MALI I ŚREDNI PRZEDSIĘBIORCY NA RYNKU

TURYSTYCZNYM POLSKI

1. Ogólna charakterystyka rynku turystycznego

Strona podażowa rynku usług turystycznych obejmuje głównie usługi związane z zakwaterowaniem i wyżywieniem oraz usługi biur podróży. Współczesna turystyczna baza noclegowa oferuje turyście szeroki asortyment usług, począwszy od luksusowych hoteli, moteli, pensjonatów, poprzez domy wycieczkowe, schroniska, aż po campingi
i pola biwakowe. Ofertę uzupełniają kwatery agroturystyczne i pokoje gościnne oraz domki letniskowe. Jednak podstawowe znaczenie dla państwa ma rejestrowana baza hotelowa. Z kolei usługi gastronomiczne oferowane są przez: restauracje, bary, stołówki i firmy kateringowe.

W wyniku funkcjonowania gospodarki rynkowej zaczęło powstawać i aktywnie działać wiele prywatnych podmiotów gospodarczych, świadczących usługi w zakresie zakwaterowania, gastronomii oraz organizowania imprez turystycznych. W pierwszych latach znacznie wzrosła liczba tych podmiotów.

W latach 2001-2003 nastąpiła weryfikacja ich działalności. Wiele
z tych podmiotów nie wytrzymało konkurencji, nie utrzymało się na rynku i uległo likwidacji. W polskiej turystyce oznaki kryzysu zaczęły się nasilać w wyniku zahamowania wzrostu liczby przyjazdów turystów zagranicznych, a tym samym wpływów dewizowych. W 2001 roku nastąpiło załamanie rynku krajowego, które trwało kolejny rok. Natomiast w roku 2003 nastąpiła znaczna poprawa sytuacji.

2. Przedsiębiorcy organizujący imprezy turystyczne

Przedsiębiorcy, którzy są organizatorami turystyki, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) zaliczeni są do klasy 63.30, stanowiącej część działu 63 (Działalność wspomagająca transport; działalność związana z turystyką) sekcji I (Transport, gospodarka magazynowa
i łączność). Klasa 63.30. nazwana „Działalność związana z turystyką” obejmuje cztery podklasy:

• 63.30. A Działalność organizatorów turystyki - organizowanie imprez turystycznych, włączając wycieczki turystyczne z kompleksowym programem imprez, uwzględniające transport i zakwaterowanie;

• 63.30. B Działalność pośredników turystycznych - usługi polegające na wykonywaniu, na zlecenie klienta, czynności faktycznych
  i prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych;

• 63.30. C Działalność agentów turystycznych - podklasa ta obejmuje działalność polegającą na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów
  o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki;

• 63.30. D Działalność turystyczna pozostała - podklasa ta obejmuje usługi informacji turystycznej, doradztwo turystyczne, rezerwację miejsc noclegowych, rezerwację i sprzedaż biletów oraz usługi świadczone przez pilotów wycieczek i przewodników turystycznych.

Działalność gospodarczą podmiotów zaliczanych do klasy 63.30. reguluje ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych, w której zostały zdefiniowane pojęcia i zakres usług organizatora turystyki, pośrednika turystycznego, agenta turystycznego oraz przewodnika turystycznego i pilota wycieczek.

Jednym ze źródeł informacji o jednostkach należących do klasy 63.30 jest Krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej REGON, prowadzony przez Prezesa GUS. Do rejestru REGON wpisywane są podmioty gospodarki narodowej, czyli osoby prawne, jednostki organizacyjne, które nie posiadają osobowości prawnej, osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą oraz ich jednostki lokalne.

Zgodnie z danymi rejestru wg stanu na dzień 22.03.2004 roku, liczba podmiotów prowadzących działalność związaną z turystyką jako działalność przeważającą wynosi 9526. Szczegółową strukturę podmiotów klasy 63.30 według klas wielkości oraz podklas przedstawia poniższa tabela.

Tabela 1

Liczba podmiotów prowadzących działalność związaną z turystyką, jako działalność podstawową, wg wielkości podmiotów i podklas PKD.

	Liczba pracujących	Ogółem (3+4+5+6+7)	Klasa PKD=63.30
						Podklasa
						A	B	C	D	T
		1	2	3	4	5	6	7
A	Jednostki prawne
		Polska razem	9526	2744	1604	1733	1888	1557
		Do 9 osób	9204	2557	1557	1692	1842	1556
		10 ÷ 49 osób	298	175	43	39	40	1
		50 i więcej osób	24	12	4	2	6	0
B	Jednostki lokalne
		Polska razem	674	255	150	149	80	40
		Do 9 osób	621	219	148	143	71	40
		10 ÷ 49 osób	40	27	2	5	6	0
		50 i więcej osób	13	9	0	1	3	0

Uwaga: Nieistniejąca w klasyfikacji PKD litera T występująca na piątym znaku podklasy zniknie z rejestru REGON z chwilą zakończenia aktualizacji rejestru podmiotów przeprowadzanej obecnie w trybie Komunikatu Prezesa GUS z dnia 7 maja 2004 roku w sprawie przekazania ankiety aktualizacyjnej krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (MP Nr 22 poz. 396).

Źródło: Metodologia badań statystycznych działalności związanych z turystyką. Klasa 63.30 według PKD. Raport z prac metodologicznych w 2004 roku. Główny Urząd Statystyczny, Departament Statystyki Usług, Warszawa, styczeń 2005. str. 5.

Analiza struktury podmiotów, według klas wielkości pozwala stwierdzić, że ten rodzaj działalności jest silnie zdominowany przez mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników. Spośród ogólnej liczby jednostek zarejestrowanych aż 96,6% stanowią jednostki o liczbie pracujących do 9 osób, udział jednostek małych o liczbie pracujących 10 - 49 osób wynosi 3,1%, a tylko 0,3% przypada na podmioty średnie (50-249 pracujących).

