MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE
1. Istota układu bipolarnego i układu jałtańsko - poczdamskiego
System bipolarny - dotyczy sytuacji ogólnoświatowej
System jałtańsko - poczdamski - odnosi się do sytuacji w Europie (1945 - 1989) - nazwa jest uproszczeniem, bo system ten jest tylko częściowo wynikiem tych konferencji (nie zrealizowano wielu założeń tych konferencji np.: wolne wybory), a w dużej mierze jest wynikiem przebiegu spraw i sytuacji polit. w pierwszych latach po roku 1945.
Oba układy były wynikiem wydarzeń na frontach i całego konfliktu zbrojnego. Dopiero na przełomie lat 80 / 90 gdy rozpadł się sys. jałtańsko - poczdamski nowa rzeczywistość powstawała na bazie i w wyniku sytuacji pokojowej.
Po wojnie mocarstwa zwycięskie rościły sobie prawa do kształtowania porządku światowego zgodnie ze swymi interesami. Państwom małym i średnim (nawet sojusznikom) wyznaczono tylko rolę konsultantów. Pozycji mocarstw służyły traktaty pokojowe, konferencje i porozumienia międzynarodowe, które miały gwarantować im te pozycję.
W tym czasie pojawiły się różne wizje (mocarstw) porządku światowego. Niezależnie od koncepcji USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i różnic między nimi, powstała zgoda , że pewne grupy problemów powinny być zastrzeżone do rozstrzygania tylko przez mocarstwa (np.: problemy związane z kształtem państw i systemów politycznych państw pokonanych). ONZ miała spełniać tą rolę, szczególne kompetencje dostała Rada Bezpieczeństwa.
W 1945 roku wydzielono 2 grupy sporów międzynarodowych:
zagrażające pokojowi - zastrzeżone do rozstrzygania przez stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Państwa te miały również monopol na stosowanie siły w stosunkach międzynarodowych w tych przypadkach - zapis w Karcie Narodów Zjednoczonych.
nie zagrażające pokojowi
Zróżnicowane poglądy na genezę układu jałtańsko - poczdamskiego
stanowisko skrajne (mniejszościowe) - 2 podejścia:
głównym czynnikiem sprawczym ukształtowania się systemu bipolarnego i j - p był charakter reżimu ZSRR i jego polityka
większy wpływ wywarły działania grup rządzących w USA - dominacja polityki USA i dążenie do hegemonii - koncepcja globalizmu - mniej zwolenników
stanowisko dominujące - wpływ miało wiele współzależnych czynników - polityka ZSRR, tendencje amerykańskie i inne wydarzenia które wystąpiły po 1945 roku.
II wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił, zweryfikowała pozycję i siłę mocarstw - Japonii, Niemiec. Zweryfikowała też pozycję mocarstwową zwycięzców - Francji, W-B. Głównie straciła Francja, ale W-B również - 1947 rok sytuacja w Grecji - W-B prosi o pomoc USA; klęska polityczna W-B w rejonie Kanału Sueskiego. Dopiero w latach 50-tych W-B zmieniła swą politykę.
Tylko 2 państwa wyszły zwycięsko z wojny - USA i ZSRR. Zaczęto określać je supermocarstwami, bo realizowały interesy w skali globalnej, ale również dlatego, że posiadały duży potencjał militarny (broń atomowa).
W 1945 roku USA pełniły rolę mocarstwa globalnego, natomiast ZSRR aspirował do tej roli, zabiegał o uznanie swej pozycji przez rząd USA w rejonie euroazjatyckim, a potem w skali globalnej. USA uznała pozycję mocarstwową ZSRR, ale tylko w wymiarze militarnym - związane to było z wojną wietnamską i utratą prestiżu polit. przez USA.
Cechy układu bipolarnego:
rywalizacja radziecko - amerykańska
Każde z tych państw dążyło do zwiększenia swych wpływów i jednocześnie każde z nich uważało, że działania drugiego godzą w jego interesy. Rywalizacja ta była dominującym czynnikiem konfliktogennym. Układ bipolarny opierał się nie na zasadzie bezpieczeństwa zbiorowego z Karty Narodów Zjednoczonych, ale na nowej równowadze sił (nie możliwość zdominowania jednego państwa przez drugie państwo lub grupę państw). Oba państwa tworzyły swe imperium, z tym że USA nie narzucało państwom satelickim swego systemu społeczno - ustrojowego, a ZSRR tak.
ZSRR - system imperialny, całkowite podporządkowanie, państwa satelickie. Imperium składało się z 3 rodzajów terytoriów:
ZSRR
europejskie i azjatyckie państwa satelickie - Czechosłowacja, Mongolia, Afganistan, Polska
kraje politycznie podporządkowane - Egipt
USA - obszar dominacji, który obejmował państwa nie graniczące z USA, oprócz Kanady. System hegemoniczny USA - mniejsza lub większa autonomia państw, nie narzuca się rozwiązań społeczno - ustrojowych. W skład systemu wchodziły między innymi: państwa Europy Zach., Japonia, Korea Płd. oraz Egipt, Filipiny, Izrael, Tajlandia - w różnych okresach czasu
ścieranie się interesów obu mocarstw
USA po wojnie była I potęgą gospodarczą (wzrost PKB o 100% w okresie i w wyniku wojny, w 38 r. PKB -
70 mld $, 44 r. 160 mld. $. Jedyne państwo, które wzbogaciło się na II wojnie światowej. USA stało się głównym wierzycielem wielu państw (64 mld $ razem, najwięcej W-B - 27 mld).
Zmiany miały miejsce również w płaszczyźnie militarnej - w 1938 roku armia USA liczyła 170 tyś. żołnierzy
(17 miejsce na świecie) i była źle uzbrojona; po zakończeniu wojny USA miały najnowocześniejszą armię na świecie (broń atomowa). Na początku II wojny światowej liderem we flocie była W-B, ale już w 45 r. pierwsze miejsce przejęły USA. W 1946 roku produkcja przemysłowa USA to 60 % produkcji świata zachodniego.
W 1960 roku w ocenie zachodu PKB ZSRR wynosił 125 mld. $.
Przewagę początkowo w rywalizacji posiadały USA dzięki posiadaniu broni atomowej. Stalin położył jednak duży nacisk na przemysł ciężki i zbrojeniowy i zaczął się wyścig zbrojeń i ostra rywalizacja z USA.
wpływ czynnika ideologicznego na kształtowanie polityki mocarstw i państw należących do ich bloków
Cele strategiczne obu państw zawierały różne perspektywy rozwojowe.
Zwycięstwo USA musiało oznaczać całkowitą klęskę USA i jego sojuszników i na odwrót. Kompromis w polityce USA był wykluczony aż po Gorbaczowa (w sferze ideologicznej). Dopiero 1985 rok doktryna Gorbaczowa - priorytet ZSRR to interes ludzi. Tendencje w ideologii supermocarstw:
USA - wolnorynkowy kapitalizm
ZSRR - zwycięstwo komunizmu na całym świecie
poczucie misji w stosunku do innych państw
Występuje w obu mocarstwach, ale wyrasta z różnych systemów wartości, systemów ideologicznych.
Rywalizacja przebiegała w ramach systemu politycznego wschód - zachód, a nie tylko ZSRR - USA. Rywalizacja dotykała wszystkich obszarów w sferze globalnej, również w Afryce. Pojawiają się tam nowe państwa i dostają się w orbitę wpływów któregoś z mocarstw. Na początku lat 50-tych pojawia się 3 siła - ruch państw niezaangażowanych (założycielem między innymi Tito). W wyniku jego powstania zaczęto mówić o luźnym systemie dwubiegunowym, bo istniały państwa nie będące w sferze wpływów któregoś z mocarstw.
Rywalizacja ideologiczna miała też pozytywne następstwa dla zmian ideologicznych w obu systemach - rozwój państwa opiekuńczego w Europie Zach., powolna modyfikacja systemu wschodniego (policentryzacja). Wschód przejmował pewne standardy z zakresu praw człowieka.
układ w płaszczyźnie militarnej oparty o równowagę strachu
Wyścig zbrojeń między wschodem a zachodem. Każdy dążył do osiągnięcia przewagi nad drugim. Dominowały USA, krótkie były okresy, gdy ZSRR miał przewagę - np.: po 1957 roku - I sputnik i pierwsze lata 60-te - przewaga radziecka w wyścigu w kosmosie, potem jednak przewagę uzyskały USA.
Następstwem równowagi strachu było samoograniczanie się mocarstw w działaniach wobec drugiego mocarstwa. Dzięki temu uniknięto III wojny światowej. W obu mocarstwach panowało przekonanie, że starcie zbrojne doprowadzi do III wojny światowej, a to może doprowadzić do samounicestwienia (riposta drugiego mocarstwa bronią atomową).
Dlatego na początku lat 70-tych miał miejsce wielki proces rozbrojeniowy. Koniec lat 80-tych podpisano dokument prowadzący do eliminacji broni średniego zasięgu. Był to precedens - I dokument tego typu. Obecnie tarcza antynuklearna może sprawić, że jedno z mocarstw może poczuć się bezkarne i użyć siły.
