6.6 Polityka równości szans kobiet i mężczyzn w Polsce

6.6.1 Analiza polskiego prawodawstwa pod kątem równości szans kobiet i mężczyzn

W Polsce, kobiety uzyskały równouprawnienie polityczne i prawa wyborcze w 1918 roku, a w 1928 roku zniesiono w formule ślubnej obietnicę posłuszeństwa żony wobec męża.

W XIX wieku liczne powstania przeciw zaborcom wymagały od kobiet aktywnej postawy społecznej i politycznej. Kobiety przyzwyczaiły wtedy mężczyzn do liczenia się w pewnej mierze z ich zdaniem i interesami.

Przywiązanie do samodzielności i niezależności utrwaliły się u kobiet w okresie 45 lat istnienia PRL. Władze te popierały aktywizację zawodową kobiet m.in. w celu ich czynnego udziału w różnych zawodach, wprowadzono też wtedy prawo do aborcji na żądanie.

Kobiety w Polsce znajdują się pod wieloma względami w lepszej sytuacji niż w innych krajach Europy, ale też mniej dostrzega się ich potrzeby związane z równością.

Podstawowe gwarancje równouprawnienia kobiet i mężczyzn, takie jak równość wobec prawa, prawo do równego traktowania przez władze publiczne oraz zakaz dyskryminacji, są zawarte w art. 32 Konstytucji RP, uchwalonej w 1997. Przepis ten jest sformułowany w sposób ogólny i nie wymienia się w nim przesłanek zakazu dyskryminacji. Kolejny artykuł (33) odnosi się wyłącznie do kwestii równości kobiet i mężczyzn, w tym do równouprawnienia na rynku pracy. Przepis art. 33 Konstytucji RP brzmi następująco:

Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

W rozdziale dotyczącym wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych znalazły się specyficzne przepisy dotyczące prawa do pracy. I tak w art. 65 zapewnia się każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy oraz zakazuje się stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Przepis ten zobowiązuje również władze publiczne do prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego,

produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolnictwa zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.

Konstytucja zezwala jednak na ustawowe ograniczenie wolności wyboru i wykonywania zawodu. W kolejnym artykule (66) Konstytucja zapewnia każdemu prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów.

Konstytucja gwarantuje również prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Prawo to przysługuje również tym, którzy pozostają bez pracy nie z własnej woli i nie mają środków do życia.

Konstytucja przyznaje obywatelowi prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach i prawach albo o jego obowiązkach określonych w konstytucji jeśli uważa, że jego konstytucyjne prawa i wolności zostały naruszone (art. 79). Dodać należy, że przed 1996 rokiem kodeks pracy nie zawierał żadnej wzmianki na temat równouprawnienia kobiet i mężczyzn; dopiero w zasadach ogólnych znowelizowanego w 1996 roku kodeksu znalazły się przepisy dotyczące tej kwestii. W art. 112 kodeksu pracy mowa jest o tym, że:

Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w dziedzinie pracy.

Natomiast art. 113 zakazuje dyskryminacji:

Jakakolwiek dyskryminacja w stosunkach pracy, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania - zwłaszcza polityczne lub religijne - oraz przynależność związkową jest niedopuszczalna.

W znowelizowanym kodeksie pracy po raz pierwszy znalazł się również przepis zobowiązujący pracodawcę do poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika (art. 111).

Praktyczne zastosowanie przepisów dotyczących równouprawnienia jest jednak dość trudne, brakuje bowiem szczegółowych rozwiązań, które ułatwiałyby dochodzenie roszczeń w przypadku dyskryminacji i nierównego traktowania. Ponadto przepisy te odnoszą się zasadniczo do sytuacji, kiedy stosunek pracy został już nawiązany, zatem

ich zasięg jest znacznie ograniczony: brakuje regulacji prawnych, które obejmowałyby szeroko rozpowszechnione przypadki dyskryminacji przy przyjmowaniu do pracy.

W Polsce nie ma nie tylko tradycji powoływania się na Konstytucję RP w dochodzeniu praw jednostki, ale ponadto świadomość praw konstytucyjnych jest bardzo niska. Co więcej, ustawodawstwo, stojąc na stanowisku "ochronnego" podejścia do zatrudnienia kobiet, w obecnej rzeczywistości jest coraz częściej postrzegane jako dyskryminujące. Obronę przed dyskryminacją dodatkowo utrudnia fakt, że w Polsce ciężar dowodu spoczywa na osobie dochodzącej swych praw, a nie na pracodawcy, jak to ma miejsce w niektórych krajach Europy Zachodniej.