Jak wynika z danych w tabeli 1, liczba jednostek klasy 63.30 nie zaklasyfikowanych do podklas A,B,C, i D wynosi 1557, co stanowi 16,3% wszystkich podmiotów zarejestrowanych w REGON. Problem ten dotyczy w zasadzie wyłącznie jednostek o liczbie pracujących do 9 osób.

Tabela 2

Liczba podmiotów prowadzących działalność związaną z turystyką, jako działalność drugorzędną, wg wielkości podmiotów i podklas PKD.

	Liczba pracujących	Ogółem	Klasa PKD=63.30
						Podklasa
						A	B	C	D	T
		1	2	3	4	5	6	7
A	Jednostki prawne
		Polska razem	8206	895	1761	1848	2110	1999
		Do 9 osób	7544	732	1623	1678	1923	1893
		10 ÷ 49 osób	518	119	106	133	141	86
		50 i więcej osób	144	44	32	37	46	20
B	Jednostki lokalne
		Polska razem	317	20	62	112	67	66
		Do 9 osób	264	14	54	86	58	56
		10 ÷ 49 osób	45	5	6	24	7	6
		50 i więcej osób	8	1	2	2	2	4

Źródło: jak w tabeli 3, str. 6

Znacząca liczba podmiotów, dla których działalność przeważająca nie mieści się w klasie 63.30, prowadzi działalność w turystyce jako drugorzędną, w tym 91,9% to mikroprzedsiębiorstwa. Szczegółową strukturę podmiotów według klas wielkości i podklas PKD przedstawiono w tabeli numer 3.

Organizatorzy turystyki i pośrednicy turystyczni (podklasa 63.30.A
i 63.30.B) stanowią 30,4% wszystkich podmiotów, natomiast udział jednostek zaliczonych do podklasy „T” w tej grupie wynosi 26%.

Kolejnym źródłem informacji o jednostkach należących do klasy 63.30 są dane zawarte w Centralnym Rejestrze Zezwoleń (CRZ), prowadzonym na podstawie ustawy o usługach turystycznych, jak również rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 13 czerwca 2001 r. w sprawie centralnego rejestru zezwoleń na działalność organizatorów turystyki
i pośredników turystycznych. Wpis do rejestru następował na podstawie ostatecznej decyzji o wydaniu zezwolenia przez wojewodę właściwego ze względu na siedzibę przedsiębiorcy.

Należy podkreślić, iż po wejściu w życie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz znowelizowaniu ustawy o usługach turystycznych, działalność organizatorów turystyki oraz pośredników turystycznych nie wymaga już uzyskania zezwolenia, ale jako działalność regulowana musi być wpisana do „rejestru”. Na podstawie rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 30 września 2004 w sprawie Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych (Dz. U Nr 226, poz. 2290) prowadzona jest przez ministra właściwego do spraw turystyki (aktualnie jest to Minister Gospodarki i Pracy) Centralna Ewidencja w oparciu o przekazane przez wojewodę kopie zaświadczeń
o wpisie do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych oraz kopie dokumentów, potwierdzających posiadanie zabezpieczenia finansowego.

Charakterystyka przedsiębiorców turystycznych dotyczy przede wszystkim lat 2001-2003, w których podmioty, prowadzące działalność w zakresie organizacji imprez turystycznych oraz pośredniczenia na rzecz klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych miały jeszcze obowiązek posiadania zezwolenia na prowadzenie działalności, zatem przedstawiane dane pochodzą z Centralnego Rejestru Zezwoleń. .

Według danych z CRZ, na koniec 2003 r. zezwolenie posiadały 2632 podmioty, podczas gdy na koniec 2001 r - 2044 podmioty, a na koniec 2002 r. - 2317.

Poza organizatorami turystyki i pośrednikami turystycznymi w 2003 roku funkcjonowało w Polsce około 2500 podmiotów gospodarczych prowadzących działalność agentów turystycznych i działających w imieniu organizatorów turystyki. Na rynku usług turystycznych działała również trudna do oszacowania liczba agend organizacji społecznych, instytucji kościelnych i innych, których działalność nie podlega ustawie o usługach turystycznych.

Zgodnie z danymi z dnia 20 listopada 2002 roku wśród 3.650 zarejestrowanych podmiotów największa liczba posiadała zezwolenie na prowadzenie zarówno działalności organizatora turystyki, jak i pośrednika turystycznego, co stanowiło 53,2% ogółu. Wyłącznie działalność organizatora prowadziło 45,9 % ogółu, a pośrednika zaledwie 33 podmioty, co stanowiło niecały 1% ogółu. Liczba podmiotów będących zarówno organizatorami turystyki, jak i pośrednikami turystycznymi była największa w województwie mazowieckim i małopolskim. Najwięcej pośredników funkcjonowało w województwie pomorskim.

Tabela 3

Podmioty turystyczne, które posiadały zezwolenia,

w układzie wojewódzkim ( na dzień 19.01.2004)

Województwo	Liczba	Udział ( w %)
Dolnośląskie	350	10,01
Kujawsko-pomorskie	132	3,77
Lubelskie	92	2,63
Lubuskie	62	1,77
Łódzkie	200	5,72
Małopolskie	380	10,86
Mazowieckie	623	17,81
Opolskie	82	2,34
Podkarpackie	117	3,34
Podlaskie	101	2,89
Pomorskie	225	6,43
Śląskie	490	14,01
Świętokrzyskie	57	1,63
Warmińsko-mazurskie	123	3,52
Wielkopolskie	293	8,38
Zachodniopomorskie	171	4,89
Ogółem	3498	100,00

Źródło: „Rynek biur podróży 2004”, Polskie Zrzeszenie Hoteli i Instytut Turystyki w Warszawie, mgr Maria Byszewska-Dawidek oraz dr Krzysztof Łopaciński, Warszawa, czerwiec 2004, str. 9.

