II Wojna wiatowa
Czas wojennego koszmaru unicestwi miliony ludz-
kich istnie i na dugo odcisn tragiczne pitno w
ludzkiej psychice. Od pierwszych dni Wojny wiato-
wej przeycia czowieka uwikanego w wojenny los
stay si obiektem zainteresowania twrcw litera-
tury zniewolonego narodu. Strofy poezji wypowie-
dziay tragedi klski wrzeniowej, ktr rok 1939
utrwali na zawsze w historycznej pamici wiata.
Poetycki wojenny cykl Wl. Broniewskiego otwiera
tytuowy wiersz "Bagnet na bro", jako patriotyczne
przesanie do wszystkich rodakw. W dalszych nast-
pujcych po sobie lirykach: "onierz polski" i
tym, ktry rozpoczyna wymown fraz "Syn podbitego
narodu, syn niepodlegej pieni", stylizuje autor
obraz pokonanego onierza na podobiestwo roman-
tycznego wojownika. Dialektyka miedzy koszmarem y-
cia a doskonaocia sztuki, pozostaa iluzja, nie-
raz ju bowiem najpikniejsze karty dzie literac-
kich zapisali cierpicy z narodem twrcy. Dla mo-
dego K.K.Baczyskiego, czy Tadeusza Gajcego nie by-
o wic dylematu: walczy czy tworzy? Skoro naj-
witsz powinnoci byo walczy, naleao take i
tworzy, by w poetyckich strofach zapisa jeden z
najpikniejszych i najdramatyczniejszych pamitni-
kw wasnego losu, jak i losu caego pokolenia na
ktre spad ciar historii. W oczach tych modych,
ktrym tragiczny czas kaza by dojrzalszym ni
wiek, bankrutowa system wartoci moralnych, bowiem
wojna z caym cynizmem i bezwzgldnocia odsania
swe drugie dno, niszczc nie tylko biologiczne i
materialne oblicze wiata, ale deprawujc psychik
czowieka. Pisa te Baczyski w swoim wierszu,
ktory sta si poetyck definicj jego pokolenia
("Pokolenie" 1943): "Nas nauczono nie ma
litoci..." "Nas nauczono nie ma sumienia...Nas na-
uczono trzeba zapomnie..". W sowach poety zawiera
si dramatyczne oskarenie wojny o przewartociowa-
nie wiata tych wartoci, ktre zawieraj si w
tradycyjnym rozumieniu pojcia humanizmu. Epilog
wspomnianego wiersza tchnie lkiem o to, czy dramat
i zarazem heroizm pokolenia zostanie oceniony jako
wielki akt historii, czy te bdzie tej historii
tylko znikomym epizodem. Baczyski obawia si by
koszmar wojny nie wypali ludzi i dlatego z niepo-
kojem mysla o tym, kim okae si czowiek, ktremu
uda si w sensie fizycznym przeyc ten czas. Autor
"Cienia z obozu" to poeta - wizjoner. Trzy udrama-
tyzowane obrazy przyjcia do matki "cienia" syna
uwizionego w obozie, dialogi tych bliskich sobie
osb, ktre rozdzieli czas wojny, moliwo chwi-
lowego zapomnienia by odda si wspomnieniu i bo-
lesne konfrontacje tych matczynych wspomnie z bru-
talnocia wiata realnego - oto elementy sytuacji
lirycznej. Ale mimo tragizmu tej sytuacji jest jed-
nak pewien optymizm wiary w sens irracjonalny is-
tnienia. Silniejsze od rzeczywistych oka si wic
irracjonalnie usymbolizowane w owym "przenikaniu
kregoko". Fragment tego liryku wyryty zosta na
stelli grobowej, jakby idea zawarta w tej prozie
poezji miala sta si potwierdzeniem bliskoci is-
tnienia w wymiarach pamici i sw: "Bo nie ma ro-
zerwania, cho rozerwane sowa, bo nie ma zapomnie-
nia, cho ycie nas zapomni". Bogactwo poetyckiej
refleksji, emocjonalizm - oto tylko niektre z cech
tej poezji, w ktrej malarsko obrazu staa si
form artystycznej ekspresji twrczej osobowoci
samego poety. W strofach poezji Baczyskiego od-
biorca nie odnajduje poetyckiego opisu muzyki uczy-
nionego dla niej samej, muzyka stanowi bowiem dla
poety jedyny element, dziki ktremu mona pozna-
wa, odbiera i przeywa wiat pozamuzyczny, ale
element konieczny, stale towarzyszcy ludzkiemu
poznaniu i wyobrani. A jeeli pojawi sie poetycki
opis koncertu, to zawarty zostanie w formie tra-
gicznej groteski. wiat w ktrym przyszo yc poe-
cie, by wiatem katastrofy, tak wic i muzyka musi
brzmie w tych strofach mrocznych kolorytem przywo-
ywanym wyobrani dwikw. Bohater liryczny wier-
sza "Mazowsze" stajc si spadkobierc dramatycznej
historii narodu, listopadowego i styczniowego pow-
stania w ostatnich sowach utworu, wyraa prob,
by jego mier na tej ziemi nie bya mierci bez
imienia. Ten spadkobierca romantykw, rwnie tra-
giczny bojownik o sprawe najwietsz, bliski jest
im losem swego pokolenia jak i poetyck wyobrani.
