatię i potrzebę kontaktów społecznych. Cechy te sprzyjają procesowi ich kształcenia. Radzą sobie same w wielu życiowych sytuacjach, takich jak: ubieranie się, rozbieranie, ścielenie łóżek, przygotowywanie posiłków.

W wyniku właściwego intensywnego wychowania są w stanie opanować przyjęte powszechnie formy postępowania w typowych sytuacjach życiowych. Można uzyskać pozytywne rezultaty rewalidacyjne, jeżeli:

- obdarza się dziecko uwagą, poświęca mu się dużo czasu

- zapewnia się możliwość rozwoju różnych sfer stosownie do potrzeb

- ułatwia się kontakty z innymi dziećmi

- nie ogranicza się jego samodzielności

- zaspokaja potrzeby bycia akceptowanym, bezpiecznym, zdolnym do zrobienia czegoś dobrego

Punktem wyjścia do prowadzenia pracy rewalidacyjnej z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo powinno być dokonywanie możliwie wszechstronnej oceny poziomu funkcjonowania danej osoby w środowisku.

Kwiatkowska proponuje osiem kanałów kontaktowania się z otoczeniem i wypracowanie indywidualnego słownika dla każdego dziecka. Są to: oddech, sygnały płynące z ciała, wyraz oczu, mimika, postawa – układ ciała, gestykulacja, odgłosy nieartykułowane, mowa. Warunkiem efektywnego komunikowania się z uczniami jest korzystanie ze wszystkich wymienionych wyżej kanałów.

WSKAŹNIKI WYSTĘPOWANIA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Określenie wskaźnika występowania upośledzenia umysłowego zależne jest od rozumienia tego pojęcia. W USA w 1975 obliczono, że upośledzenie umysłowe obejmuje 3,6% dzieci w wieku szkolnym. W Holandii przyjmuje się, że dzieci upośledzonych umysłowo jest ok. 3%. W innych krajach są jeszcze wyższe wskaźniki, np. Francja i Japonia 4,5%. Obecnie przyjmuje się wskaźnik dla krajów europejskich od 2,2 do 3,2%. Upośledzenie umysłowe dotyczy 60 – 79% ogółu niepełnosprawnych dzieci.

CZYNNIKI ETIOLOGICZNE UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Klasyfikacje przyczyn upośledzenia umysłowego są różne. Najczęściej uzależnia się je od czasu występowania: przed urodzeniem, w okresie porodowym i po urodzeniu (Lipkowski). Podobny podział spotykamy w pracy Clarke’ów, gdzie wymienia się czynniki genetyczne(powstają w okresie przed zapłodnieniem) i egzogenne (powstają w okresie po urodzeniu dziecka).

Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje na następujące przyczyny niedorozwoju umysłowego:

- po zakażeniu i zatruciach

- wskutek urazu lub działania czynników fizycznych

- z zaburzeniami przemiany, wzrostu lub odżywiania

- w wyniku ciężkiej choroby mózgu występującej po urodzeniu, np. dziecięce stwardnienie rozległe

- wskutek chorób i zespołów wywołanych przez nieznane czynniki działające w życiu płodowym

- wskutek anomalii chromosomalnych

- wskutek wcześniactwa

- wskutek braku podniet psychocjalnych

- inne bliżej nieznane, np. idiopatyczny, o nieznanej przyczynie

Spionek przedstawiła schemat oddziaływania czynników powodujących uszkodzenia. Dokonuje podziału czynników uszkadzających na następujące grupy wpływów z uwagi na czas ich powstawania

1. Komórkę rozrodczą

2. Zarodek i płód

3. Dziecko w chwili porodu

4. Dziecko po urodzeniu

Grupa pierwsza: przewlekły alkoholizm lub upojenie alkoholowe w chwili poczęcia. Wald podważa jednak znaczenie alkoholu jako czynnika wywołującego upośledzenie umysłowe.