Najwięcej podmiotów turystycznych działało w województwie mazowieckim (17,8%), drugie pod względem liczby podmiotów turystycznych jest województwo śląskie (14,1% ogółu). Kolejne miejsca zajmują województwa: małopolskie- (10,9%) i dolnośląskie (10,0%).
W czterech wymienionych województwach działała ponad połowa wszystkich biur podróży Najmniej podmiotów turystycznych istnieje
w województwach: lubuskim (1,8%) oraz świętokrzyskim (1,6%).
W strukturze własności biur podróży zdecydowanie dominują osoby fizyczne, stanowiące 73,8% wszystkich podmiotów, zarejestrowanych w Centralnym Rejestrze Zezwoleń. W drugiej kolejności znajdują się spółki z ograniczoną odpowiedzialnością - 16,4%, a następnie stowarzyszenia -3,2% oraz spółki jawne.

Tabela 4

Zatrudnienie w biurach podróży w Polsce w 2002 roku

Wielkość biura (przedział zatrudnienia)	Liczba pracujących
do 9 osób	10 784
od 10 do 49 osób	2 116
od 50 do 249 osób	2 109
powyżej 250 osób	2 314

Źródło: „Rynek biur podróży 2004”, Polskie Zrzeszenie Hoteli i Instytut Turystyki w Warszawie, mgr Maria Byszewska-Dawidek oraz dr Krzysztof Łopaciński, Warszawa, czerwiec 2004, str.17.

W 2002 roku we wszystkich biurach podróży w Polsce było zatrudnionych 17,3 tys. osób. Z tego 62% zatrudnionych pracowało w małych biurach podróży.

1. Przedsiębiorcy świadczący usługi hotelarskie

Przedsiębiorcy, którzy zadeklarowali świadczenie usług hotelarskich, zakwalifikowani są do sekcji 55 PKD Hotele i Restauracje, na którą składa się pięć grup podmiotów gospodarczych:

55.1- Hotele

55.2 - Pozostałe obiekty noclegowe

55.3- Restauracje i inne placówki gastronomiczne,

55.4- Bary,

55.5 - Działalność stołówek i katering.

Tabela 5

Liczba podmiotów w sekcji Hotele i restauracje według klas wielkości

w 2001 roku

Liczba pracujących	Ogółem (3+4+5+6+7)	Sekcja 55
				Grupa
				55.1	55.2	55.3	55.4	55.5
1	2	3	4	5	6	7
Polska razem	52.948	1545	10.323	26.031	11.573	3476
Do 9 osób	50.979	1024	10.151	25.111	11.345	3348
10 - 49 osób	1.777	438	155	868	214	102
50 -249 osób	164	74	14	44	11	21
250 i więcej osób	28	9	3	8	3	5

Źródło: Metoda badania i pilotażowa analiza sytuacji ekonomicznej sektora Hotele i restauracje- HORECA, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 2003, str. 111

Dane zawarte w powyższej tabeli wskazują, że podmioty gospodarcze, należące do sekcji Hotele i restauracje to ponad 90% małe
i średnie przedsiębiorstwa. Dotyczy to szczególnie grup 55.3, 55.4 i 55.5, które omówione zostaną w następnym podrozdziale.

Główny Urząd Statystyczny wyróżnia dwie grupy obiektów noclegowych: turystyczne obiekty noclegowe zakwaterowania zbiorowego i prywatne bazy noclegowe.

Tabela 6

Turystyczne obiekty noclegowe zakwaterowania zbiorowego
w latach 2001-2003

L.p.	Rodzaj obiektu	Liczba obiektów
				2001	2002	2003
1.	Hotele	966	1071	1155
2.	Motele	118	120	132
3.	Pensjonaty	307	287	260
4.	Zakłady uzdrowiskowe	130	125	127
5.	Schroniska	80	66	66
6.	Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe	500	510	525
7.	Zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych	439	394	367
8.	Kempingi	175	149	139
9.	Pola biwakowe	300	267	280
10.	Schroniska młodzieżowe	427	415	388
11.	Domy wycieczkowe	146	123	103
12.	Domy pracy twórczej	52	48	48
13.	Ośrodki wczasowe	1886	1701	1625
14.	Ośrodki kolonijne	218	194	191
15.	Ośrodki wyłącznie do wypoczynku sobotnio-niedzielnego i świątecznego	79	72	67
16.	Pozostałe niesklasyfikowane	1790	1508	1643
	Ogółem	7613	7050	7116

Źródło: Turystyka w 2003 roku, GUS, Warszawa, 2004 r., Tabela I, strony 2 i 3

Do szesnastu rodzajów obiektów zakwaterowania zbiorowego zalicza się: hotele, motele, pensjonaty, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe ośrodki wczasowe, kolonijne, szkoleniowo-wypoczynkowe, domy pracy twórczej, zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych, campingi, pola biwakowe, ośrodki wypoczynku sobotnio-niedzielnego i świątecznego, zakłady uzdrowiskowe, pozostałe niesklasyfikowane. Do prywatnej bazy noclegowej zalicza się z kolei kwatery prywatne, w tym kwatery agroturystyczne.

Ogólna liczba obiektów w latach 2001-2003 zmniejszyła się o 497. Największy spadek (o 15,8%) odnotowano w grupie pozostałych niesklasyfikowanych obiektów zakwaterowania. Zjawisko związane było zarówno z procesem kategoryzacji obiektów hotelarskich, jak
i wyłączaniem z rynku obiektów najsłabszych. Dla zmiany struktury bazy noclegowej największe znaczenie miał duży spadek liczby ośrodków wczasowych (o 13,8%). Tylko część z nich została przekształcona
w hotele, większość uległa likwidacji. Należy zwrócić uwagę, iż zwiększyła się w ciągu tych lat liczba hoteli, moteli, ośrodków szkoleniowo-wypoczynkowych oraz pól biwakowych.