W systemie bipolarnym, w różnych jego okresach w konfliktach zastępczych uczestniczyły oba mocarstwa, ale w żadnym bezpośrednio nie występowały oba na raz (gdy jedno militarnie to drugie finansowo lub politycznie).
centrum układu dwubiegunowego to Europa
Tu stawka największa. Wiadomo było, że jakikolwiek konflikt w Europie zakończy się III wojną światową.
podział Europy wzdłuż linii Laby
zazębianie się stref wpływów obu mocarstw w Europie i dążenie obu mocarstw do instytucjonalizacji swoich systemów po 1945 roku
Jednym z instrumentów były sojusze dwu i wielostronne. Wiele z nich miało miejsce już wcześniej, bo w latach 40-tych - 1939 Pakt Północnoatlantycki, 1947 Francja - W-B. Blok wschodni podpisuje głównie sojusze dwustronne - w latach 45-48 wszystkie państwa bloku wschodniego miały podpisane układy dwustronne. To wzmacniało bezpieczeństwo, pozycję i system społeczno - polityczny. Każdy sojusz był wyzwaniem dla państw w nim nie uczestniczących. Podstawą każdego sojuszu były traktaty sojusznicze. W nich zawierano zapisy związane z sytuacją pokoju i sytuacją konfliktu zbrojnego. Na czas pokoju dotyczą koordynacji polityki zagranicznej - to w bloku wschodnim prowadziło do unifikacji polityki państw z polityką ZSRR. Traktaty te określały obszar obowiązywania, potencjalnego agresora i jakie warunki muszą zaistnieć, by była konieczna pomoc sojusznika.
1955 rok - traktat sojuszniczy powołał do życia Układ Warszawski - on potwierdził podział Europy na linii Łaby.
Oba mocarstwa przewidywały, że z czasem będzie można objąć swym wpływem obszar za Łabą.
popoczdamskie Niemcy - główny obszar rywalizacji
Z czasem zrozumiano, że nie można zrealizować głównego celu, czyli poszerzenia stref wpływów poza Łabę. Wtedy oba mocarstwa zdecydowały się utrzymać swe dotychczasowe wpływy i działać zgodnie z zasadą - nie sięgania po środek ostateczny. Pierwszą próbą był tu pierwszy konflikt berliński.
niemożliwość skorzystania narodów Europy Środkowo - Wschodniej do samostanowienia
Brak demokratycznych wyborów. Funkcjonuje doktryna Stalina - Breżniewa - w państwach satelickich mogą funkcjonować rządy przyjaźnie nastawione do ZSRR. Z czasem ZSRR przyznał sobie prawo do interwencji w krajach gdzie ta władza była zagrożona (1956 r. - stłumienie rewolucji węgierskiej; 1968 r. Czechosłowacja).
Z czasem wystąpiły w bloku wschodnim tendencje do policentryzacji.
zagrożenie zewnętrzne sprzyja konsolidacji bloków
W bloku wschodnim sprzyjało to wytłumaczeniu represji politycznych, wyrzeczeń i eliminacji przeciwników. Z czasem pojawiło się zagrożenie ze strony rozwijającego się militaryzmu Niemiec.
dwupaństwowość niemiecka - dwa państwa niemieckie w dwóch różnych systemach, terytorialne status quo
Z czasem to status quo jest traktowane przez polityków jako pozytywna cecha. Jest ono związane z terytorialnym podziałem Niemiec. Od 1955 r. dwupaństwowość Niemiec staje się czynnikiem spinającym stosunki wschód - zachód. 1961 rok - powstaje mur berliński. Dwupaństwowość niemiecka traktowana jako czynnik gwarantujący bezpieczeństwo w Europie.
zauważenie z czasem przez państwa zachodnie potrzeby zmian w państwach bloku wschodniego bez konfliktów zbrojnych - konflikty zastępcze - Korea, Wietnam, Afganistan
Wschód dąży do zmiany systemu społecznego w Europie, gdyż przegrywa on z zachodem ( przełom lat 50-tych i 60-tych) w wymiarze ekonomicznym i ideologicznym. Państwa bloku wschodniego coraz bardziej zaangażowane w utrwalanie status quo niż w poszerzanie wpływów, gdyż brak do tego środków.
Zachód natomiast w tym czasie zwracał uwagę na wady systemu j - p i wyrażał chęć zmiany status quo. Wyróżniał tu takie elementy jak: czynnik militarny, dominacja 2 supermocarstw, występowanie stref wpływów, podział Niemiec, podział ideologiczny Europy, brak samostanowienia narodów.
Niemcy Zachodnie z czasem uważały, że samostanowienie Niemiec Wschodnich to konieczność.
System wschodni eksponował pozytywy tego podziału - stabilność, przewidywalność stosunków w Europie i pokój.
Sytuacja występująca w stosunkach międzynarodowych na świecie i w Europie oparta była na elementach współpracy i rywalizacji - to spowodowało, że żadne z mocarstw nie mogło wyeliminować drugiego - to główna cecha charakteryzująca „zimną wojnę”.
2. Fazy „zimnej wojny”
„Zimna wojna” - termin spopularyzowany w 1947 roku przez Lippmana. Pojęcie to pojawiło się po raz pierwszy w Hiszpanii w XIV wieku (konflikt chrześcijaństwo - islam). Brak przelewu krwi i brak wojny sensu stricte, a przez długi czas nie widać zwycięzcy (pat). Istnieje wiele podziałów na etapy „zimnej wojny”.
Fazy:
I. faza wstępująca (1946 - 1949)
Ujawnia główne sprzeczności w relacjach ZSRR - USA. W USA sformułowano doktrynę globalnego
zaangażowania, doktrynę powstrzymania George'a Kenana w 1946 roku - artykuł o sprzecznościach w relacjach
USA i ZSRR. W roku 1947 roku Kenan apelował aby USA podjęły działania mające na celu powstrzymywanie
ZSRR na całym świecie. Politycy przyjęli te postulaty i w 1947 roku powstaje doktryna Trumana i Plan Marshala.
Jest to okres budowania podstawowych struktur w obu systemach (wschód - Rada Wzajemnej Pomocy
Gospodarczej).
To okres rywalizacji o Niemcy i I kryzysu berlińskiego 1948-49 (II kryzys 1958-61). Stabilizowanie wpływów w
Niemczech i powoływanie struktur państwowych.
1948 rok USA decyduje o wprowadzeniu do strefy Berlina Zachodniego innej waluty niż w części wschodniej, więc
strona wschodnia zablokowała drogi do części zachodniej - początek kryzysu. Władze ZSRR były przekonane, że ta
blokada wymusi na zachodzie rezygnację z budowy struktur państwowych w Niemczech Zachodnich. Ale zachód
uruchomił most powietrzny i blokada Berlina nie spowodowała realizacji żadnego celu ZSRR. Sytuacja ta
przyspieszyła tylko budowę państwa Niemiec Zachodnich, oraz stopniowo w Niemczech Wschodnich zaczęto
postrzegać USA jako sojusznika. Zaostrzenie sytuacji spadło na ZSRR. Scementowało to system zachodni i
przyspieszyło powołanie Paktu Północnoatlantyckiego.
1949 rok - utworzenie 2 państw niemieckich, zwycięstwo w wojnie domowej w Chinach Mao Ce-tunga -
komunistów.
1. 10. 1949 - proklamowano Chińską Republikę Ludową
Dla USA oznaczało to porażkę, gdyż oni chcieli tam wprowadzić rządy Czang Kaj-szeka. Zatem nowy cel USA -
aby Japonia stała się sojusznikiem na tym obszarze.
W tym okresie rozpad systemu kolonialnego i rozkład 2 mocarstw kolonialnych:
W-B - 1947 rok utrata Pakistanu, Indii
Francja - Indochiny (porażka pod Dien Bien Phu w 1954 roku). Po 54 roku Francuzów w Indochinach zastępują
USA.
II. faza ostra (apogeum)(1950-1953)
Początek fazy - zmiany w Europie (2 państwa niemieckie), koniec - śmierć Stalina, początek zmian.
Cechą tej fazy jest zerwanie dialogu między wschodem i zachodem na parę lat. Przerwano rozmowy na temat
Niemiec, Austrii i spraw pozaeuropejskich. Powrót do dialogu dopiero w 1954 roku.
Przekonanie, że druga strona to potencjalny agresor, który może użyć siły militarnej w każdej chwili w Europie i
poza nią. W USA postrzega się każdy ruch narodowowyzwoleńczy jako sprowokowany przez Moskwę lub Pekin.
USA - uznaje teorię domina - żadne państwo w Azji nie może zmienić swego systemu na bliski systemowi ZSRR,
bo to zagrożenie.
Największy konflikt - wojna koreańska (1950-53). Stalin po 49 roku zauważył, że w Azji mogą zajść takie same
zmiany jak w Chinach. Kim Ir Sen chce siłą zjednoczyć Koreę pod znakiem systemu komunistycznego. USA na to
nie pozwoli. 1953 r. koniec konfliktu - pat - nic się nie zmieniło, ale konflikt zaostrzył sytuację międzynarodową.
III. faza falującego odprężenia i napięcia (1953-1960)
Trwają uzgodnienia w Europie na temat Niemiec. W 1954 roku początek rozmów między ZSRR, USA, Francją na
temat bezpieczeństwa i wycofania oddziałów okupacyjnych z Austrii. Rozmowy na temat traktatu pokojowego w
Korei. Większość dyskusji ma miejsce w Genewie (duch Genewy jako synonim odprężenia).
Z niektórych rozmów wynikają konkretne decyzje - wycofanie wojsk okupacyjnych z Austrii i w maju 1955 roku
uroczyste ogłoszenie neutralności przez Austrię.