Możliwości dochodzenia roszczeń przez kobiety, które nie zostały przyjęte do pracy ze względu na płeć, są w praktyce ograniczone¹⁷⁵.

6.6.2 Działalność organizacji kobiecych na rzecz równania szans kobiet i mężczyzn

Wśród organizacji kobiecych unijna polityka zorientowana na kobiety wzbudza wielkie nadzieje. W kraju takim jak Polska, gdzie działania rządu w tym zakresie zostały bardzo ograniczone, organizacje te są niezwykle aktywne. Sądzą, że polityka i naciski wywierane przez Unię Europejską pomogą rozpoznać i ujawnić ukrytą dyskryminację, pomijanie i marginalizowanie kobiet, a w związku z tym zostaną podjęte najróżniejsze działania na rzecz upowszechniania informacji, zwiększania świadomości i presji, aby wprowadzić zmiany w ustawodawstwie oraz ożywienie dialogu między rządem i organizacjami kobiecymi.

Polityka i naciski wywierane przez Unię Europejską pomagają dostrzec konieczność przezwyciężenia politycznych, społecznych i ekonomicznych barier, które uniemożliwiają kobietom odgrywanie większej roli, a społeczeństwu uznanie ich wkładu.

Organizacje pozarządowe w Czechach utworzyły w 1999 roku Stowarzyszenie na rzecz Równego Statusu, które zrzesza około dwudziestu organizacji kobiecych. Tworzą one wspólny front reprezentujący sprawy kobiet w kontaktach z rządem, instytucjami centralnymi i innymi organizacjami pozarządowymi. Według Stowarzyszenia głównymi priorytetami w dążeniu do wyrównywania szans dla kobiet są: sformułowanie polityki antydyskryminacyjnej, zmniejszenie bezrobocia, przeciwstawienie się fizycznej i seksualnej przemocy wobec kobiet, w tym także

175

⁷⁵ Jankowska M.: Odszkodowanie za dyskryminowanie, Gazeta Prawna nr 11 z dn. 16.01.2002, s.19.

przemocy w domu i handlowi kobietami, stworzenie równych szans dla mniejszości ze względu na wiek, pochodzenie etniczne, orientację seksualną, rasę, stworzenie równych szans dla kobiet niepełnosprawnych.

W Słowenii organizacje pozarządowe działały już w latach osiemdziesiątych, wiele z nich po dziś dzień kontynuuje swoją działalność. Za priorytetowe uznają następujące kwestie: konieczność stworzenia polityki równych szans; zwiększenie udziału kobiet w polityce; wprowadzenie takiej polityki zatrudnienia, która skoncentruje się na wyrównywaniu szans kobiet na rynku pracy; konieczność zapobiegania przemocy (fizycznej i seksualnej) wobec kobiet¹⁷⁶.

Jedynym politycznym podmiotem w Polsce, który coraz częściej, systematycznie, choć jednocześnie bezkrytycznie odwołuje się do standardów Unii Europejskiej są kobiece organizacje pozarządowe i grupy kobiece.

Nacisk kładziony przez Unię Europejską na godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych pojawia się w czasie, kiedy ekonomiczna pozycja kobiet w krajach kandydujących dramatycznie się pogarszała z powodu reform gospodarczych i wycofywania się państwa z zapewniania świadczeń i usług socjalnych.

W 1995 roku w krajach Europy Środkowo-Wschodniej było 47,3 proc. kobiet aktywnych zawodowo w porównaniu do 41,3 proc. w krajach UE - i dopiero niedawno współczynnik ten mniej więcej się wyrównał z powodu rosnącego bezrobocia kobiet w wielu krajach środkowoeuropejskich¹⁷⁷.

Lista nie załatwionych spraw i problemów związanych z równością płci w odniesieniu do integracji z Unią Europejską pozostaje długa. Unia skupia się wyraźnie na uchwaleniu ustawodawstwa, jednak brak zaangażowania w ustanowienie mechanizmów wdrażania i monitorowania powoduje, że na dłuższą metę problemy równouprawnienia płci nie są uwzględniane. Taka presja przyczynia się do zwiększenia rozdźwięku między pozycją kobiet de jure i de facto.

Doświadczenia Unii Europejskiej wskazują, że nawet w przypadku przyjęcia odpowiedniego ustawodawstwa ustawy nie są konsekwentnie wdrażane i realizowane.

¹⁷⁶ Zavirsek D.: The EU Enlargement and Its Impact on the Gender Politics in Slovenia, niepublikowany
manuskrypt, Ljubljana 2000, s.7.

¹⁷⁷ Human Development Report. Profile of People in Work UNDP, Luksemburg 1999, s. 17

---