Tabela 7

Turystyczne obiekty noclegowe zbiorowego zakwaterowania według

województw w latach 2001-2003

L.p.	Województwo	Liczba obiektów
				2001	2002	2003
1.	Dolnośląskie	883	819	782
2.	Kujawsko-pomorskie	364	333	340
3.	Lubelskie	353	348	344
4.	Lubuskie	327	299	291
5.	Łódzkie	254	245	231
6.	Małopolskie	898	820	878
7.	Mazowieckie	331	334	334
8.	Opolskie	101	88	102
9.	Podkarpackie	319	326	312
10.	Podlaskie	205	201	188
11.	Pomorskie	865	793	787
12.	Śląskie	459	378	474
13.	Świętokrzyskie	146	149	131
14.	Warmińsko-mazurskie	459	349	332
15.	Wielkopolskie	645	595	579
16.	Zachodniopomorskie	1004	973	1011
	Ogółem	7613	7050	7116

Źródło: Turystyka w 2001 roku. GUS, Warszawa, 2002 r., Tabela I/1, strony 4 i 5; Turystyka w 2002 roku, GUS, Warszawa, 2003 r., Tabela I/1, strony 4 i 5; Turystyka w 2003 roku. US, Warszawa, 2004 r., Tabela I/1, strony 4 i 5.

Dane zawarte w powyższej tabeli wskazują, iż w zasadzie rozmieszczenie przestrzenne obiektów zbiorowego zakwaterowania nie uległo w 2003 roku zmianie w stosunku do roku 2001. Nadal najwięcej obiektów znajdowało się na terenie województw: zachodniopomorskiego
i małopolskiego, a najmniej w województwach świętokrzyskim
i opolskim.

2. Przedsiębiorcy świadczący usługi gastronomiczne

Jak wynika z danych, zawartych w tabeli 5, przedsiębiorcy, którzy zadeklarowali działalność jako restauracje, bary, stołówki bądź katering to w przeważającej większości mali i średni przedsiębiorcy.

Baza gastronomiczna jest bardzo istotnym elementem infrastruktury turystycznej. Ze względu na specyfikę świadczonych usług można wyróżnić trzy jej segmenty:

1. placówki gastronomiczne w turystycznej bazie noclegowej, ściśle powiązane z obsługą turystów,

2. inne placówki żywieniowe usytuowane w miejscach licznie odwiedzanych przez turystów, jak zabytkowe i handlowe centra miast, ważniejsze atrakcje turystyczne, a także dworce i drogi tranzytowe, w dużej mierze nastawione na obsługę przyjezdnych,

3. pozostałe placówki, obsługujące przeważnie stałych mieszkańców i sporadycznie turystów.

Usługi gastronomiczne są bardzo dobrze rozwijającą się dziedziną usług. W 2001 roku działało 88,1 tys. placówek gastronomicznych, natomiast w 2002 r. już 89,5 tys. Szacuje się, że w 2003 r. liczba placówek gastronomicznych przekroczyła 90 tys. Najwięcej było barów - 38,4 tys.
w 2001 r. i 39,1 tys. w 2002 r. W roku 2002 stanowiły one 43,6 % całej bazy gastronomicznej. Następne w kolejności były punkty gastronomiczne (34,4 tys. w 2002 r.), restauracje (8,8 tys.) oraz stołówki (7,3 tys.) W 2003 r. w Polsce w turystycznej bazie noclegowej zbiorowego zakwaterowania działało 6900 placówek gastronomicznych, co stanowiło 7,7% całej bazy żywieniowej (w 2002 r. - w bazie noclegowej działało 8001 placówek,
w 2001 r. 8319). W hotelach, motelach i pensjonatach znajdowało się 2449 zakładów i punktów gastronomicznych (35,5%) .

3. Inni przedsiębiorcy - przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek,

Od momentu wejścia w życie ustawy o usługach turystycznych do końca 2003 r. w Polsce łącznie potwierdzono i nadano 43 783 uprawnienia do wykonywania zawodu pilota wycieczek lub przewodnika turystycznego, z czego 60,2% stanowiły uprawnienia do wykonywania zawodu pilota wycieczek. Biorąc pod uwagę liczbę uprawnień, w omawianym okresie wśród przewodników turystycznych największą grupę stanowili przewodnicy terenowi, a najmniejszą - miejscy.

Tabela 8

Uprawnienia do wykonywania zawodu pilota wycieczek oraz przewodnika turystycznego w Polsce w latach 2001-2003

Wyszczególnienie	Liczba uprawnień
		2001	2002	2003
Piloci wycieczek	20 683	23 889	26 373
Przewodnicy górscy	4 110	4 285	4 452
Przewodnicy miejscy	2 811	3 346	3 551
Przewodnicy terenowi	9 001	9 219	9 401

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 83

Na podstawie danych w przedstawionej wyżej tabeli widać, iż w latach 2001-2003 wzrastała liczba uprawnień we wszystkich analizowanych grupach. Największe roczne wzrosty liczby uprawnień nastąpiły w populacji pilotów wycieczek (25,3% w 2001 r., 15,5% w 2002 r. oraz 10,4% w 2003 r.) i przewodników miejskich (odpowiednio 20,5%, 19% i 6,1%).

Ważnym źródłem informacji o sytuacji pilotów wycieczek i przewodników turystycznych w Polsce było badanie, przeprowadzone w 2003 r. na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, w wyniku którego uzyskano 543 ankiety od osób pełniących funkcje przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek.

Aż 44% ankietowanych posiadało zarówno uprawnienia pilota, jak i przewodnika, dalsze 40% posiadało tylko uprawnienia pilota, a 16% wyłącznie przewodnika. Badania dowiodły, że piloci i przewodnicy to najczęściej mieszkańcy miast powyżej 100 tysięcy mieszkańców, w wieku około 40 lat, legitymujący się wyższym wykształceniem, o dochodach brutto na członka rodziny poniżej 1 500 zł miesięcznie, będący pełnoetatowymi pracownikami najemnymi.

Na rynku usług turystycznych, oprócz podmiotów omówionych wyżej, świadczących usługi biur podróży, hotelarskie, gastronomiczne oraz usługi świadczone przez pilotów wycieczek i przewodników turystycznych ważną rolę pełnią podmioty, zaklasyfikowane w PKD do podklasy 63.30. D Działalność turystyczna pozostała, która obejmuje usługi informacji turystycznej, doradztwo turystyczne, rezerwację miejsc noclegowych, rezerwację i sprzedaż biletów.