Grupa druga: embriopatie wirusowe, toksoplazmoza wrodzona, zakażenie płodu, embriopatie aktyniczne, embriopatie tokstyczne, awitaminozy i niedożywienie organizmu matki w czasie ciąży a tym samym płodu, anemizację płodu z powodu zaburzeń występujących u płodu lub z powodu trudności w krążeniu występujących u matki.

Trzecia grupa: bezpośrednie urazy czaszki, wylewy śródczaszkowe spowodowane urazem zaburzenia w krążeniu płodowym w chwili porodu.

Zaburzenia metabolizmu rzutujące na rozwój dziecka

1. Choroby spowodowane przez szkodliwe geny. Fenyloketonuria polega na zaburzeniach przemiany białkowej w organizmie matki w okresie ciąży. Wątroba chorych nie wytwarza enzymu, który ma za zadanie przemianę jednego z aminokwasów pod nazwą fenyloalaniny. Jej nadmiar uszkadza rozwój dziecka w życiu płodowym. Istnieją metody wczesnego wykrywania fenyloketonurii, aby zapewnić dziecku odżywianie pozbawione fenyloalaniny (bez mleka).

Do rozpoznanych chorób zaburzeń metabolizmu należą już obecnie możliwe do leczenia

- choroba syropu klonowego – przyczynę stanowi zaburzenie w przemianie białkowej, tym razem należy eliminować aminokwa leucynę w diecie dziecka.

- nietolerancja cukrów występuje w przypadku zaburzenia w funkcjach wątroby, która nie produkuje enzymu zmieniającego galaktozę w glukozę. Gromadzenie galaktozy powoduje uszkodzenie wątroby, nerek, mózgu, prowadzi do upośledzenia umysłowego a ponadto do zaćmy.

Do niewyjaśnionych zaburzeń w rozwoju dziecka należą:

- stwardnienie guzowate mózgu o etiologii bliżej nieznanej, choroba występująca łącznie z niedorozwojem umysłowym. Ujawnia się około 4 miesiąca życia płodowego

- zespół idiopatyczny odnoszący się do padaczki niewiadomego pochodzenia

CHOROBY SPOWODOWANE PRZEZ ZABURZENIA CHROMOSOMALNE. Zaburzenia i nieprawidłowości zachodzą w podziale komórek rozrodczyc rodziców. Mogą dotyczyć całego garnituru chromosomalnego, co jest zjawiskiem rzadkim, ale częściej ujawnia się tzw. trisomia czyli występowanie 3 chromosomów zamiast 2. Anomalii tej najczęściej ulega chromosom 21, który nie jest parzysty, lecz złożony z 3 elementów. Anomalie chromosomalne tym różnią się od zaburzeń metabolizmu, że prowadzą do upośledzenia rozwoju z powodu nieprawidłowej ogólnej liczby chromosomów, gdy w zaburzeniach metabolizmu szkodliwy wpływ na rozwój dziecka wywierają anormalnie utworzone geny.

ZESPÓŁ DOWNA – niski wzrost, mniejsze wymiary czaszki, skośne oczy, mały nos i uszy. Włosy i skóra suche i szorstkie. Na dłoni charakterystyczna bruzda poprzeczna (małpia bruzda). Ruchy niezgrabne, mało precyzyjne, głos ochrypły, gardłowy, wymowa wadliwa. Szereg wad wrodzonych narządów wewnętrznych (np. wady serca).

3 stopnie rozwojowe występujące w populacji osób z zespołem Downa

1. występuje pomiędzy 4 i 6 rokiem życia i odpowiada wiekowi umysłowemu, ok. 18 miesięcy

2. występuje pomiędzy 8 i 11 rokiem życia o odpowiada 30 miesiącom życia

3. występuje pomiędzy 12 i 17 rokiem życia i w przybliżeniu odpowiada wiekowi 48 miesięcy

Upośledzenie umysłowe pochodzenia egzogennego może występować przed, w czasie i po urodzeniu. Przyczyny związane ze szkodliwymi czynnikami działającymi przed lub po zapłodnieniu to: kiła wrodzona, różyczka, napromieniowanie, konflikt Rh, toksoplazmoza. Płód zakaża się od matki przez łożysko. Uszkodzenie zarodka i płodu może zachodzić w różnych okresach życia wewnątrzmacicznego, a efekt końcowy może być różny. Jeśli zakażenie zarodka nastąpiło we wczesnym okresie ciąży, to następuje śmierć zarodka lub ciężka embriopatia albo np. przedwczesny poród martwego płodu. Im wcześniej następuje zakażenie, tym cięższe jest uszkodzenie intelektu.