Uzgodnienia paryskie - związane z zakończeniem wojny indochińskiej - rozmowy na temat demokratycznych
wyborów ale bez skutku, bo Francja i USA nie chcą się zgodzić na demokratyczne wybory w Wietnamie, bo są
świadomi, że siły przez nie popierane w wyborach przegrają.
5 marzec 1953 r. - śmierć Stalina. Początek destabilizacji w bloku wschodnim. Rywalizacja o władzę w Moskwie.
1953 - 56 pozycja Chruszczowa nie jest tak silna jak w późniejszym czasie. Stopniowo eliminuje on
współpracowników Stalina (np.: Berie). Tą rywalizację o władzę po 1956 roku wygrywa Chruszczow i rządzi do
1964 roku kiedy zostaje odsunięty od władzy i stery przejmuje Breżniew aż do 1982 roku.
W okresie rywalizacji o władzę w Moskwie zmiana polityki zagranicznej ZSRR - 2 fazy:
1953 - 56 - słaba pozycja Chruszczowa - polityka zagraniczna wyważona, umiar i ugodowość
1956 - 64 - silna pozycja Chruszczowa - w polityce zagranicznej dominuje chęć konfrontacji
Od 1953 roku ZSRR posiada bombę wodorową.
5. 10 1957 początek ery kosmicznej - I sputnik radziecki, ZSRR ma tu przewagę technologiczną nad USA.
Początek lat 60-tych - I człowiek w kosmosie i stopniowe równoważenie się sił w tej dziedzinie.
Chruszczow mówi, że ZSRR do 1968 ma przegonić USA pod względem gospodarczym, ale pod koniec lat 60-tych
ma miejsce kryzys gospodarczy bloku wschodniego.
1953 - 56 - odprężenie. Wrzesień 1955 roku wizyta kanclerza Adenauera w ZSRR - nawiązanie stosunków
dyplomatycznych ZSRR - RFN. Zwolnienia jeńców wojennych w ZSRR. W polityce zagranicznej Niemiec
doktryna Hausteina - RFN nie nawiąż żadnych kontaktów dyplomatycznych z państwami które uznały NRD. Ta
doktryna panuje do końca lat 60-tych, ale nie obejmuje ZSRR.
Decyzje XX Zjazdu KPZR - początek poważniejszego traktowania doktryny pokojowego współistnienia w polityce
zagranicznej ZSRR. Luty 1956 roku XX Zjazd - decyzja, że zmiany ustrojowe mogą się dokonywać w drodze
ewolucji a nie tylko rewolucji. Każdy naród może dojść do socjalizmu własną drogą a nie tylko kopiując wzory
radzieckie jak do tej pory. Rewizja tezy, że w społeczeństwach klasowych wojna to zjawisko nieuniknione. Konflikt
zbrojny mocarstw zagraża obu stronom - postulat pokojowego współistnienia ale tylko w sferze militarnej, w
ideologicznej nie aż do czasów Gorbaczowa.
Rok 1956:
powstanie węgierskie - w wyniku stłumienia powstania na Węgrzech w listopadzie 1956 roku ma miejsce duża emigracja Węgrów (200 tyś.). Powstanie węgierskie to również koniec doktryny wyzwolenia w USA (odepchnięcia wpływów ZSRR do jego granic). Na początku lat 50-tych politycy amerykańscy zachęcają do działań odśrodkowych w bloku wschodnim. Ale powstańcy byli zdani tylko na siebie, więc odrzucono tą doktrynę. Ma miejsce ciche uznanie stref ZSRR w Europie przez USA
konflikt sueski - 26. 07 1956 decyzja Egiptu o nacjonalizacji Kanału Sueskiego. Francja i W-B uznały, że to zagrożenie ich interesów. Francja, W-B, Izrael podjęły akcję zbrojną by wymusić na Egipcie cofnięcie decyzji. 31. 10 56 początek działań - koalicja ma przewagę militarną. Jednak USA naciska by przerwać tą akcję zbrojną a ZSRR zagroził użycia siły wobec Francji i W-B. To doprowadziło do przerwania działań. Była to polityczna klęska W-B i Francji. USA uznały, że to pozwoli wyprzeć siły angielskie i francuskie z Bliskiego Wschodu. !957 rok - doktryna Eisenhowera - wejście USA z wpływami na ten teren.
II połowa lat 50-tych normalizacja dwustronnych stosunków USA - ZSRR. Apogeum - wrzesień 1959 roku -
wizyta Chruszczowa w USA. Duch z Camp David - gdyż tam odbyło się spotkanie - przyjęto kalendarz spotkań na
rok 1960 i uzgodnienia na temat Berlina.
1958-61 - drugi kryzys berliński. W 1958 roku w ZSRR pojawia się postulat by Berlin był wolnym miastem, bez
wojsk mocarstw. Ale brak na to zgody zachodu. Do 1961 roku do Berlina Zachodniego wyjechało około 3 mln.
Obywateli wschodnioniemieckich. Efekt - 13. 08. 1961 roku pojawiają się zasieki w Berlinie i początek budowy
muru berlińskiego. Zachód się temu sprzeciwia, ale nic nie robi. Początek zmiany polityki RFN wobec wschodu.
Podział Europy się utrwala.
Tą fazę kończy burzliwe pierwsze lata 60-te. To czas kryzysu berlińskiego, ale głównym napięciem w relacjach
USA - ZSRR w trakcie zimnej wojny był kryzys kubański.
W roku 1959 Castro dochodzi do władzy na Kubie - to porażka USA. Pierwsze lata rządów Castro nie mają jeszcze
charakteru komunistycznego, ale z czasem tak. Kwiecień 1961 - inwazja w Zatoce Świń - imigranci kubańscy
wspierani przez CIA chcą obalić Castro, ale ponoszą klęskę i klęskę dyplomatyczną ponoszą też USA. Apogeum
konfliktu lata 1961-62. Październik 1962 roku ZSRR dla wzmocnienia pozycji Kuby rozmieszcza tam rakiety
średniego zasięgu. To powoduje zbliżenie ZSRR i Kuby, ale jednocześnie ogromne zagrożenie dla USA - bliskość
wpływów ZSRR do granic USA. 16. październik 1962 - USA wykryło te rakiety na Kubie i początek kryzysu.
Koniec października blokada Kuby przez flotę USA. Reaguje na to ZSRR i wysyła swoją flotę i żywnością na
Kubę. Żadna ze stron nie chciała ustąpić. W wyniku rozmów i mediacji Watykanu w ostatniej chwili mocarstwa
ustąpiły. ZSRR zobowiązał się wycofać rakiety z Kuby, USA zobowiązały się wycofać pociski średniego zasięgu z
Turcji i nie interweniować militarnie na Kubie i nie obalać jej reżimu.
Efekt kryzysu - nawiązanie czerwonej linii telefonicznej Moskwa - Waszyngton, bo zrozumiano, że druga taka
sytuacja nie może się powtórzyć. Uruchomiono linię w 1963 roku.
Kryzys ten wywarł duży wpływ na przyspieszenie procesu odprężenia.
IV. faza odprężenia (1964 - 1974)
Czynniki, które doprowadziły do odprężenia:
wnioski wyprowadzone z budowy muru berlińskiego
polityka Francji (V Republiki - de Gaulle'a) - wyprowadzenie Francji ze struktur wojskowych NATO, ogłoszenie potrzeby dialogu ze Wschodem, ZSRR. Wynikało to z kalkulacji, że to co trwałe w polityce zagranicznej, to wartości narodowe, a rządy przemijają i zmiany w ZSRR wcześniej, czy później muszą nastąpić. Trzeba temu dopomóc. Koncepcja Europy od Atlantyku po Ural.
Początek rozmów na temat procesu rozbrojeniowego. Lata 60-te próby przyhamowania zbrojeń - przyczyniają się do tego Polacy - minister spraw zagranicznych Rapacki - plan, by w Europie wyeliminować broń nuklearną. Rok 1963 - plan Gomułki - zamrożenie arsenałów, by nie wzrastały (plany te nagłośnione w Europie).
1963 rok - decyzja o podpisaniu układu o zaprzestaniu prób z bronią nuklearną w kosmosie, powietrzu i pod wodą. Francja i Chiny tego traktatu nie podpisały. Chiny zmieniają swą politykę na początku lat 90-tych.
1968 rok - USA, W-B, ZSRR - traktat o nie rozprzestrzenianiu broni jądrowej. Wszedł w życie w roku 70-tym.
1972 rok - SALUT 1 - porozumienie - USA uznaje parytet broni strategicznej przez oba mocarstwa.
Na stosunki międzynarodowe w latach 60-tych wpłynęła wojna w Wietnamie. W 1964 roku miał miejsce incydent tonkijski i wybucha II wojna wietnamska. Uczestniczą w niej USA i wojna wywiera na nie duży wpływ - społeczeństwo amerykańskie nie chce tego konfliktu i sprzeciwia się mu. W wyniku tego konfliktu USA popadają w kryzys gospodarczy. Jednocześnie światowa opinia publiczna piętnuje USA jako agresora w Wietnamie.
Apogeum tego konfliktu - lata 1965-73. Osłabienie pozycji USA.
USA w tym okresie prowadzi politykę:
podpisuje układ z 1972 roku SALUT 1
przewartościowanie o 180 stopni polityki wobec Chin po konflikcie radziecko - chińskim (konflikt roku 1969 - starcia zbrojne)
Przechodzi się do koncepcji luźnego układu bipolarnego, bo do głosu dochodzi trzecia siła - Chiny.
