Podstawowe pojęcia pedagogiki
Pedagogika jest nauką o teoretyczno-praktycznym charakterze. Refleksja teoretyczna zajmuje się zjawiskami wychowawczymi, związanymi z rozwojem człowieka i warunkami tego rozwoju. Natomiast refleksja praktyczna odnosi się do treści działań wychowawczych. Stąd zbiór metod, technik i środków wychowawczego oddziaływania jest określany mianem pedagogii.
Pedagogika, podobnie do innych dyscyplin naukowych, posiada swój język naukowy. Dzięki formalizacji swego języka, nauka ta może operować określonymi wskaźnikami, normami, określać ilościowy i jakościowy wymiar badanej rzeczywistości wychowawczej. Główne pojęcia pedagogiki to: edukacja, wychowanie, socjalizacja, środowisko, kultura, osobowość, kształcenie, wartości, czas wolny.
Edukacja - pojęcie i uwarunkowania
Jest to podstawowe pojęcie w pedagogice, oznacza wieloaspektowe działania oraz procesy służące wychowaniu i kształceniu. Proces edukacji podlega wielu uwarunkowaniom m.in.: społecznym, politycznym, kulturowym, demograficzno-ekonomicznym. Edukacja spełnia dwie zasadnicze funkcje: socjalizacyjną (uspołecznianie jednostki) i wyzwalającą, która sprowadza się do umożliwienia człowiekowi twórczego rozwoju. W obrębie tak definiowanego pojęcia wyróżniamy m.in. edukację alternatywną, ekologiczną, medialną, europejska, olimpijską.
Pojecie wychowania według różnych autorów
Wychowanie jest rozpatrywane dwojako. Jako proces czyli specyficzny typ działalności człowieka lub jako wynik tych oddziaływań. Wśród teoretyków wychowania nie ma jednomyślności w kwestii definiowania tego pojęcia, tym niemniej warto dokonać przeglądu uwzględniając określone cechy.
Wybrane definicje wychowania
„wychowanie - w najszerszym tego słowa znaczeniu - jest środkiem służącym zachowaniu społecznej ciągłości życia”
„zadaniem wychowania jest dostarczenie grupom społecznym członków, przygotowanych do czynnego w nich udziału.(...) proces wychowania realizuje się w ramach unormowanego stosunku społecznego między wychowankiem a wychowawcą
„wychowanie to szczególny rodzaj ludzkiej działalności, który polega na zamierzonym wywoływaniu określonych zmian w osobowości człowieka”
„wychowanie współczesne (...) zmierza do wszechstronnego rozwoju ludzi, (...) Wszystko co człowiek wewnętrznie posiada, powstaje jako dzieło wychowania”
„wychowywać to pomagać komuś w odkrywaniu własnych możliwości”
„wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka”.
1.3. Kultura
Wyjaśnić to pojęcie nie jest łatwo, ponieważ ma ono złożony i wieloaspektowy charakter. Można wyodrębnić kilka klasyfikacji, w których kryterium ujmowania kultury zależy od stanowiska danej dyscypliny humanistycznej. Wyróżniamy zatem definicje antropologiczne, filozoficzne, socjologiczne, psychologiczne, historyczne. Dla przykładu, jedna z bardziej znanych definicji J. Szczepańskiego odnosi się do poglądu, iż kultura to wytwory działalności ludzkiej, materialne i niematerialne oraz wartości i sposoby postępowania przekazywane z pokolenia na pokolenie. Stąd klasyfikacja dziedzin kultury ujmuje podział na: kulturę materialną i niematerialną.
Na gruncie pedagogiki, kulturę pojmuje się jako „uprawę człowieka”, zgodnie z przekonaniem o jego nieustannym doskonaleniu. Punktem wyjścia jest człowiek dzisiejszy, natomiast etap finalny to człowiek jutra. Wychowawcze funkcje kultury odnoszą się do kształtowania osobowości człowieka, także do jego możliwości wkraczania w naturę i przeobrażenia jej zgodnie z wybraną ideą. Dla pełnego zrozumienia czym jest kultura, ważne jest także wyodrębnienie pojęć pokrewnych, tj. cywilizacji, modeli kultury, wzoru kulturowego, akulturacji, inkulturacji, enkulturacji, etnocentryzmu, standardu kulturowego.