Nie tylko w poezji Baczyskiego dostrzec mona
wpywy romantykw. Bliski romantykom by take Ta-
deusz Grajcy. W poemacie "Do potomnego" odpowied
na nurtujce Baczyskiego i jego pokolenie pytanie
kim si okae czowiek ktry przeyje wojn, odna-
le mona w literaturze po 1945r. Jak bardzo prze-
ycia wojenne wpyny na osobowo czowieka, na
jak dugo zaci one na ludzkich powojennych ju
biografiach, czy moliwe jest mowic sowami poety
- "zapomnie, eby nie umrze, rojc to wszystko" -
oto tylko kilka z najistotniejszych problemw, kt-
re w zbeletryzowanej, czy te spoetyzowanej formie
odnale mona w utworach powstaych po odzyskaniu
niepodlegoci. Ich twrcy pragnli dokona rozra-
chunku z przeszocia. Jednym z bohaterw lirycz-
nych wiersza Tadeusza Rewicza jest bohater tytu-
owy - "Ocalony". Powie o sobie - "ocalaem prowa-
dzony na rze". Jest to wanie ten, ktry przey
wojenny koszmar. Jego ocalenie jest jednak ocale-
niem biologicznym, bowiem okruciestwo wojennych
dowiadcze brutalnie zburzyo wiat tych wartoci,
wrd ktrych czowiek jest wartoci najwysz.
Przeycia wojenne pogwaciy moralny ad i porz-
dek, zdeprawoway czowieka. w "ocalony" pragnie
jednak by przywrcono im utracon wiar w jednoz-
naczny sens dobra i za i dlatego szuka
"nauczyciela i mistrza", ktry nazwie "rzeczy i po-
jcia". Tytuowy bohater wiersza przybiera rne
postacie, ujawnia si zawsze tam, gdzie mowa bdzie
o czowieku, ktry przetrwa. Stanie si niejako
uniwersalnym wzorem bohatera zdeterminowanego ob-
cieniem wojennych dowiadcze.
"Medaliony" Z. Nakowskiej.
Przybierajc rne literackie wcielenia, a w
nich rne postawy, jednym z "ocalonych" okae si
mody gdaszczanin z "Medalionw", wsppracownik
prof. Spannera - ten, ktry tonem obojtnoci poz-
bawionym symptomw jakichkolwiek obiekcji, a raczej
z uznaniem dla samego faktu wypowie sd informujcy
i "Niemcy potrafili zrobi co z niczego", "czym"
w tej relacji jest mydo, "niczym" za czowiek.
"Ocalony" Nakowskiej zosta przez wojn poraony
moralnie, jemu take wojna w brutalny sposb zbu-
rzya utrwalony ad, wypalia jego wraliwo, pog-
wacila w nim to, co ludzkie. Czowiek ten dostrze-
ga w ludzkich zwokach jedynie surowiec niezbdny
do produkcji (np. myda). Bedc "ocalonym" jest
jednoczenie moraln ofiar wojny, ktra pozbawia
go cech ludzkich takich jak: wraliwo, wspczu-
cie itp. Wogle dla postawy Nakowskiej charakte-
rystyczne jest, e znacznie bardziej interesuje si
zgbieniem istoty i przyczyn jakiego zjawiska,
nie zagbia si w osd tej jednostki. Osd ten pi-
sarka woli pozostawi samemu czytelnikowi. Autorka
tych szkicw pracujc po wojnie w Gwnej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich, biorc udzia w
przesuchaniach swiadkw zbrodni, ogldajc miejsca
zagady, dokonujc analiz dokumentw stworzya ty-
powy reporta bez komentarza autorskiego. Dlatego
skrtowo komentarzy, brak jakichkolwiek rodkw
artystycznych uwiarygadniaj i nadaj obrazowi au-
tentyzmu.
BOROWSKI.
Centralnym motywem opowiada Tadeusza Borowskie-
go jest obraz degeneracji moralnej, upadku czowie-
ka, zaprzeczenia trwaych systemw wartoci w wa-
runkach obozowych.