Bardzo ważną rolę w obsłudze ruchu turystycznego pełnią przedsiębiorcy, prowadzący działalność związaną z zapewnieniem transportu pasażerskiego, zaliczeni, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności, do sekcji “Transport, gospodarka magazynowa i łączność”. Transport pasażerski, obejmuje: transport lotniczy, kolejowy, morski, żeglugę przybrzeżną, transport śródlądowy oraz samochodowy.

4. Sytuacja ekonomiczna podmiotów turystycznych i ich rola w tworzeniu PKB i zatrudnieniu

Podstawową kategorią charakteryzującą sytuację ekonomiczną podmiotów gospodarczych występujących na rynku usług turystycznych - jest wielkość przychodów z całokształtu działalności dla poszczególnych grup podmiotów gospodarczych według PKD.

Podstawę zaliczenia danych do odpowiednich sekcji PKD stanowił aktualny numer statystyczny jednostki sprawozdawczej. Rejestrowane przychody z całokształtu działalności obejmują:

• przychody ze sprzedaży produktów, tj. kwoty należne z tytułu sprzedaży usług w podmiotach prowadzących działalność usługową;

• pozostałe przychody operacyjne, czyli przychody nie związane bezpośrednio z podstawowej działalność podmiotu; zalicza się do nich: przychody ze sprzedaży lub wpływy z likwidacji środków trwałych i inwestycji rozpoczętych, odpisane przedawnione zobowiązania, otrzymane odszkodowania, wyegzekwowane kary
  i grzywny, otrzymane przez jednostki nieodpłatnie składniki majątku, otrzymane dotacje, subwencje i dopłaty (znaczna część pozostałych przychodów operacyjnych stanowi tytuły zaliczane do końca 1994 r. do zysków nadzwyczajnych):

• przychody finansowe, czyli wpływy lub kwoty należne z tytułu dokonanych przez podmioty operacji finansowych, tj. dywidendy
  z tytułu udziałów w innych jednostkach, kwoty należne i wpływy ze sprzedaży papierów wartościowych (długoterminowych
  i krótkoterminowych), odsetki i prowizje od środków pieniężnych (lokat) na rachunkach bankowych, odsetki od udzielonych przez jednostkę pożyczek i kredytów (zwłoki w spłacie rat), dyskonto potrącone przez jednostki przy zakupie weksli i czeków obcych, dodatnie różnice kursowe ustalone przy spłacie należności
  i zobowiązań oraz różnic przy wycenie środków pieniężnych, udziałów i papierów wartościowych.

Biorąc pod uwagę tylko wydatki cudzoziemców w Polsce i wydatki mieszkańców Polski na podróże turystyczne (tylko wyjazdy z co najmniej jednym noclegiem), stanowiły one 4,6-5,2% PKB. Oznacza to, że co dwudziesta złotówka w polskiej gospodarce pochodzi od turystów. Jeśli uwzględni się wszystkie wydatki, łącznie z podróżami służbowymi, nakładami na inwestycje, wydatkami państwa i eksportem dóbr związanych z ruchem turystycznym - udział tak rozumianej gospodarki turystycznej wzrasta do 8,3-8,5% PKB, a zatrudnienie do 7,8-8,0%. Co dwunasta złotówka w polskiej gospodarce jest wypracowana dzięki turystyce, a co trzynaste miejsce pracy w Polsce istnieje dzięki turystyce.

Należy jednak podkreślić, że w latach 2001-2003 mimo niskiej stopy wzrostu PKB, udział wpływów z turystyki w PKB nieznacznie spadał.

Analiza rejestrowanego bezrobocia w latach 2001-2003 w zawodach turystyczno-hotelarskich i gastronomicznych pozwala stwierdzić, że turystyka generowała bardzo małe bezrobocie. Bardzo wysokie bezrobocie odnotowano natomiast w zawodach gastronomicznych.

W ostatnich latach zmniejszała się liczba obiektów zakwaterowania zbiorowego i miejsc noclegowych, głównie z powodu dużych spadków liczby miejsc w ośrodkach wczasowych. Zjawisko to związane było zarówno z procesem kategoryzacji obiektów hotelarskich, jak
i wyłączaniem z rynku obiektów najsłabszych. Pozytywnym zjawiskiem był wzrost liczby miejsc w hotelach, szczególnie wyższych kategorii. Jednakże w turystycznej bazie noclegowej nadal największy udział pod względem liczby miejsc miały ośrodki wczasowe. W latach 2001-2003 zmniejszyło się wykorzystanie bazy noclegowej, a spadek wykorzystania w 2003 r. był mniejszy niż w 2001 r., co świadczyć może o zahamowaniu niekorzystnych tendencji na rynku usług hotelarskich. Wykorzystanie bazy noclegowej w ciągu 2003 roku charakteryzowało się dużymi wahaniami. Najwyższe wykorzystanie miejsc noclegowych zarejestrowano w III kwartale (43,7%), a najniższe w I kwartale (24,1%).

Ogółem wykorzystanie zdolności recepcyjnej obiektów noclegowych
w 2003r. obniżyło się o 1,1% w porównaniu z 2001 rokiem i wyniosło 33,6%.

W ostatnich latach obserwuje się stały wzrost liczby obiektów gastronomicznych. W porównaniu z 2000 r. ogólna liczba placówek zwiększyła się w 2002 r. o 5197. Rosną również przychody branży gastronomicznej. W 2001 r. wyniosły one 16,5 mld zł, a w 2002 r. wzrosły do 16,6 mld zł.

Rosła nie tylko liczba obiektów świadczących usługi żywieniowe, lecz również jakość tych usług. Dotyczy to m.in. podnoszenia standardu
i świadczenia dodatkowych usług, jak i innych specjalizacji w zakresie żywienia i obsługi.