1.4. Osobowość i jej struktura
Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia osobowości jest trudne z uwagi na wielość koncepcji i stanowisk badaczy. Można ja określać z punktu widzenia filozofii, prawa, socjologii czy psychologii. Osobowość jest złożoną strukturą, obejmującą nabyte i wrodzone dyspozycje, cechy i sposoby reagowania specyficzne dla jednostki, nabyte w procesie dojrzewania, uczenia się i przystosowania. Cechy, wchodzące w skład osobowości, tj. temperament, zdolności i uzdolnienia należą do względnie stałych, w odróżnieniu od zmiennych w ciągu życia (postawy, motywy, wartości, aspiracje). W strukturze osobowości (istnieje wiele koncepcji i prób porządkowania), wyróżniamy przede wszystkim procesy poznawcze, emocjonalne i łączące oba procesy wartości, samoocenę i poczucie własnej wartości.
1.5. Socjalizacja
Po pierwsze jest to ogół zabiegów i działań ze strony społeczeństwa zmierzających do umożliwienia jednostce zdobycie umiejętności, systemu wartości i zachowań, które uczynią go pełnoprawnym członkiem społeczeństwa, po wtóre, to zmiany jakie zachodzą w osobowości jednostki po wpływem oddziaływań społecznych.
1.6. Kształcenie
Jest to pojecie wieloznaczne, oznacza ogół zjawisk, czynności i procesów zmierzających do wszechstronnego rozwoju umysłowego człowieka. Tradycyjnie przez kształcenie rozumie się zatem proces przyswajania wiadomości, umiejętności i nawyków, a zatem oddziaływanie na intelektualną sferę osobowości człowieka. Tymczasem kształcenie jest procesem wielostronnym, oddziaływującym także na sferę emocjonalno-wolicjonalną (emocje, aspiracje, postawy) i fizyczno-zdrowotną (sprawność fizyczna, umiejętności ruchowe).
Z uwagi na różnorodność celów kształcenia wyróżniamy następujące jego rodzaje: kształcenie ogólne i zawodowe, równoległe, ustawiczne, nieformalne i wielostronne.
To bogactwo różnych postaci tego procesu uświadamia, iż kształcenie nie tylko nie pozostaje bez związku z procesem nauczania-uczenia się, także jest elementem wychowania.
1.7. Czas wolny
W aspekcie pedagogicznym, czas wolny to czas do dyspozycji jednostki, po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych tj.: pracy, nauki, czy obowiązków domowych. Czas wolny wykorzystuje się do regeneracji sił psychofizycznych, zabawy, rozrywki, działalności społecznej, rozwijania zainteresowań, twórczych działalności. Na styl spędzania czasu wolnego wpływa wiele czynników, m.in. płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania.
1.8. Środowisko
Środowisko jest to ogół różnorodnych procesów politycznych, społecznych oświatowych i innych, pozostających ze sobą w związkach i zależnościach. Środowisko stanowi pewną przestrzeń, w której realizowane są różne formy działalności społeczeństwa. Tym samym możemy wyróżnić środowisko dydaktyczne, społeczno-kulturowe, lokalne, wychowawcze
Kunowski S., (1993). Podstawy współczesnej pedagogiki. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa.
Rubacha K., (2005). Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin. W: Pedagogika. Podręcznik akademicki. T.1. Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.). PWN, Warszawa, cz. I, r. 1.
Śliwerski B., (2003). Edukacja. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. T. 1. T. Pilch (red.). Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Dewey J., (1972). Demokracja i wychowanie. Wyd. Ossolineum, Wrocław, s. 6.
Znaniecki F., (1973). Socjologia wychowania T.2. PWN, Warszawa, s. 1-2.
Muszyński H., (1975). Zarys teorii wychowania. PWN, Warszawa, s. 36.
Kunowski S., (1993). Podstawy współczesnej pedagogiki. Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa, s. 23.
Hurlock E.B., (1985). Rozwój dziecka. PWN, Warszawa, s. 72.
Okoń W., (2004). Wychowanie. W: Nowy słownik pedagogiczny. Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Włodarczyk E., (2003). Kultura. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. T.2. T. Pilch (red.). Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Wysocka E., (2003). Osobowość. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. T. 3. T. Pilch (red.). Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Okoń W., (2004). Socjalizacja. W: Nowy słownik pedagogiczny. Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Kędzierska M., (2003). Kształcenie. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. T. 2. T. Pilch (red.). Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Matyjas B., (2003). Czas wolny. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI w. T. 1. T. Pilch (red.). Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.