Do czynników działających w czasie porodu zalicza się urazy. Terminem tym określa się łączny efekt urazu mechanicznego i niedotlenienia. Są ze sobą powiązane.

Wśród czynników związanych z urazem porodowym wymienia się wiek matki i powikłania w okresie ciąży, jak np. zatrucie ciążowe, nieprawidłowości ułożenia płodu.

Po urodzeniu dziecka mogą nastąpić inne zagrożenia, jak: zapalenie opon mózgowo – rdzeniowych, zapalenie mózgu np. w przebiegu krztuśca lub jako powikłania po przebytych ostrych chorobach zakaźnych.

Suchariewa dzieli przyczyny upośledzenia umysłowego na 3 grupy

1. Pochodzenia endogennego – zespół Downa, mikrocefalia prawdziwa, fenyloketonuria

2. Embrio- i fetopatie – upośledzenie wywołane przez różne choroby matki: grypę, różyczkę, grypę, toksoplazmę, kiłę wrodzoną, czynniki toksyczne

3. Czynniki szkodliwe działające w czasie porodu i we wczesnym dzieciństwie – zamartwica, urazy porodowe, zapalenie mózgu i opon mózgowych

Klasyfikacja upośledzenia umysłowego wg przyczyn została przedstawiona przez Zarembę. Wyróżnia:

1. Choroby lub cechy uwarunkowane genetycznie. Zależne od pojedynczych genów: dominujące, recesywne, recesywne sprzężone z płcią

2. Choroby zależne od wpływu środowiska (niegenetyczne). Uszkodzenia zarodka (embriopatie), płodu (fetopatie).

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PRACY REWALIDACYJNEJ Z UPOŚLEDZONYMI UMYSŁOWO, ZASADY REWALIDACJI.

Podstawowe cele kształcenia upośledzonych umysłowo zmierzają do optymalnego ich rozwoju i pełnego przystosowania do życia społecznego w granicach indywidualnej wydolności każdej jednostki.

Najważniejsze zasady rewalidacji wg Lipkowskiego

Zasada akceptacji

Uznaje się jednostkę z odchyleniami od normy za jednostkę mającą prawo do szczególnej pomocy i opieki. W tym wypadku akceptacja oznacza uznanie jednostki niedostosowanej społecznie nie za " mniej wartościową" , ale za jednostkę zasługującą na szczególną opiekę i pomoc. Zasadę tę z reguły przyjmuje się bez zastrzeżeń w stosunku do osób kalekich, upośledzonych umysłowo, natomiast budzi zastrzeżenia jeśli próbuje się ją zastosować w stosunku do łamiących normy prawne i etyczno-moralne.

Zasada pomocy

W resocjalizacji pomoc jest rozumiana jako działanie wspomagające rozwój jednostki niedostosowanej społecznie. Bez tego działania jednostka nie jest z reguły zdolna osiągnąć pełnię rozwoju społeczno-moralnego. Ta szczególna pomoc, większa troska i opieka wychowawcza uwarunkowane są tym, iż jednostki niedostosowane społecznie często wykazują przejawy złożonego upośledzenia, ociężałość umysłową, zaburzenia układu nerwowego niesprawności motorycznej czy np. wady wymowy. W zasadzie tej są ważne gotowość i umiejętność udzielania pomocy ze strony wychowawcy oraz gotowość przyjęcia jej przez wychowanka

Zasada indywidualizacji

Jest uznawana powszechnie. Postępowanie jednostki z odchyleniami od normy różni się i pod względem stopnia i jakości, jak również pod względem czynników etiologicznych wykolejenia, dlatego też ta zasada w wychowaniu resocjalizującym ma znaczenie szczególne. Zasada indywidualizacji realizowana jest w bezpośrednim kontakcie z dzieckiem, w rozmowach indywidualnych, w pomocy w nauce, w ułatwianiu kontaktów z kolegami, nauczycielami i rodziną.