Na sytuację finansową podmiotów gospodarczych występujących na rynku usług turystycznych w Polsce w latach 2001-2003 duży wpływ miał ogólny kryzys w polskiej turystyce, którego oznaki zaczęły się nasilać już od 1998 r. Zahamowany został wzrost liczby przyjazdów turystów zagranicznych i wpływów dewizowych. Niezależnie od faktu, iż coraz więcej zagranicznych biur turystycznych w swojej ofercie zamieszczało wyjazdy do Polski, liczba cudzoziemców obsługiwanych przez polskie biura podróży nie wzrastała. Nastąpił spadek aktywności turystycznej mieszkańców Polski. Zwiększył się nieco odsetek osób niewyjeżdżających, zdecydowanie spadła liczba wyjazdów w ciągu roku. Rosnąca liczba organizatorów i ofert zwiększyła konkurencję na rynku wyjazdów zagranicznych. Liczba mieszkańców Polski wyjeżdżających za granicę z biurami podróży nie spadała, a liczba korzystających z lotów czarterowych wyraźnie rosła, jednak rósł też odsetek niesprzedanej oferty.

Szacuje się, iż przychody z całokształtu działalności biur podróży
w Polsce wyniosły w roku 2003 - 4,8 mld zł (wzrost o 9,1%
w porównaniu z 2001 r.). Na polskim rynku zdecydowaną większość stanowią biura podróży zatrudniające do 9 osób. Ich przychody stanowią 54% całości przychodów, osiąganych na polskim rynku turystycznym przez wszystkie biura podróży. Jednocześnie szacuje się, że przychody
z całokształtu działalności biur podróży zatrudniających do 9 osób w 2003 r. spadły i wyniosły 2,6 mld zł. Spadek jest wynikiem zmniejszania się liczby firm turystycznych, zwłaszcza zatrudniających poniżej 9 osób.

Rentowność obrotu brutto biur podróży nie była wysoka. Wskaźnik ten lokuje sektor biur podróży w ostatniej dwudziestce wszystkich sektorów gospodarczych, co oznacza, że większość biur nie jest w stanie stworzyć żadnych rezerw finansowych. Zmieniające się kursy walut, niestabilny system podatkowy, zła koniunktura w turystyce przyjazdowej i wyjazdowej i znaczna podwyżka kosztów ubezpieczeń wpływały niekorzystnie na ten sektor. Ze względu na fakt, że sektor biur podróży jest sektorem mikro przedsiębiorstw, niska rentowność będąca wynikiem dużej konkurencji i niestabilnej sytuacji rynkowej jest znacznym zagrożeniem dla funkcjonowania biur podróży, szczególnie zatrudniających poniżej 9 osób. Jest także przyczyną rezygnacji wielu właścicieli z dalszego prowadzenia biura.

W 2003r. przychody z całokształtu działalności hoteli, pozostałych obiektów noclegowych turystyki i innych miejsc krótkotrwałego zakwaterowania w Polsce spadły o 1,6% w stosunku do 2002r. Znacząco spadła również rentowność obrotu brutto hoteli zatrudniających więcej niż 9 osób. W 2002r. Spadła już do 0,3% i była niższa niż w przypadku biur podróży.

Na polskim rynku w grupie hoteli, pozostałych obiektów noclegowych turystyki i innych miejsc krótkotrwałego zakwaterowania dominowały podmioty mikro (tj. zatrudniające do 9 osób). Jednak przychody z całokształtu ich działalności stanowiły zaledwie 28% całości przychodów osiąganych przez wszystkie podmioty działające w tym obszarze. Od kilku lat udział hoteli w polskiej gospodarce turystycznej rośnie. Hotelarstwo uważane jest za najbardziej rentowną część branży turystycznej. Pomimo spadku wskaźników rentowności, sektor ten przyniósł relatywnie największe zyski. Spowodowane to było wysoką dynamiką nakładów inwestycyjnych, co pozwoliło na zajęcie korzystnej pozycji rynkowej i wcześniejsze dostosowanie się do zmian popytu na usługi turystyczne.

W 2003r. przychody z całokształtu działalności restauracji, barów, stołówek i kateringu spadły do 6 447,2 mln zł (o 1,8 % mniej niż w2002r.).Również wśród podmiotów należących do tej grupy dominowały podmioty mikro. Ich przychody z całokształtu działalności w 2003 r. stanowiły znaczący udział w przychodach ogółem tego typu podmiotów
i stanowiły 71,4% całości przychodów z działalności osiąganych w tej grupie.

Wielkość przychodów podmiotów gospodarczych występujących na rynku usług turystycznych w latach 2001-2003, mimo niewielkich spadków w kolejnych latach, przekroczyła w 2003 r. 14,4 mld.
W przychodach systematycznie rósł udział przychodów osiąganych przez podmioty mikro, zatrudniające do 9 osób.

Praca pilota wycieczek i przewodnika jest z reguły pracą dodatkową, odznaczającą się dużą sezonowością zatrudnienia. Recesja gospodarcza miała niekorzystny wpływ na sytuację zawodową pilotów i przewodników, w okresie od września 2002r. do września 2003r. Sytuacja na rynku usług świadczonych przez pilotów wycieczek jest dużo gorsza od sytuacji na rynku usług świadczonych przez przewodników turystycznych; z jednej strony w latach 2001-2003 w populacji pilotów wycieczek odnotowywane były największe roczne wzrosty liczby nadawanych uprawnień, a z drugiej recesja gospodarcza oraz wprowadzenie zakazu dofinansowywania imprez zagranicznych z zakładowego funduszu socjalnego ograniczyły znacząco liczbę zleceń.

Ważnym czynnikiem zagrażającym pracy pilota wycieczek
i przewodnika turystycznego jest szara strefa w analizowanych zawodach. Z kolei poważnym wewnętrznym problemem zawodowym tej grupy jest zbyt słaba znajomość języków obcych.

Oszacowanie wpływu turystyki w tworzeniu PKB jest trudne ze względu na fakt, iż sektor turystyczny jest ściśle powiązany z innymi sektorami gospodarki.

W 2002 r. udział wpływów z turystyki w tworzeniu PKB był nieznacznie wyższy niż w 2001 r. Z kolei znaczny spadek udziału wpływów z turystyki w tworzeniu PKB w 2003 r. (z 5,2% do 4,6%) wynika z szybszego tempa wzrostu PKB (szczególnie w 2003 r., gdy tempo wzrostu gospodarczego wyniosło 5,5%) przy malejących wpływach z turystyki.

