UNIWERSYTETY LUDOWE I POWSZECHNE
Znamiennym zjawiskiem dla wielu krajów w końcu XIX w. było powstawanie instytucji oświatowych służących dokształcaniu osób dorosłych . Czołowe miejsce wśród tych instytucji zajmowały uniwersytety ludowe i uniwersytety powszechne . Pierwsze uniwersytety ludowe powstały w Danii , zaś ojczyzną uniwersytetów powszechnych była Anglia .
Twórcą koncepcji uniwersytetu ludowego był wybitny pisarz i polityk - Mikołaj Grundtvig (1783-1872) . Przekonany , że przyszłość jego kraju leży w rozwoju demokracji , występował w obronie politycznych interesów chłopów duńskich . Wychowanie narodowe usiłował oprzeć na przeszłości ludów skandynawskich i twórczości ludowej . Zadanie uniwersytetu ludowego miało polegać na przygotowaniu do udziału w życiu obywatelskim , miał on być przybytkiem "żywego słowa" , a podstawą nauczania miały być przedmioty humanistyczne .
Duńskie uniwersytety ludowe upowszechniły się w drugiej połowie XIX w. w innych krajach skandynawskich , a na początku XX w. ich idee pojawiły się w wielu krajach europejskich , m.in. także na ziemiach polskich . Właściwy rozwój uniwersytetów ludowych w Polsce przypadł jednak dopiero na okres międzywojenny . Koncepcje oświatowe Grundtviga rozwinął wówczas i przystosował do polskich warunków Ignacy Solarz (1891-1940) - działacz ludowy i oświatowy , publicysta , przywódca wiejskiego ruchu młodzieżowego i spółdzielczego . Pierwszy uniwersytet ludowy założył w 1924 r. w Szycach k. Krakowa .
Twórcą pierwszego uniwersytetu powszechnego w 1873 r. był docent uniwersytetu w Cambridge , James Stuart . Instytucję tą określano w Anglii mianem uniwersytetu rozszerzonego . Nazwa ta oznaczała rozszerzenie właściwej działalności uczelni akademickiej poza krąg studiującej młodzieży i wyjście z wykładami do szerszych warstw społeczeństwa . Działalność tę określano również nazwą "pracy poza murami uniwersytetu" . Na początku XX w. angielskie uniwersytety powszechne skupiały już ponad 50 tys. słuchaczy .
Podstawy organizacyjne i zasady dydaktyczne obowiązujące w uniwersytetach powszechnych zostały opracowane przez Stuarta :
• Organizowanie serii odczytów w liczbie 12 , wygłaszanych przeważnie w odstępach tygodniowych , obejmujących ogólny zarys wybranej przez słuchaczy wiedzy .
• Obowiązek zaopatrywania słuchaczy w tzw. sylabusy , czyli streszczenia odczytów , zawierające jednocześnie wskazówki bibliograficzne , ułatwiające słuchaczom pogłębienie omawianego przedmiotu .
• Składanie przez słuchaczy pisemnych wypracowań .
• Organizowanie dyskusji po wykładach , mających na celu wyjaśnienie bardziej złożonych problemów .
Zasady te , przyjęte przez wszystkie uniwersytety powszechne , stały się podstawą metodyki popularyzacji .
Ruch uniwersytetów powszechnych objął pod koniec XIX w. prawie całą Europę , Amerykę , dotarł nawet do Indii i Australii . W Stanach Zjednoczonych pierwszy uniwersytet powszechny powstał w Buffalo w 1887 r. Na kontynencie europejskim najwcześniej przyjął się w Austrii (1880 r.) , następnie w Niemczech (1896 r.) i we Francji (1898 r.) . W ostatnich latach XIX i na początku XX w. pierwsze uniwersytety powszechne pojawiły się również na ziemiach polskich wszystkich trzech zaborów . Struktura organizacyjna i formy ich działalności ulegały z czasem daleko idącej ewolucji . Poszerzały się też ich zadania . Oprócz popularyzacji wiedzy wiele uniwersytetów stawiało sobie za cel aktywizację kulturalną określonych środowisk . Poza organizowaniem odczytów zajmowały się one szerzeniem samokształcenia , upowszechnianiem czytelnictwa , zakładaniem bibliotek , dokształcaniem dorosłych w zakresie początkowym , organizowaniem amatorskiego ruchu artystycznego itp. . W wielu krajach uniwersytety powszechne odbiegały pod względem swojej struktury organizacyjnej dość daleko od klasycznego wzoru angielskiego . Działały one nie jako agendy wyższych uczelni , lecz jako samodzielne instytucje oświatowe powoływane do życia przez różnorodne środowiska społeczne .
Uniwersytet powszechny, instytucja szerzenia oświaty, która stawia sobie za cel popularyzację wiedzy oraz rozwijanie aktywności kulturalnej wśród szerokich kręgów społeczeństwa. Formami działania uniwersytetu powszechnego są przede wszystkim wykłady publiczne (ujęte w cykle tematyczne bądź luźne odczyty) oraz opieka nad działalnością samokształceniową i czytelnictwem.
Pierwsze cykle wykładów publicznych zorganizowano w 1873 na Uniwersytecie w Cambridge, później idea uniwersytetu powszechnego szybko rozpowszechniła się w innych krajach Europy Zachodniej.
Na ziemiach polskich uniwersytety powszechne powstawały na przełomie XIX i XX w. z inicjatywy partii i organizacji działających w środowiskach robotniczych i wiejskich. Uniwersytety powszechne nosiły nazwy uniwersytetów ludowych, robotniczych i innych. Pierwszym uniwersytetem powszechnym na ziemiach polskich był utworzony w 1898 Uniwersytet Ludowy imienia A. Mickiewicza w Galicji, pozostający pod wpływem Polskiej Partii Socjaldemokratycznej. 1905 na terenie Królestwa Polskiego zorganizowany został przez Polską Macierz Szkolną uniwersytet ludowy, na który oddziaływała Narodowa Demokracja, oraz Uniwersytet dla Wszystkich, założony przez działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej.
W okresie międzywojennym placówki uniwersytetów powszechnych powstawały z inicjatywy władz samorządowych i społecznych organizacji oświatowych: Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych (TUL), Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (TUR) i Towarzystwa Szkoły Ludowej.
Po 1945 uniwersytety powszechne prowadziły działalność w ramach TUL i TUR, po połączeniu tych organizacji w 1948 - w ramach Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych, od 1950 Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. W okresie stalinizmu zarzucono w Polsce ideę uniwersytetów powszechnych.