Źródeł konfliktu ZSRR-Chiny upatruje się już w II wojnie światowej. Po 1956 roku Chruszczow potępił zbrodnie stalinowskie i Mao poczuł się zagrożony i chciał stać się liderem w światowym ruchu komunistycznym. Brak też zgody Chin dla koncepcji pokojowego współistnienia ustalonej na XX Zjeździe KPZR. Z drugiej strony mała chęć ZSRR do przekazania technologii Chinom.
1973 rok - początek procesu KBWE (na początku lat 90-tych zmiana nazwy na OBWE i trwa po dziś dzień). Znaczące dla tego procesu było, że po raz I w Europie na wielkiej konferencji międzynarodowej spotykają się wszystkie kraje Europy i podpisują ważne kwestie. 1975 rok - konferencja w Helsinkach
1971-73 - zmiana stosunków Europa Środkowa - RFN, normalizacja
07. 12. 1970 uznanie przez RFN granicy polsko-niemieckiej pod warunkiem, że jest to rozwiązanie czasowe do czasu zjednoczenia Niemiec. 1971 - porozumienie 4 mocarstw na temat Berlina. 1972 porozumienie RFN - NRD.
W tym etapie rosną wpływy ZSRR poza Europą, zmniejsza się siła i znaczenie USA
07/08. 1975 Helsinki - konferencja - po raz pierwszy spotkanie najwyższych przedstawicieli państw obu bloków w Europie (oprócz Albanii). Cel - wyrażenie woli politycznej co do zdynamizowania współpracy ekonomicznej Wschodu i Zachodu i zobowiązania się do rozwiązywania sporów w sposób pokojowy.
4 grupy problemów ustalone na konferencji:
bezpieczeństwo międzynarodowe - usankcjonowanie status quo w Europie - na tym zależy ZSRR, ale i państwom Europy Zachodniej. Tak też się dzieje
kwestie kulturalne i humanitarne
wymiana handlowa i ekonomiczna współpraca
dalsze działania po konferencji - harmonogram spotkań
Status quo nie dotyczył spraw poza europejskich. W tym czasie politykę zagraniczną USA prowadzi Henry Kissinger.
Kontrowersje po konferencji - czy potwierdzenie status quo w Europie oznacza niezmienność granic, czy możliwa jest pokojowa zmiana granic.
V. faza stagnacji (1975 - 1979)
1976 rok w USA wybory prezydenckie wygrywa James Carter - jego administracja chce wprowadzić bardziej moralną politykę USA. USA zmniejsza poparcie dla reżimów niedemokratycznych - Chile, Filipiny... Eksponowanie praw człowieka - prawa człowieka nie są sprawą wewnętrzną poszczególnych państw (to nagina zapisy konferencji - „państwa nie będą ingerować w wewnętrzne sprawy innych państw”. W polityce USA znaczące ruchy - zobowiązanie się do przekazania Kanału Panamskiego Panamie, przeciwstawienie się dyktaturze w Nikaragui, zmniejszenie poparcia dla reżimów w RPA, Rodezji.
Etiopia 1974 - obalony cesarz Hajle Syllasie I - do władzy dochodzą ugrupowania lewicowe - początek wpływów ZSRR. Również w Angoli, Mozambiku - koniec kolonialnego wpływu Portugalii i początek wpływów ZSRR.
ZSRR poszerza swe wpływy na świecie. Władze USA uświadamiają sobie, że odprężenie to droga jednokierunkowa, która procentuje tylko dla ZSRR. Od 1976 roku powoli odchodzi się od formuły odprężenia, bo ZSRR nie zaniechał poszerzania wpływów poza Europą i eksportu rewolucji. Pojawia się potrzeba nowej polityki w USA. To wpływa na kolejną fazę zimnej wojny, jak i interwencję ZSRR w Afganistanie w grudniu 1979 roku.
Koniec lat 70-tych - normalizacja stosunków USA - Chiny (apogeum 1979 rok). To usztywnia politykę ZSRR.
Początek roku 1979 - wojna wietnamsko-chińska.
02. 1979 - zajęcie ambasady USA w Teheranie (przetrzymywano zakładników przez 444 dni).
Rewolucja w Iranie (bastionu USA do tej pory). To wskazuje na zmniejszenie możliwości USA, co skłania ZSRR do interwencji w Afganistanie. Uznaje się, że ta interwencja przyspieszyła rozpad ZSRR - coraz skromniejsze możliwości gospodarcze, a duże fundusze przeznaczane na tą wojnę (7 mld $ na rok). Zachód w tym czasie się rozwija.
Było to pierwsze po II wojnie światowej użycie armii ZSRR. ZSRR nie przewidziało tak zdecydowanej reakcji USA na interwencję w Afganistanie.
VI. faza wzmożonej konfrontacji (1979 - 1984)
USA trzykrotnie zwiększyło wydatki na obronę. Cartera nie wybrano na drugą kadencję, bo był za miękki. Wybrano Ronalda Reagana.
Początek lat 80-tych nawrót zimnej wojny. 1979-83 zamrożono kontakty na najwyższym szczeblu między USA i ZSRR. Ideologizacja polityki zagranicznej. W polityce zagranicznej USA doktryna Reagana:
należy zamrozić rozmowy rozbrojeniowe z ZSRR, o tym trzeba rozmawiać dopiero gdy USA umocni się gospodarczo i militarnie. Należy przystąpić do rozmów z czasem z pozycji siły. Dozbrajanie się
wzmocnienie pomocy dla organizacji walczących przeciwko rządom lewicowym poza Europą, ale i zwiększenie pomocy ekonomicznej dla opozycji w państwach bloku wschodniego w Europie. Ruchy odśrodkowe
wzmacnianie na nowo reżimów niedemokratycznych, jeśli są one nie komunistyczne lub antykomunistyczne
podkreślenie nielegalności reżimów w Europie Środkowo-Wschodniej, gdyż nie poddały się procedurze demokratycznych wyborów
konieczność przezwyciężenia podziału Europy, bo to zagraża bezpieczeństwu światowemu
Formuła: ZSRR to imperium zła - w I kadencji administracji Reagana.
Krytyka odprężenia. Wprowadzenie możliwości ograniczonej wojny nuklearnej w Europie.
Wprowadzono rakiety średniego zasięgu (pershing) w Europie. W rewanżu ZSRR wprowadza rakiety SS 22 do Czechosłowacji i NRD.
W tym czasie (1983-84) w centrum Europy aktywność wykazywali przedstawiciele 2 państw niemieckich - działania na rzecz odprężenia. Niemcy bali się unicestwienia, bo wiedzieli, że każdy konflikt Wschód - Zachód ich obejmie.
W 1982 roku Breżniew, który sprawował władzę od 1964 roku odchodzi ze stanowiska I sekretarza. Pojawia się większa elastyczność USA w stosunkach dwustronnych (wymiana gazu, zboża). Stan wojenny w Polsce zaostrza stosunki dwustronne.
W latach 1982-84 płynność na szczeblach władzy centralnej w ZSRR - Breżniew - Andropow - Czernienko - 1985 rok stabilizacja.
VII. koniec zimnej wojny ( 1985 - 1990)
1984-85 zmierzch zimnej wojny - nowa polityka radziecka ekipy Gorbaczowa. To miało decydujący wpływ na rozpad ZSRR i koniec zimnej wojny.
Doktryna Gorbaczowa:
uznanie konieczności kompromisu we wszystkich płaszczyznach stosunków międzynarodowych, również w płaszczyźnie ideologicznej. Rezygnacja z klasowego podejścia do rzeczywistości międzynarodowej. Eksponuje się zagrożenia globalne i wspólne ich rozwiązywanie
rezygnacja z eksportu rewolucji
uznanie niepodzielności bezpieczeństwa - zasady wspólnego bezpieczeństwa. Sięgnięcie do starych koncepcji socjaldemokracji Europy Zachodniej. Nie można wzmacniać swego bezpieczeństwa poprzez zmniejszanie bezpieczeństwa innych
uznanie w praktyce prawa narodów Europy Środkowo - Wschodniej do samostanowienia. Odejście od doktryny Breżniewa. Te deklaracje przyjmowane z niepewnością przez Zachód w latach 1986-87. Ale z czasem deklaracje pokryły się z praktyką. 09. 11. 1989 po stronie Zachodu zwyciężyło przekonanie, że doktryna Brezniewa przeszła do historii (gdy mur berliński padł, a armia radziecka została w koszarach)
budowa wspólnego domu europejskiego
Gorbaczow dążył do wzmocnienia ZSRR głównie w płaszczyźnie gospodarczej, ale potrzebował do tego stabilnego środowiska międzynarodowego i pomocy technologicznej Zachodu.
1988 rok oświadczenie o wycofaniu wojsk z Afganistanu przez ZSRR (gdyż żadnego celu tam nie osiągnięto).
3. Główne przejawy rozpadu systemu jałtańsko-poczdamskiego i systemu bipolarnego (1989-91)
O rozpadzie systemu wschodniego zadecydowało wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych, ale najważniejsze były czynniki wewnętrzne w płaszczyźnie ekonomicznej.