Tabela 9

Wpływy z turystyki w Polsce i ich udział w PKB w latach 2001-2003

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Wpływy z turystyki w mld zł*	37,9	40,3	37,5
Wartość PKB w mld zł	750,8	772,2	804,7
Udział wpływów z turystyki w PKB (w %)	5,1	5,2	4,6

Wpływy oznaczają sumę wydatków cudzoziemców w Polsce (bez przekazów z zagranicy na konta polskich podmiotów turystycznych) oraz wydatków mieszkańców Polski (razem z dziećmi) na wyjazdy krajowe.

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 45

W celu ukazania pełnego znaczenia turystyki w gospodarce sporządzany jest rachunek satelitarny turystyki (RST). Dla 2001 r. został on opracowany przez Instytut Turystyki na podstawie wspólnych założeń metodologicznych OECD, WTO i Eurostatu. Rachunek satelitarny wprowadza kilka pojęć, które mają ułatwić oszacowanie znaczenia turystyki w gospodarce, m.in. pojęcie charakterystycznych rodzajów działalności turystycznej (CRDT), działalności związanej z turystyką, pozostałych rodzajów działalności oraz odpowiadających im produktów.

Charakterystyczne rodzaje działalności to takie, których podstawę stanowią wyroby i usługi spełniające przynajmniej jedno z poniższych kryteriów:

• dany produkt reprezentuje istotną część wydatków turystycznych,

• znacząca część produkcji danego wyrobu lub usługi nabywana jest przez odwiedzających,

• brak danego produktu w istotny sposób oddziaływałby na popyt turystyczny nawet wtedy, gdy nie reprezentuje on znaczącej części tego popytu.

Oszacowano, że charakterystyczne rodzaje działalności turystycznej w 2001 r. stanowiły 6,4% wartości dodanej wytworzonej w całej gospodarce. Jeśli uwzględnić także działalność związaną z turystyką, której najistotniejszą część stanowi sprzedaż pojazdów i paliw oraz handel detaliczny, łączny udział turystycznych rodzajów działalności w wartości dodanej wytworzonej w Polsce w 2001 r. wyniósł 8,8%.

Z kolei wypracowana ściśle dzięki turystyce wartość dodana w 2001 r. wynosiła 15,5 mld PLN, a produkt krajowy brutto uzyskany dzięki turystyce (tzn. wartość dodana z uwzględnieniem podatków pośrednich od produktów turystycznych) ukształtował się na poziomie 17 mld PLN. Tak więc oszacowany w ten sposób udział urystyki w tworzeniu PKB w 2001 r. wynosił 2,3%.

Największy udział w tworzeniu PKB miały charakterystyczne rodzaje działalności turystycznej: przypadało na nie 60% turystycznego PKB. Na działalność związaną z turystyką przypadało 23%, a na pozostałe rodzaje działalności (również wytwarzające produkty turystyczne) - 8%. Pozostałą część turystycznego PKB stanowiły podatki pośrednie: łącznie 12%.

. Według tych szacunków udział szeroko rozumianej gospodarki turystycznej w PKB w latach 2001-2003 w Polsce kształtował się na poziomie 8,25-8,48%. Udział przemysłu turystycznego w polskim PKB
w latach 2001-2003 szacowany jest na 1,96-2,06%.

Tabela 10

Udział gospodarki turystycznej i przemysłu turystycznego w PKB w Polsce w latach 2001-2003 (w %)

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Przemysł turystyczny	1,96	1,99	2,06
Gospodarka turystyczna	8,32	8,25	8,48

Źródło: Raport o stanie gospodarki Turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 47

Według danych WTTC wartość PKB przemysłu turystycznego
w Polsce w 2003 r. wyniosła 16,58 mln zł i była wyższa w stosunku do roku poprzedniego o 8,4%. Z kolei wartość PKB wytworzona przez gospodarkę turystyczną wyniosła w 2003r. 68,18 mln zł i była wyższa
o 9,3% w stosunku do roku poprzedniego.

Zatrudnienie w turystyce liczone według PKD jako zatrudnienie dla sekcji H dział 55 Hotele i Restauracje oraz sekcji I dla grupy 63.30 - działalność związana z turystyką, w 2003 r. wynosiło 226,4 tys. osób. Zatrudnienie w tych grupach w latach 2001-2003 systematycznie ulegało zmniejszeniu. Natomiast udział ww. grup w zatrudnieniu ogółem zmalał tylko w 2002 r. (z 1,62 do 1,53%), natomiast w 2003 r. utrzymał się na takim samym poziomie (1,53%) jak w roku poprzednim.

Tabela 11

Zatrudnienie w biurach podróży, hotelach i restauracjach

w latach 2001-2003 a zatrudnienie w gospodarce polskiej

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Zatrudnienie w biurach podróży (w tys.)	18,6	17,3	17,1
Zatrudnienie w hotelach i gastronomii (w tys.)	225,7	210,9	209,3
Razem (w tys.)	244,3	228,2	226,4
Zatrudnieni w całej gospodarce (w tys.)	14 995,6	14 923,7	14 802,0
Udział zatrudnionych w biurach podróży, hotelach i restauracjach do zatrudnienia ogółem (w %)	1,62	1,53	1,53

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 51.

Po przeprowadzeniu rachunku satelitarnego turystyki dla Polski
w 2001 r. oszacowano, że zatrudnienie w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej (generowane przez turystykę we wszystkich sektorach) wyniosło 811 tys. Stanowiło to około 7,8% krajowej siły roboczej, z czego 520 tys. przypadało na przedsiębiorstwa, w których liczba pracujących przekraczała 9 osób, a prawie 300 tys. - na mniejsze jednostki.

WTTC szacuje zatrudnienie zarówno dla przemysłu turystycznego, jak i dla gospodarki turystycznej. Zatrudnienie w przemyśle turystycznym szacowane przez WTTC obejmuje znacznie więcej grup podmiotów gospodarczych niż statystyki GUS.

