6.6 Polityka równości szans kobiet i mężczyzn w Polsce

6.6.1 Analiza polskiego prawodawstwa pod kątem równości szans kobiet i mężczyzn

W Polsce, kobiety uzyskały równouprawnienie polityczne i prawa wyborcze w

1918 roku, a w 1928 roku zniesiono w formule ślubnej obietnicę posłuszeństwa żony

wobec męża.

W XIX wieku liczne powstania przeciw zaborcom wymagały od kobiet aktywnej

postawy społecznej i politycznej. Kobiety przyzwyczaiły wtedy mężczyzn do liczenia

się w pewnej mierze z ich zdaniem i interesami.

Przywiązanie do samodzielności i niezależności utrwaliły się u kobiet w okresie

45 lat istnienia PRL. Władze te popierały aktywizację zawodową kobiet m.in. w celu

ich czynnego udziału w różnych zawodach, wprowadzono też wtedy prawo do aborcji

na żądanie.

Kobiety w Polsce znajdują się pod wieloma względami w lepszej sytuacji niż w

innych krajach Europy, ale też mniej dostrzega się ich potrzeby związane z równością.

Podstawowe gwarancje równouprawnienia kobiet i mężczyzn, takie jak równość

wobec prawa, prawo do równego traktowania przez władze publiczne oraz zakaz

dyskryminacji, są zawarte w art. 32 Konstytucji RP, uchwalonej w 1997. Przepis ten

jest sformułowany w sposób ogólny i nie wymienia się w nim przesłanek zakazu

dyskryminacji. Kolejny artykuł (33) odnosi się wyłącznie do kwestii równości kobiet i

mężczyzn, w tym do równouprawnienia na rynku pracy. Przepis art. 33 Konstytucji RP

brzmi następująco:

Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu

rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia,

zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej

wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia

funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

W rozdziale dotyczącym wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i

kulturalnych znalazły się specyficzne przepisy dotyczące prawa do pracy. I tak w art. 65

zapewnia się każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca

pracy oraz zakazuje się stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Przepis ten zobowiązuje

również władze publiczne do prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego,

produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia,

w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolnictwa zawodowego oraz robót

publicznych i prac interwencyjnych.

Konstytucja zezwala jednak na ustawowe ograniczenie wolności wyboru

i wykonywania zawodu. W kolejnym artykule (66) Konstytucja zapewnia każdemu

prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do określonych w

ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów.

Konstytucja gwarantuje również prawo do zabezpieczenia społecznego w razie

niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu

wieku emerytalnego. Prawo to przysługuje również tym, którzy pozostają bez pracy nie

z własnej woli i nie mają środków do życia.

Konstytucja przyznaje obywatelowi prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej

w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na

podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego

wolnościach i prawach albo o jego obowiązkach określonych w konstytucji jeśli uważa,

że jego konstytucyjne prawa i wolności zostały naruszone (art. 79). Dodać należy, że

przed 1996 rokiem kodeks pracy nie zawierał żadnej wzmianki na temat

równouprawnienia kobiet i mężczyzn; dopiero w zasadach ogólnych znowelizowanego

w 1996 roku kodeksu znalazły się przepisy dotyczące tej kwestii. W art. 112 kodeksu

pracy mowa jest o tym, że:

Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych

obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w

dziedzinie pracy.

Natomiast art. 113 zakazuje dyskryminacji:

Jakakolwiek dyskryminacja w stosunkach pracy, w szczególności ze względu na

płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania - zwłaszcza polityczne

lub religijne - oraz przynależność związkową jest niedopuszczalna.

W znowelizowanym kodeksie pracy po raz pierwszy znalazł się również przepis

zobowiązujący pracodawcę do poszanowania godności i innych dóbr osobistych

pracownika (art. 111).

Praktyczne zastosowanie przepisów dotyczących równouprawnienia jest jednak

dość trudne, brakuje bowiem szczegółowych rozwiązań, które ułatwiałyby dochodzenie

roszczeń w przypadku dyskryminacji i nierównego traktowania. Ponadto przepisy te

odnoszą się zasadniczo do sytuacji, kiedy stosunek pracy został już nawiązany, zatem

ich zasięg jest znacznie ograniczony: brakuje regulacji prawnych, które obejmowałyby

szeroko rozpowszechnione przypadki dyskryminacji przy przyjmowaniu do pracy.

W Polsce nie ma nie tylko tradycji powoływania się na Konstytucję RP w

dochodzeniu praw jednostki, ale ponadto świadomość praw konstytucyjnych jest bardzo

niska. Co więcej, ustawodawstwo, stojąc na stanowisku “ochronnego” podejścia do

zatrudnienia kobiet, w obecnej rzeczywistości jest coraz częściej postrzegane jako

dyskryminujące. Obronę przed dyskryminacją dodatkowo utrudnia fakt, że w Polsce

ciężar dowodu spoczywa na osobie dochodzącej swych praw, a nie na pracodawcy, jak

to ma miejsce w niektórych krajach Europy Zachodniej.