Przejawy rozpadu (1989-91):
słabnąca pozycja ZSRR w II połowie lat 80-tych jako supermocarstwa i lidera bloku wschodniego w sferze politycznej i militarnej
korzystanie państw Europy Środkowo - Wschodniej z prawa do samostanowienia, co spowodowało rozpad sojuszy dwu- i wielo-stronnych. Rozpad Układu W-go w 2 etapach. Ostatecznie 01. 07. 1991 roku na podstawie porozumienia wszystkich uczestników
pomniejszenie znaczenia czynnika militarnego w kształtowaniu rzeczywistości w Europie. Redukcja broni w Europie. Listopad 1990 rok - Paryż - II szczyt KBWE - umowa o redukcji broni konwencjonalnej. Redukcja broni po stronie państw Układu W-go, by nie pozwolić na atak, ale tylko na obronę. Przedstawiciele wszystkich państw europejskich USA i Kanady na tym szczycie mieli odnieść się do stanu rzeczywistości europejskiej. Przed konferencją miała miejsce deklaracja, że państwa obu bloków przestaną traktować się jak przeciwnicy. Karta paryska nie satysfakcjonowała nikogo - nic nie ustalono, ale usankcjonowano zjednoczenie Niemiec. 1990-91 - nowa doktryna strategiczna, a w 1999 roku druga doktryna - zwrócenie większej uwagi na zagrożenia wewnętrzne.
Trwa stopniowe włączanie dawnych przeciwników do systemu bezpieczeństwa europejskiego. W 1991 roku powstała koncepcja stworzenia Rady Północnoatlantyckiej i koncepcja Partnerstwa Dla Pokoju
zanik konfrontacji ideologicznej (deklaracja 19. 11. 1990), ZSRR nie jest już wrogiem
unifikacja polityczna Europy
zmienia się mapa polityczna Europy (zmiana status quo)
proces zjednoczenia Niemiec - jesień 1989 obalenie muru berlińskiego, ale już wcześniej Niemcy z NRD uciekają do RFN. Lata 1989-90 realizacja zjednoczenia. Proces trwa szybko - finalizacja formalna 03. 10. 1990. Wymowny przejaw starego porządku europejskiego
stara Jugosławia - dążenie do wychodzenia z niej i tworzenia własnej państwowości. Najpierw Słowenia i Chorwacja. Powodem konfliktów - zbyt szybkie uznanie państwowości tych krajów przez Niemcy (XII 1991) i Watykan. To poprowadziło do kolejnych wystąpień z Jugosławii i późniejszych konfliktów
obszar byłego ZSRR - wyłonienie się 15 organizmów państwowych, co doprowadziło w grudniu 1991 roku do rozpadu ZSRR i utworzenia Wspólnoty Niepodległych Państw. Demokratyzacja w imperiach wielonarodowych prowadzi do ich rozpadu. Reformy Gorbaczowa miały wzmocnić ZSRR, a spowodowały odwrotny skutek
1989-90 nagłośniono sprawę prawa narodów do samostanowienia i narody to podchwytują. W latach 90-tych zmiana poparcia wobec tej tezy - należy zrelatywizować prawo do samostanowienia, bo Europa jest coraz bardziej podzielona , pojawia się coraz więcej, coraz mniejszych organizmów państwowych, co prowadzi do konfliktów narodowych i mniejszościowych
przyspieszenie zasadniczo zmian układu sił w Europie i świecie, które dokonały się po raz pierwszy w warunkach pokojowych. Z rywalizacji Wschodu z Zachodem w skali świata zwycięsko wyszły USA, a w Europie RFN. Po roku 1990 żadne państwo nie wzmocniło swej pozycji w wymiarze politycznym tak jak RFN. Rysuje się nowy układ - układ jednobiegunowy - supermocarstwość USA
duża destabilizacja środowiska międzynarodowego. Po 1989 roku duża nieprzewidywalność sytuacji politycznej. Postrzegano to w Europie Zachodniej jako zmniejszenie własnego bezpieczeństwa i bezpieczeństwa międzynarodowego. Nie tylko bezpieczeństwa militarnego, ale bezpieczeństwa postrzeganego szerzej.
Bezpieczeństwo - brak zagrożeń i poczucia zagrożenia podstawowych dla narodu wartości.
Ma miejsce intensyfikacja dyskusji o pozamilitarnych aspektach bezpieczeństwa, bo one stały się bardziej istotne.
W tym czasie mają miejsce wewnętrzne konflikty w państwach na tle etnicznym. Główne niebezpieczeństwa wyrastają nie z konfliktów międzypaństwowych, ale z wewnątrzpaństwowych
do lat 90-tych obszar Europy składał się z 2 systemów bezpieczeństwa - Paktu Północnoatlantyckiego i Układu W-go oraz państw neutralnych powiązanych z systemem zachodnim. W latach 90-tych wyłania się kilka podsystemów bezpieczeństwa w Europie. Kilka stref bezpieczeństwa:
Europa Zachodnia
Europa Środkowa (obszar ziemi niczyjej) - trzeba ją zagospodarować, bo jest konfliktogenna
Dawne ZSRR
Bałkany
W najlepszej sytuacji znajduje się RFN, by Europę Środkową zagospodarować pod względem ekonomicznym i politycznym. Wpływy radzieckie zostały odsunięte z tych terenów, wpływy niemieckie wzmocnione
odzyskiwanie podmiotowości przez Europę - główne dążenia w Europie Zachodniej - potrzeba wzmocnienia pozycji Europy (głównie Zachodniej), pozycji i roli politycznej w stosunkach światowych. Dążono do realizacji bardziej partnerskich stosunków z USA niż to miało miejsce wcześniej. Te tendencje dominują głównie w polityce Francji i Niemiec. W okresie 1990-91 zanika główne spoiwo łączące system zachodni - zagrożenie ze strony ZSRR i komunizmu (to co spajało Europę zachodnią z USA). Brak ściśle określonego wroga. Dlatego też pojawia się zmiana w relacjach Europa Zachodnia - USA - większa autonomia w dziedzinie bezpieczeństwa Europy
przejawy renacjonalizacji w polityce zagranicznej państw Europy Zachodniej (np.: RFN) - raczej sięga się do czynnika narodowego i motywacji narodowej
przyspieszenie procesów integracji europejskiej - doprowadziło to do podpisania Traktatu z Mastricht i utworzenia Unii Walutowej
Wszystkie te zmiany odbywały się głównie w warunkach pokojowych (wyjątek Rumunia). Nie podpisywano w tym czasie traktatów międzynarodowych, gdzie próbowano by wytyczyć ramy porządku europejskiego. Brak przegranych grup rządzących w Europie. Nawet ekipa Jelcyna nie uważała się za adresata roszczeń, które zgłaszano. ZSRR jako sukcesor (jeden z wielu) te roszczenia odrzucał na rzecz poprzedniego reżimu.
4. Wizje porządku międzynarodowego (nowego ładu europejskiego) formułowane na przełomie lat 80-tych i 90-tych.
A. Postulaty optymistyczne:
pozimnowojenny system będzie bardziej demokratycznym - większy wpływ na kształtowanie systemu będą mieć państwa małe i średnie a nie będzie on narzucony przez mocarstwa
większa rola Europy - Europa ma odzyskiwać utraconą pozycję na rzecz mocarstw pozaeuropejskich (USA, Japonia< ZSRR)
procesy jednoczenia Europy mają być znacznie przyspieszone i mają dotyczyć całej Europy, a nie tylko Europy Zachodniej. Cała Europa od Atlantyku po Ural.
odwoływanie się do zasady wspólnego bezpieczeństwa - I koncepcje lat 70-80-tych Willy Brandt
nowy system europejski ma być budowany z myślą o tym, by włączyć do niego nowe zjednoczone Niemcy. Realizacja tezy europejskich Niemiec ale nie niemieckiej Europy
propozycja doprowadzenia do takiego stanu rozbrojenia w Europie, określanego jako niezdolność do ataku
B. Postulaty pesymistyczne:
Europę czeka nowe Średniowiecze, nowy czas burzy i naporu, nowe konflikty regionalne - wystąpienie prezydenta Francji
5. Polityka zagraniczna USA w okresie pozimnowojennym.
Pozycja USA w świecie w XX wieku systematycznie rosła. USA było mocarstwem gospodarczym w całym XX wieku, ale w niektórych okresach nie przekładało się to na płaszczyznę militarną i polityczną.
Pozycja w tym okresie zależała od:
ewolucji systemu politycznego, zmiany układu sił, zmiany państw pełniących rolę mocarstw
potencjału USA - gospodarczego i militarnego. Ewolucja od lidera w gospodarce po pozycję lidera w świecie w gospodarce, ale w znacznie mniejszym stopniu w latach ostatnich (25% światowego PKB)
siła i wola oddziaływania kolejnych elit rządzących w USA na środowisko międzynarodowe - zwolennicy globalnego zaangażowania i neoizolacjonizmu - starcia. Dominują w ostatnich latach zwolennicy globalnego zaangażowania
stopień przyzwolenia otoczenia międzynarodowego na pełnienie roli przywódczej USA (roli hegemona)
formułowanie i stopień realizacji doktryn polityki zagranicznej USA. Zazwyczaj każda administracja i prezydent miała swą nową doktrynę polityki zagranicznej i obronnej. Każda kolejna administracja odnosi się do zmian w polityce międzynarodowej i dostosowuje się do sytuacji poprzez swą nową doktrynę
Zasady wpływające na politykę USA:
wyjątkowy charakter USA - poczucie misji - sformułowane w połowie XIX wieku - 1845 rok John O'Suliwan (objawione przeznaczenie) - społeczeństwo USA ma przed sobą misję dziejową, gdyż składa się z najwartościowszych elementów rasy anglosaskiej. Od tej pory naród amerykański traktowany jako naród wybrany przez Boga, by przewodzić innym i rozszerzać wartości amerykańskie. Zawarty jest tu element arogancji - jesteśmy najlepsi, najwięksi. Wyższość moralna. Postrzeganie innych jako gorszych. Często taka postawa negatywnie wpływała na decyzje polityczne
antykomunizm - różne natężenie w różnych okresach
liberalizm gospodarczy - wzmocnienie tendencji sprzyjających wolnemu handlowi. Ale też działania protekcyjne (stal, produkcja rolna) dla ochrony własnej gospodarki, co jest ze sobą sprzeczne
Po rozpadzie układu bipolarnego pojawiło się pojęcie - USA - supermocarstwo bez rywali.