Tabela 12

Zatrudnienie w gospodarce i przemyśle turystycznym w Polsce

w latach 2001-2003 według WTTC

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Zatrudnienie w przemyśle turystycznym (w tys.)	300,7	294,2	300,0
Zatrudnienie w gospodarce turystycznej (w tys.)	1 190,7	1 142,2	1 155,3
Udział zatrudnienia w przemyśle turystycznym do zatrudnienia ogółem (w %)	1,98	2,00	2,08
Udział zatrudnienia w gospodarce turystycznej do zatrudnienia ogółem (w %)	7,83	7,78	8,00

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 52

WTTC szacuje, że w Polsce w 2002 r. spadek zatrudnienia dla przemysłu turystycznego wyniósł 2,1%, podczas gdy w 2003 r. odnotowano wzrost o 2% w stosunku do 2002 r. Podobne tendencje dotyczyły również gospodarki turystycznej. Podkreślić należy, że WTTC wykazuje wzrost udziału zatrudnienia do zatrudnienia ogółem zarówno dla przemysłu turystycznego (z 1,98% do 2,08%), jak i dla gospodarki turystycznej (z 7,83% do 8,00%).

Zmiany udziału gospodarki turystycznej w gospodarce światowej są niewielkie i wynikają głównie z tempa zmian PKB. Mimo szybkiego wzrostu dochodów generowanych przez turystykę, odpowiednio szybszy wzrost PKB może powodować spadek udziału turystyki w PKB.
Tak dzieje się w krajach i regionach o stosunkowo szybkim wzroście PKB.

Tabela 13

Udział gospodarki turystycznej w PKB w Polsce, krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Unii Europejskiej i na świecie (w %)

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Polska	8,32	8,25	8,48
Świat	10,35	10,14	10,15
Unia Europejska (15)	11,64	11,43	11,47
Europa Środkowo-Wschodnia	9,94	9,66	9,84

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 52

Udział gospodarki turystycznej w PKB i udział zatrudnienia
w gospodarce turystycznej w zatrudnieniu ogółem w Polsce jest niższy niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i „starych” krajach Unii Europejskiej. Jeszcze większa różnica ma miejsce przy porównaniu udziału przemysłu turystycznego w tworzeniu PKB (w UE powyżej 4%, w Polsce nieco powyżej 2%).

Tabela 14

Udział zatrudnienia w gospodarce turystycznej w zatrudnieniu ogółem w Polsce, krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Unii Europejskiej i na świecie (w %)

Wyszczególnienie	2001	2002	2003
Polska	7,83	7,78	8,00
Europa Środkowo-Wschodnia	8,54	8,32	8,57
Unia Europejska (15)	12,83	12,72	12,84
Świat	7,88	7,79	7,87

Źródło: Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003. MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 53

W latach 2001-2003 zastosowano nowe metody szacowania znaczenia gospodarki turystycznej w gospodarce narodowej. Niezależnie od przyjętych metod liczenia i używanych definicji stwierdzić należy, że
w latach 2001-2003 udział spożycia turystycznego w spożyciu ogółem, a także udział turystyki w PKB jest istotny i nie odbiega znacznie od innych krajów europejskich.

Należy jednak podkreślić, że w latach 2001-2003 mimo niskiej stopy wzrostu PKB, udział wpływów z turystyki w PKB nieznacznie spadał. Jeśli w latach następnych tempo wzrostu PKB będzie zbliżone do rządowych prognoz, trudno będzie utrzymać dotychczasowy udział gospodarki turystycznej w PKB.

Jednostki lokalne są to zakłady, oddziały, filie oznaczone odrębnymi adresami, w których jednostki prawne prowadzą działalność przez co najmniej jedną osobę pracującą.

Suma podmiotów, dla których przynajmniej jedna z działalności drugorzędnych mieści się w klasie 63.30. Do tej sumy nie są wliczone podmioty, których działalność podstawowa mieści się w klasie 63.30.

Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003, MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str.

69

Rynek biur podróży 2004, Maria Byszewska-Dawidek, Krzysztof Łopaciński, Instytut Turystyki, Warszawa, czerwiec 2004, str. 17

Źródło: Baza gastronomiczna w obiektach noclegowych turystyki, A. Jagusiewicz, Instytut Turystyki, Warszawa 2004, str. 14

Raport z badań ankietowych przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Q-Market Research, Poznań, listopad 2003, str. 4

Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003, MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str.76

Raport o stanie gospodarki turystycznej w latach 2001-2003,MGiP DT, Warszawa, marzec 2005, str. 78.

Raport z badań ankietowych przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Q-Market Research, Poznań, listopad 2003, str. 8

Rachunek satelitarny turystyki dla Polski 2001. Synteza. MGPiPS, Instytut Turystyki, Warszawa 200, str. 5.

Do charakterystycznych rodzajów działalności zaliczono następujące rodzaje działalności wg PKD: 55.1 Hotele, 55.2 Pozostałe obiekty noclegowe, 55.3 Restauracje, 55.4 Bary, 55.5 Działalność stołówek i katering, 60.1 Transport kolejowy, 60.2 Transport lądowy pozostały, 61. Transport wodny, 62. Transport lotniczy, 63.21 Pozostała działalność wspomagająca transport lądowy, 63.22 Działalność portów morskich i śródlądowych, 63.23 Działalność portów lotniczych, 63. Działalność wspomagająca transport; działalność związana z turystyką, 71.1 Wynajem samochodów osobowych, 92.3 Inna działalność artystyczna i rozrywkowa, 92.5 Działalność bibliotek, archiwów, muzeów i pozostała działalność kulturalna, 92.6 Działalność związana ze sportem, 92.7 Pozostała działalność rekreacyjna, 93.04 Działalność związana z poprawą kondycji fizycznej.

Podstawę działalności stanowią wyroby i usługi, które w znaczącej części nabywane są przez uczestników ruchu

turystycznego

Wartość dodana wypracowana ściśle dzięki turystyce eliminuje efekty pozaturystycznej działalności działów wymienionych w charakterystycznych rodzajach działalności turystycznej i włącza efekty wytwarzania produktów turystycznych występujących jako produkcja drugorzędna w przedsiębiorstwach zakwalifikowanych do innych rodzajów działalności.

2

27

---