Możliwości dochodzenia roszczeń przez kobiety, które nie zostały przyjęte do

pracy ze względu na płeć, są w praktyce ograniczone

175

.

6.6.2 Działalność organizacji kobiecych na rzecz równania szans kobiet i mężczyzn

Wśród organizacji kobiecych unijna polityka zorientowana na kobiety wzbudza

wielkie nadzieje. W kraju takim jak Polska, gdzie działania rządu w tym zakresie

zostały bardzo ograniczone, organizacje te są niezwykle aktywne. Sądzą, że polityka i

naciski wywierane przez Unię Europejską pomogą rozpoznać i ujawnić ukrytą

dyskryminację, pomijanie i marginalizowanie kobiet, a w związku z tym zostaną

podjęte najróżniejsze działania na rzecz upowszechniania informacji, zwiększania

świadomości i presji, aby wprowadzić zmiany w ustawodawstwie oraz ożywienie

dialogu między rządem i organizacjami kobiecymi.

Polityka i naciski wywierane przez Unię Europejską pomagają dostrzec

konieczność przezwyciężenia politycznych, społecznych i ekonomicznych barier, które

uniemożliwiają kobietom odgrywanie większej roli, a społeczeństwu uznanie ich

wkładu.

Organizacje pozarządowe w Czechach utworzyły w 1999 roku Stowarzyszenie na

rzecz Równego Statusu, które zrzesza około dwudziestu organizacji kobiecych. Tworzą

one wspólny front reprezentujący sprawy kobiet w kontaktach z rządem, instytucjami

centralnymi i innymi organizacjami pozarządowymi. Według Stowarzyszenia

głównymi priorytetami w dążeniu do wyrównywania szans dla kobiet są:

sformułowanie polityki antydyskryminacyjnej, zmniejszenie bezrobocia,

przeciwstawienie się fizycznej i seksualnej przemocy wobec kobiet, w tym także

175

Jankowska M.: Odszkodowanie za dyskryminowanie, Gazeta Prawna nr 11 z dn.16.01.2002, s.19.

przemocy w domu i handlowi kobietami, stworzenie równych szans dla mniejszości ze

względu na wiek, pochodzenie etniczne, orientację seksualną, rasę, stworzenie równych

szans dla kobiet niepełnosprawnych.

W Słowenii organizacje pozarządowe działały już w latach osiemdziesiątych,

wiele z nich po dziś dzień kontynuuje swoją działalność. Za priorytetowe uznają

następujące kwestie: konieczność stworzenia polityki równych szans; zwiększenie

udziału kobiet w polityce; wprowadzenie takiej polityki zatrudnienia, która

skoncentruje się na wyrównywaniu szans kobiet na rynku pracy; konieczność

zapobiegania przemocy (fizycznej i seksualnej) wobec kobiet

176

.

Jedynym politycznym podmiotem w Polsce, który coraz częściej, systematycznie,

choć jednocześnie bezkrytycznie odwołuje się do standardów Unii Europejskiej są

kobiece organizacje pozarządowe i grupy kobiece.

Nacisk kładziony przez Unię Europejską na godzenie obowiązków rodzinnych

i zawodowych pojawia się w czasie, kiedy ekonomiczna pozycja kobiet w krajach

kandydujących dramatycznie się pogarszała z powodu reform gospodarczych i

wycofywania się państwa z zapewniania świadczeń i usług socjalnych.

W 1995 roku w krajach Europy Środkowo-Wschodniej było 47,3 proc. kobiet

aktywnych zawodowo w porównaniu do 41,3 proc. w krajach UE - i dopiero niedawno

współczynnik ten mniej więcej się wyrównał z powodu rosnącego bezrobocia kobiet w

wielu krajach środkowoeuropejskich

177

.

Lista nie załatwionych spraw i problemów związanych z równością płci w

odniesieniu do integracji z Unią Europejską pozostaje długa. Unia skupia się wyraźnie

na uchwaleniu ustawodawstwa, jednak brak zaangażowania w ustanowienie

mechanizmów wdrażania i monitorowania powoduje, że na dłuższą metę problemy

równouprawnienia płci nie są uwzględniane. Taka presja przyczynia się do zwiększenia

rozdźwięku między pozycją kobiet de jure i de facto.

Doświadczenia Unii Europejskiej wskazują, że nawet w przypadku przyjęcia

odpowiedniego ustawodawstwa ustawy nie są konsekwentnie wdrażane i realizowane.

176

Zavirsek D.: The EU Enlargement and Its Impact on the Gender Politics in Slovenia, niepublikowany

manuskrypt, Ljubljana 2000, s.7.

177

Human Development Report. Profile of People in Work UNDP, Luksemburg 1999, s.17