Cztery przejawy mocarstwowości USA (atrybuty):
globalny zasięg siły militarnej - możliwość finansowa i techniczna do przerzucania swych jednostek w różne rejony świata. USA ma bazy wojskowe w różnych strategicznych miejscach świata - Filipiny (90 tyś.), Niemcy (70 tyś.), Japonia (40 tyś.), Bliski Wschód (26 tyś.), Korea Płd. (37 tyś.). Te możliwości przekładają się na doktryny. Lata 90-te - Clinton - USA mogą prowadzić dwa konflikty regionalne z założeniem, że powinny je wygrać. USA po zakończeniu zimnej wojny nie zredukowały swej armii. Budżet Pentagonu - 240-260 mld. $. Był to budżet równy 5-6 budżetom kolejnych państw w tym rankingu, teraz 10-11 państw. Obecnie budżet wynosi 400 mld $. Rosja 40-50 mld $, Chiny ok. 50 mld $, Japonia ponad 50 mld $, Francja 25-27 mld $, W-B 35 mld $, Polska 3,5 mld $.
Wydatki na zbrojenia USA = 40% światowych wydatków na zbrojenia
Lata 80-te - budżet - 250 mld $ = 6,5% PKB
Obecnie - budżet - 400mld $ = 3,5% PKB
Jedynie Chiny w kolejnych latach mogą dogonić USA.
globalny zasięg siły gospodarczej USA - PKB USA to dziś 25% światowego PKB = 9 bilionów $. Eksport 12% światowego eksportu (Japonia 7%, Francja 5%). USA w latach 90-tych zwiększyły przewagę w dziedzinie technologicznej. Nie sprawdziły się przewidywania, że przegoni je Japonia. Nie sprawdziły się też przewidywania, że gospodarka USA po kryzysie lat 80-tych będzie długo się odradzać. Lata 90-te to prężny rozwój gospodarczy
globalna atrakcyjność kulturowa - kultura masowa i jej eksport (za to duża krytyka światowa)
globalny zasięg siły polityczne - USA mają możliwość mobilizowania innych, wpływania na ich działania. Ale w reakcji na to rośnie w skali światowej postawa antyamerykanizmu
Polityka zagraniczna USA.
Początek lat 90-tych. Rozpad układu bipolarnego spowodował, że interesy USA stały się mniej zdefiniowane - 1991-93 polityka zagraniczna USA w stanie przejściowym - by odnaleźć się w nowych realiach międzynarodowych. Brak głównego, sprecyzowanego przeciwnika i zagrożeń. Polityka zagraniczna USA na te zmiany nie była przygotowana. Poszukiwanie nowych koncepcji, bo bieg spraw wyprzedził myślenie (USA szukały nowego wroga). Federacja Rosyjska stała się partnerem USA w budowaniu nowego ładu (rozwiązywaniu problemów globalnych). USA - dwoistość postrzegania Rosji - wakonia (sojuszniczy charakter stosunków lub partnerstwo, ale różnica interesów).
Tendencja, że rywalizacja militarna między mocarstwami straciła na znaczeniu. Redukcja broni konwencjonalnej - głównie w Europie. Wraz z rozpadem układu bipolarnego zmalała gotowość państw Europy Zachodniej do działania zgodnie z polityką USA.
Nowe główne zagrożenia USA - terroryzm. Przed 11. 09. 2001 uznawano, że nie ma takiego zagrożenia w takim stopniu jak w okresie zimnej wojny. Po tej dacie nowe podejście USA do skali zagrożeń.
Początek lat 90-tych w dyskusji nad celami polityki zagranicznej USA - USA powinny utrwalić hegemonię w skali globalnej, bo to niezbędne, by utrzymać wzrost poziomu życia społecznego Amerykanów (argument wewnętrzny). USA i ich hegemonia są niezbędne światu, pozwala to uniknąć anarchii w skali globalnej (argument zewnętrzny).
Pytanie w jaki sposób tą rolę USA powinny pełnić - rola policjanta, czy pierwszego wśród równych. I kadencja Clintona - USA nie powinny być policjantem światowym, ale multilateralizm. II kadencja Clintona - unilateralizm.
Multilateralizm - USA powinny dzielić się potęgą i odpowiedzialnością za świat z innymi. Wykorzystywanie i uzgadnianie na forum organizacji międzynarodowych. Użycie siły militarnej USA powinno być sankcjonowane przez organy międzynarodowe.
Unilateralizm - głównym celem - umacnianie potęgi, hegemonii w skali globalnej. Tam gdzie w grę wchodzą interesy USA, USA nie powinny wahać się przy podejmowaniu decyzji jednostronnej, nawet gdy nie maja legitymizacji instytucji międzynarodowych. Już w Kosowie wystąpiły te elementy.
11. 09. 2001 zmiana polityki USA. Pojawiają się stanowiska, że to kres potęgi USA, lata 90-te były apogeum potęgi. Odtąd nowy okres - pozbawienie Amerykanów poczucia bezpieczeństwa. Następstwem tego była nowa doktryna strategiczna - priorytet uzyskały zagrożenia ze strony terroryzmu i temu podporządkowano politykę.
Po 11. 09. 2001 zaprezentowano nową doktrynę Kongresowi USA. Założenia:
polityka odstraszania w kwestii rozwiązywania zagrożeń nie zapobiegła atakom na USA, więc USA będzie od teraz atakować z wyprzedzeniem kraje i grupy zbrojne, które zagrażają USA. Akcje takie będą przeprowadzane nawet, gdy nie poprą ich inne państwa i organizacje międzynarodowe - prawo do uderzenia prewencyjnego
do tej pory powstrzymywano państwa przy użyciu metod politycznych i dyplomatycznych, by nie zdobywały broni atomowej. Teraz głównie działania polityczne, ale jeśli to nie poskutkuje, to USA przyznaje sobie prawo nawet siłowego nie dopuszczenia państw do zdobycia broni atomowej. Ale rzeczywistość pokazała, że jest to selektywne w stosunku do różnych państw
zobowiązanie się prezydenta USA, że USA nie powinny pozwolić, by zmniejszyła się ich przewaga militarna nad innymi
Te założenia łagodzone przez współpracowników Busha - pani Rais - szef bezpieczeństwa narodowego - wyprzedzające uderzenie (prewencja) tylko przeciwko terrorystom lub państwom chcącym wejść w posiadanie broni atomowej - tylko w sytuacji wyjątkowej. Powinno się tez rozróżnić państwa, które aspirują do posiadania tej broni a te gdzie uderzenie (prewencja) ma na celu zmianę reżimu politycznego.
Kissinger na temat tej doktryny:
zmiana reżimu politycznego jako cel prewencyjnego uderzenia to rewolucyjna zmiana dla systemu międzynarodowego, bo to zmiana podstawowych zasad ustalonych w roku 1648 (Kongres Wersalski) - nie ingerować w sprawy wewnętrzne innych państw
uderzenie wyprzedzające - sprzeczne z prawem międzynarodowym, bo ono sankcjonuje prawo użycia siły w sytuacjach faktycznego zagrożenia własnego państwa, a nie potencjalnego (bo to naginanie prawa). Uderzenie na Irak ma być usprawiedliwione interesem światowym a nie interesem USA
Cele polityki zagranicznej USA - lata 90-te. Narodowa strategia bezpieczeństwa (Clinton) przedstawiona w Kongresie w Lutym 1996 roku. Cele:
dążenie do zabezpieczenia bezpieczeństwa fizycznego USA i obywateli oraz utrzymanie dobrobytu wewnętrznego
zachowanie przywództwa USA w skali globalnej, nie może urosnąć konkurent, który mógłby zagrozić USA w ciągu jednego pokolenia
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego (główny surowiec - ropa naftowa). USA zużywa 40% światowej produkcji ropy. Poszukiwanie nowych obszarów wydobycia ropy - Morze Kaspijskie, Azerbejdżan - niezależnych od państw arabskich. Budowa ropociągu z Baku przez Gruzję do Turcji
zwiększenie dostępu towarów amerykańskich na rynki zagraniczne poprzez działania dyplomatyczne. Akcentowanie wolnego rynku, wolnego handlu. Dążenie do wejścia na rynek chiński
promowanie demokracji (rozszerzanie demokratycznej strefy pokoju) - wzmacniać nieśmiałe przejawy demokracji w państwach totalitarnych i autorytarnych
tworzenie nowej architektury bezpieczeństwa w Europie i aktywny udział w niej USA. Powinna ona opierać się na NATO, ale ze współpracą z Rosją
przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się broni masowej zagłady - rozbieżność (II kadencja Clintona) - wejście Pakistanu do panteonu państw atomowych. 1999 rok - odrzucenie ratyfikacji układu o zakazie prób z bronią jądrową
włączenie się USA do misji humanitarnych - likwidacja głodu, interwencje ze względów humanitarnych, likwidacja klęsk żywiołowych
Główne kierunki aktywności polityki USA w latach 90-tych.