Zasada terapii pedagogicznej – poznanie dziecka i opracowanie diagnozy, wspólna praca ze środowiskiem, aby polepszy sytuację dziecka, stworzyć mu możliwie najlepsze warunki do pokonania trudności. Stosowanie środków terapeutycznych, a w tym leczenia oraz psychoterapii i terapii pedagogicznej.

Współpraca z rodziną jako zasada wspólnego, uzgodnionego działania szkoły i domu, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka na drodze ku usprawnieniu i rozwojowi.

Grzegorzewska wymienia następujące zadania pracy rewalidacyjnej

• Kompensacja – zastąpienie zamkniętych, uszkodzonych dróg kontaktów ze światem, aby poznanie zastępować w różny sposób, na innych, pośrednich drogach

• Korektura niesprawnie działających narządów upośledzonych, wykorzystując leczenie, uczynnianie, uaktywnianie.

• Usprawnienie możliwie wszystkich nietkniętych przez upośledzenie czynności danego osobnika, a więc zasobu najsprawniej działających funkcji, bez uszkodzeń, braków, jakie mają stanowić główną podstawę dla przebiegu działalności rewalidacyjnej.

Realizowanie zadań pracy rewalidacyjnej należy oprzeć na

1. poznaniu jednostki i warunków jej rozwoju, historii jej życia, na poznaniu charakteru i stopniu kalectwa, oraz związanych z tym czynników etiologicznych

2. uwzględnieniu w metodzie pracy typu układu nerwowego

3. poznaniu stopnia stanu frustracji jednostki i jej typu reakcji negatywnej, a więc zorientowaniu się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach

4. zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną

5. zastosowaniu warunków, które kształtują nowe motywacje, pozwalające przyjąć postawę pozytywną wobec frustracji

6. dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki

7. stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących

8. przestrzeganiu praw podstawowych wyższych czynności nerwowych i unikaniu bodźców wpływających niekorzystnie na ośrodkowy układ nerwowy

9. kształtowaniu warunków korzystnych dla przebiegów emocjonalnych

10. tworzeniu odpowiednich warunków dla korzystnego rozwoju I i II układu sygnałowego i prawidłowego ich działania

11. uwzględnieniu w pracy rewalidacyjnej kształtowania się i przekształcania stereotypów dynamicznych oraz usprawniania procesów korowych

12. uwzględnieniu konieczności racjonalnej selekcji i odpowiedniego dostosowania do danych grup pogramu i metod pracy

13. uwzględnieniu swoistych właściwości każdej z grup upośledzonych

Program nauczania ośmioletniej szkoły podstawowej specjalnej stwierdza, że praca rewalidacyjna z dziećmi umysłowo upośledzonymi opiera się na następujących założeniach.

- duża plastyczność i zdolność kompensacyjna rozwijającego się mózgu umożliwia w znacznym stopniu zmniejszenie objawów niedorozwoju

- mimo zaburzeń w rozwoju dziecka, można i należy wszechstronnie rozwijać i kształtować jego osobowość

- rozwój dziecka umysłowo upośledzonego nie zatrzymuje się na poziomie określonego okresu dzieciństwa lecz przebiega swoiście, tzn. jest to rozwój o swoistych właściwościach, potrzebach i możliwościach

Osoby odchylone od normy nie mają zapewnionego odpowiedniego startu życiowego, najczęściej z powodu niewłaściwego traktowania ich potrzeb ze strony ludzi normalnych. Ci ostatni hołdują przede wszystkim tendencji wyróżniania jednostek pełnosprawnych, a szczególnie odznaczających się uzdolnieniami korzystnymi społecznie. Wadliwy stosunek społeczeństwa stanowi barierę działalności rewalidacyjnej. Konieczne wydaje się włączenie do zadań oligofrenopedagogiki długofalowego wychowania społeczeństwa, aby świadomie podejmowało odpowiedzialność za pomyślne wyniki rewalidacji osób o obniżonej sprawności umysłowej, aby współpracowało razem ze szkołą i środowiskiem rodzinnym w likwidacji niekorzystnych uwarunkowań społecznych.