I. Eurazja
Tu żyje 75% ludności globu, tu większość surowców naturalnych, tu państwa, które mogą zagrozić pozycji USA jeśli chodzi o zakres wpływów USA i ich mocarstwowość. Kierunki:
Europa Zachodnia
Federacja Rosyjska
Azja Południowo - Wschodnia
Brzeziński - pozycja USA w najbliższych dziesięcioleciach zależeć będzie od tego jak USA będzie manipulować granicami geostrategicznymi tego obszaru (Francja, Niemcy, Rosja, Chiny, Indie - W-B już nie). Bo oni są w stanie działać na rzecz zmiany bliższego i dalszego środowiska międzynarodowego. Jeśli chodzi o drugą grupę, to jej rola nie wynika z możliwości aktywnego kształtowania środowiska ale z geopolitycznego usytuowania - Turcja, Korea Płd, Ukraina.
Początek lat 90-tych dylematy w polityce zagranicznej USA. Jakie mają być nowe i czy mają być relacje euroatlantyckie (NATO, UE)? Relacje bilateralne? Kto z Europy Zachodniej powinien być głównym oparciem dla polityki USA w tej części świata? W USA tendencja by USA potwierdziły główną rolę ale w regionach powinny mieć swych stabilizatorów.
Początek lat 90-tych w odniesieniu do relacji z państwami Europy Zachodniej pojawia się dylemat - jaki ma być przyszły stopień obecności i zaangażowania USA w Europie Zachodniej.
Argumenty odangażowania się w Europie Zachodniej (ale nie całkowicie):
nowe realia międzynarodowe sprzyjają, by rola mocarstwa przywódczego została osłabiona, bo jest to kosztowne. Europa ma sama wziąć odpowiedzialność za swe bezpieczeństwo i sama to finansować
brak radzieckiego zagrożenia, brak wspólnoty interesów USA i Europy Zachodniej a wręcz przeciwnie - pojawienie się różnic (głównie w kwestiach bezpieczeństwa)
obecność USA w Europie poprzez NATO, które powstało w celu powstrzymania ZSRR, komunizmu i Niemiec jest już niepotrzebna, bo te cele straciły na znaczeniu
Argumenty zaangażowania w nowym wydaniu:
obecność USA w Europie służy interesom USA i państw Europy Zachodniej. USA nie może pełnić roli supermocarstwa bez aktywnej działalności w Europie Zachodniej
historia wskazuje, że jeśli dochodziło do odangażowania się USA w Europie to państwa europejskie wchodziły w napięcia i konflikty. Tworzyły się alianse i kontr sojusze. Obecność USA ma stabilizować sytuację w Europie i neutralizować spory, ambicje mocarstwowe państw europejskich (nie wskazywano nikogo konkretnego, ale chodziło głównie o Rosję i Niemcy). Pakt Północnoatlantycki - główny środek utrzymania relacji, powstrzymywania Niemiec i Rosji.
Administracja Clintona na początku nie przywiązywała dużej roli do kwestii zmian w relacjach euroatlantyckich, ale z czasem większe zainteresowanie. Wskazywano, że wymiar relacji euroatlantyckich podlega ewolucji - co jest ważne dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Ale to nie znaczy, że trzeba się odangażowć.
Ważna kwestia - realizacja II filaru traktatu z Mastricht - dominuje stanowisko - akceptacja dążeń Europy Zachodniej, by wzmocnić swe bezpieczeństwo, ale to nie może kolidować z relacjami euroatlantyckimi. Głównym rdzeniem bezpieczeństwa ma być Pakt Północnoatlantycki a nie inna organizacja. To związane z tym, że w latach 1989-91 popularna była w Europie tendencja paneuropejska - bezpieczeństwo ma zapewnić nowa organizacja europejska (OBWE). To mija. 1992-93 nagłośniono w Europie koncepcje bezpieczeństwa Europy tylko w ramach Europy i jej organizacji - relatywizowanie UE, oparcie bezpieczeństwa Europy na organizacjach związanych z UE. Połowa lat 90-tych akceptacja w Europie Zachodniej formuły USA, że rdzeniem bezpieczeństwa Europy ma być zmieniający się Pakt Północnoatlantycki. Zadecydował o tym bieg spraw na Bałkanach - KBWE (OBWE), UE - były nieefektywne w rozwiązywaniu tego problemu. Dopiero udział USA rozwiązał problem.
Zbieżność i rozbieżność stanowisk USA i Europy Zachodniej w poszerzaniu Paktu Północnoatlantyckiego na Wschód. W latach 90-tych w polityce USA problem poszerzania NATO nie jest ważny. Problem ten eksponują Niemcy. W USA kwestia rozszerzenia NATO pojawia się w połowie lat 90-tych. W pierwszych latach 90-tych pojawiają się propozycje przejściowe - „partnerstwo dla pokoju”. 1991 rok - USA - formuła Rady Współpracy Północnoatlantyckiej. 1994 - formuła wspólnych ćwiczeń wojskowych. 1996 rok Clinton - NATO rozszerzy się.
Problem neutralizowania sprzeciwu Rosji dla rozszerzenia NATO. Pojawia się koncepcja dwutorowości - proces poszerzenia ma trwać, ale i dyskusja z Rosją, uwzględnienie niektórych jej argumentów. Duży wkład w te rozmowy miały Niemcy. 27. 05. 1997 roku podpisano Kartę NATO - Rosja. Państwa NATO zobowiązały się do uwzględniania zastrzeżeń Rosji co do rozszerzania NATO, na obszarze nowych członków nie ma być broni nuklearnej, znacznych sił NATO w czasie pokoju, powołanie pewnych struktur - ambasador Rosji przy NATO i przedstawiciel NATO w Moskwie. W oparciu o tą Kartę powstała Rada Współpracy. W połowie roku 1997 drugie porozumienie - powołanie ciała decyzyjnego a nie tylko dyskusyjnego w tych sprawach (zamiast formuły 19+1, formuła 20).
13. 04. 1998 - zatwierdzono przyjęcie Czech, Węgier i Polski przez Senat USA (stosunek głosów 80 - 19). George Kenan - uważał to za błąd w polityce USA. Podobne głosy pojawiły się w Europie Zachodniej na temat poszerzania NATO (argumenty - poszerzenie NATO osłabi Pakt i jego spoistość, podważona zostanie jego obronna rola. Brak wyraźnego przeciwnika, brak wymiaru militarnego, a coraz większy polityczny, to skazuje Pakt na powolny rozpad. Poszerzenie NATO wyznaczy nowe linie podziału w Europie (głosy Europy Zachodniej), które wcześniej przezwyciężano.)
Poszerzenie NATO to cios dla reformatorów i demokratów w Federacji Rosyjskiej. Relacje NATO - Rosja zostaną ochłodzone, pogorszone.
George Bush Junior
Polityka wobec Europy Zachodniej została sformułowana w czerwcu 2001 roku, gdy Bush wizytował w Europie (w Polsce też). Tam zarysował ramy swej polityki:
gdy Europa i USA były rozdzielone to w Europie dochodziło do konfliktów
USA akceptują procesy zjednoczeniowe w Europie i są przychylnie nastawione do jedności europejskiej. Nie widzą sprzeczności jednoczesnego uczestnictwa w NATO i w UE. Obie te organizacje mają wspólne cele
potrzeba wzmocnienia europejskiego filaru NATO poprzez istniejące lub nowe struktury UE
kwestie relacji z obszarem byłego ZSRR
W ostatnich latach pojawiło się pytanie, czy Europa i USA traktują się za sojuszników? Czy większość interesów je łączy czy dzieli?
Grupy problemów w tych relacjach, gdzie widać różnice stanowisk:
odmówienie przez USA ratyfikacji traktatu z Kioto - wprowadzenie reżimu jeśli chodzi o ograniczenie emisji CO2 przez gospodarkę USA było zbyt kosztowne
nie produkowanie broni biologicznej - USA innych ścigają, a same produkują i nie podpiszą takiej konwencji (to ograniczyłoby przemysł farmaceutyczny USA)
tarcza antyrakietowa (jeszcze za Clintona) - ostatnio kwestia traci na ostrości. Większość polityków Europy uznaje to za złe przedsięwzięcie. To kolejny wyścig zbrojeń. Teraz mówi się o włączeniu do tego systemu państw Europy Zachodniej - nie tylko uczestnictwo jako bycie pod parasolem, ale i aktywne uczestnictwo w produkcji tego przedsięwzięcia. Propozycje nawet wobec Rosji. Spór - tarcza antyrakietowa doprowadzi do wycofania się USA z traktatu ABM z 1972 roku. 13. 12. 2001 USA wycofały się z tego traktatu
sposób użycia siły po 11. 09. 2001 - Afganistan (postulat USA, by NATO pełniło rolę globalną poza terytoriami państw członkowskich). Kwiecień 1999 modyfikacja strategii NATO w tym kierunku, ale nie wszyscy to popierają. 11. 09. 2001 wpłynął na zmianę poglądów państw Europy na obecność NATO poza obszarem jego uczestników. USA podejmowały działania sprzeczne z zasadami sojuszu dla realizacji własnych celów i same dobierają sobie sojuszników, z którymi je realizują
wytyczenie listy państw osi zła
kontrowersje decyzji ataku na Irak i decyzji, że atak ten odbędzie się nawet bez zgody sojuszników
przetrzymywanie jeńców talibańskich uznanych za zbrodniarzy, bez praw jenieckich. Europa chce, by osądził ich Trybunał Międzynarodowy, a USA chce, by osądziły ich Trybunały Wojskowe
Uważa się, że rozchodzą się drogi USA i Europy Zachodniej w kwestiach bezpieczeństwa:
inne podejście obu stron do bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego
USA - podstawą siła militarna - tak rozwiązywane konflikty i problemy
Europa - miękkie składniki bezpieczeństwa - głównie dyplomacja prewencyjna, działania zapobiegawcze konfliktom, misje humanitarne
inne podejście do roli instytucji międzynarodowych - USA - marginalizacja instytucji międzynarodowych i ich roli z zakresu rozwiązywania problemów bezpieczeństwa międzynarodowego
asymetria w płaszczyźnie militarnej - PKB UE jest wyższy niż USA, ale UE przeznacza mniej niż połowa tego co USA na zbrojenia. Europa się rozbraja, a USA się dozbraja. Rośnie potęga militarna USA i jej skłonności do korzystania z niej. Awersja Europy do użycia siły
Wniosek: rozdźwięki między USA a Europą Zachodnią w różnych dziedzinach a głównie bezpieczeństwie może wymuszą na Europejczykach daleko idącą reorientację w polityce bezpieczeństwa UE.