Dziedzic ujmuje cel rewalidacji osób w lekkim stopniu upośledzonych umysłowo jako stymulację ogólnego rozwoju tych osób oraz optymalne usprawnienie psychofizyczne i społeczne prowadzące do poprawy logicznego rozumowania, przeżywania doznań estetycznych oraz wykształcenia umiejętności działania, niezbędnego w pracy zawodowej i codziennym życiu.

Do udziału w życiu społecznym przygotowuje się dzieci o obniżonej sprawności umysłowej przez dobrze zorganizowaną zabawę, naukę i pracę, czyli tworzenie ciągle takich warunków pracy i zabawy, aby sprzyjały aktywizacji dziecka.

ORZECZNICTWO, PORADNICTWO I KWALIFIKOWANIE DZIECI UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO DO SZKÓŁ I PLACÓWEK SPECJALNYCH

Rys historyczny

Konieczność dokonania doboru uczniów do szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo powstała w 1917 w Warszawie, gdzie zorganizowano pierwsze oddziały dla tej kategorii dzieci. Pracę tę podjęła Stefanowska.

Kiedy powstał PIPS w Warszawie, zadania kwalifikacji dzieci do szkół specjalnych przejęła Pracownia Psychopedagogiczna Instytutu, powołana w 1922/23. Opracowano formy dokumentacji badań psychologicznych dzieci: protokół badania testami Bineta – Termana, księgę alfabetyczną, kartotekę itp. Wstępne wiadomości o dziecku skierowanym do Pracowni na zbadanie zawierał „kwestionariusz” doskonalony w toku doświadczeń Pracowni. Zamieszczano w nim dane o dziecku, zdobyte w czasie jego nauki w szkole.

Kierowanie dzieci do szkół specjalnych odbywało się na podstawie diagnozy osoby przeprowadzającej badania. Późniejsza instrukcja ministra oświaty z 1948 stawia wymagania, aby podstawą do wydania orzeczenia o stopniu rozwoju umysłowego była decyzja zespołowa.

Duże zmiany w zakresie orzecznictwa przynosi zarządzenie ministra oświaty z dnia 23 III 1953 powołujące do życia powiatowe komisje selekcyjne o następującym składzie: psycholog, lekarz, nauczyciel szkoły podstawowej, nauczyciel szkoły specjalnej, przedstawiciel wydziału oświaty oraz wydziału zdrowia i opieki społecznej.

Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 30 maja 1975 określa szczegółowo obowiązki szkoły podstawowej, oraz szkoły specjalnej w sprawie zasad przeprowadzania badań i wydawania orzeczeń kwalifikujących dzieci z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi do odpowiednich form kształcenia specjalnego pomocy korekcyjno – wychowawczej oraz w zakresie działania Poradni Wychowawczo – Zawodowej i placówek służby zdrowia.

Instrukcja towarzysząca zarządzeniu podaje tok postępowania konieczny dla prawidłowego rozpoznania stopnia odchylenia od normy badanych dzieci lub ich swoistości rozwojowych, utrudniających im pobieranie nauki razem z dziećmi normalnymi. Opieką nad dziećmi z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi oraz wykrywanie odchyleń i zaburzeń w rozwoju tych dzieci instrukcja powierza poradniom wychowawczo – zawodowym. Do tych placówek należy więc diagnozowanie, orzekanie i kwalifikowanie a także kierowanie dzieci do odpowiednich form kształcenia specjalnego.

Do zadań poradni należy:

(slajd 53)