Ostatnie posiedzenie NATO w Pradze trochę te sprawy zneutralizowało. Główny spór USA - Niemcy.
Początek lat 90-tych USA projekt, by głównym sojusznikiem USA w Europie były Niemcy. Clinton w 1994 roku proponuje Kohlowi partnerstwo w przywództwie, ale Niemcy się nie zgadzają, bo to wywołało by kontrowersje w Europie i UE. A teraz ten potencjalny główny sojusznik USA mówi nie USA dla interwencji w Iraku i nie chce brać udziału w tym przedsięwzięciu.
Decyzje tego szczytu:
powołanie sił szybkiego reagowania - 20 tyś. + siły wspierające - razem 60 tyś. Polska 200-600 żołnierzy
przyjęcie kolejnych 7 państw do NATO - to wznowiło dyskusję na temat dalszej ewolucji NATO. Zwiększyła się liczba poglądów, że NATO będzie organizacją nieefektywną. Dostrzeganie zagrożenia, że USA będzie instrumentalnie traktować NATO w polityce globalnej.
Rosja w polityce USA.
W latach 90-tych Rosja jest znaczącym elementem w polityce USA. Z upływem czasu ta rola ulegała pomniejszeniu, ale był to dalej wiodący kierunek w polityce USA w okresie pozimnowojennym.
Czynniki sprawcze, że rola Rosji w polityce USA była taka duża:
ostrzeganie Rosji przez pryzmat ZSRR - konieczność weryfikacji na ile Rosja jest kontynuacją ZSRR. Okazało się, że możliwości Rosji są mniejsze niż ZSRR
po rozpadzie ZSRR Rosja nadal jest największym państwem świata
na terenie Rosji znajduje się wiele cennych surowców - supermocarstwowy atrybut Rosji
potencjał demograficzny Rosji - 150 mln ludzi - duża siła nabywcza ludności
potencjał geopolityczny Rosji - jest to mocarstwo regionalne Euro-Azjatyckie - ważny punkt w realizacji interesów USA
potencjał militarny - przestarzały, ale zasoby broni strategicznej pozwalają Rosji jako jedynej przeciwstawić się militarnie USA i je zniszczyć
Ewolucja:
Lata 90-te - ostatnie lata ZSRR i pierwsze lata Federacji Rosyjskiej - próba realizacji w polityce USA amerykańskiej koncepcji „po pierwsze Rosja” (dobre stosunki). Jest to kadencja Busha Juniora 1988-92 i pierwsze lata kadencji Clintona. Współpraca partnerska a nie rywalizacja - nowy bipolaryzm, ale oparty na współpracy, a nie rywalizacji. Współpraca w rozwiązywaniu kluczowych problemów światowych. Mocno stawia się w USA na Gorbaczowa i Jelcyna. Zaczęła wyłaniać się koncepcja stosowana do 1994 roku strategicznego partnerstwa USA - Rosja. Znaczący fakt miała akcja Pustynna Burza - współpraca obu państw w ustalaniu rzeczy na polu politycznym. Nic w tym okresie nie zgrzytało. Bush stosuje koncepcję nowego ładu światowego - w niej duża rola jeszcze dla ZSRR.
Istota - po konfrontacji zimnowojennej następuje nowa faza charakteryzująca się współpracą na polach:
powstrzymywania dążeń państw do posiadania broni atomowej
rozwiązywania konfliktów regionalnych
Przejawem nowego etapu jest czerwiec 1992 - Karta USA - Rosja o przyjaźni i partnerstwie
03. 01. 1993 rok - podpisano START II ( 31. 07. 1992 START I)
Dużym wyzwaniem dla państw zwycięskich po zimnej wojnie było, by włączyć tych co przegrali w politykę światową, by nie byli później rewizjonistami nowego ładu. Działania USA, by Federacja Rosyjska nie czuła się izolowana w polityce światowej.
Fazy stosunków USA - Rosja:
I. Do 1994 roku włącznie.
USA zaproponowały Rosji strategiczne partnerstwo (architektem tego Talbot Straw).
Partnerstwo to ma dotyczyć:
rozwiązywania problemów globalnych
rozwiązywania problemów lokalnych
nie rozprzestrzeniania broni atomowej
Główne argumenty przemawiające za realizacją tej strategii - wobec Rosji należy stosować wszystkie główne elementy doktryny Clintona np.: poszerzanie demokratycznej strefy pokoju. To wzmocni bezpieczeństwo USA i zwiększy przewidywalność polityki rosyjskiej oraz pozwoli zmniejszyć nakłady na budżet obronny USA. Duża pomoc finansowa dla Rosji (ponad 2 mlrd $). Rosja miała być stabilizatorem na obszarze postradzieckim - nadanie tej roli przez USA. Łagodne podejście i mały opór wobec działań Rosji nawet w latach 1993-95, gdy Rosja interweniuje w Czeczenii. Clinton - Rosja będzie się na tym terenie tak angażować jak USA w Panamie i Grenadzie (blisko swych granic).
Powściągliwość USA w pierwszych latach 90-tych w dyskusjach o poszerzeniu NATO na wschód. Powód: gdy w 1989 roku finalizowano zjednoczenie Niemiec, Bush z Gorbaczowem zobowiązali się, że po włączeniu byłego NRD do NATO, NATO nie poszerzy się już na wschód. Z tego wynika powściągliwość USA w latach późniejszych. Ważnym czynnikiem zawsze była też sprawa chińska i wzrastająca potęga Chin. Rosja miała być przeciwwagą dla Chin (gosp., polit., milit.).
1994 rok koncepcja, by USA bardziej uznawała państwowość Ukrainy, Białorusi i innych państw powstałych po rozpadzie ZSRR, zamiast zajmować się tylko Rosją. Wcześniej dążenia w USA, by dowartościowywać Rosję w polityce światowej - zaangażowanie USA w zbieranie arsenałów nuklearnych byłego ZSRR w jednym ręku (by rakiety z Ukrainy, Kazachstanu itp. znalazły się w Rosji). Wspieranie dyplomatyczne ale i ekonomiczne - by przełamać opór Ukrainy do oddania broni atomowej - wsparcie finansowe dla Ukrainy (kilka mln $ . E W roku 1994 całość broni ostatecznie skupiono w rękach Federacji Rosyjskiej.
II. 1994- 2000
Od połowy 1994 roku ewolucja w polityce USA - zastąpienie strategii partnerstwa strategicznego strategią pragmatycznego partnerstwa.
Czynniki wpływające na tą ewolucję:
pierwsze lata 90-te zweryfikowały, że możliwości Rosji są znacznie mniejsze niż ZSRR, więc zmiana myślenia o roli Rosji
elementy polityki rosyjskiej (uznane za imperialne) - stanowisko Rosji wobec dążeń niepodległościowych Czeczenii
postępująca destabilizacja w polityce wewnętrznej Rosji - kryzys gospodarczy, PKB ciągle ulegał pomniejszeniu (powstrzymany w 1999 roku). Częste zmiany na stanowisku szefa rządu, osobowość Jelcyna. Coraz mniejszy wpływ władzy centralnej Federacji Rosyjskiej na gubernatorów - wielowładztwo
zmiany w Kongresie USA w 1994 roku - dominacja republikanów - dążą do polityki bardziej zdecydowanej wobec Rosji. Pojawiły się głosy, by Rosję traktować w kategoriach rywala a nie partnera
Wyniki pragmatycznego partnerstwa w relacjach USA - Rosja będą się pojawiać tam gdzie oba państwa będą rywalizować (zbieżność obszarów interesów).
Następstwem pragmatycznego partnerstwa była zgoda USA na rozszerzanie NATO na wschód, ale i utrzymywanie dobrych stosunków z Rosją ( dwutorowość polityki USA).
1997 rok podpisano z inicjatywy USA Kartę NATO - Rosja, włączono też Rosję w tym samym roku do grupy G7, również z inicjatywy USA.
III. 1999-2001
1999 rok konflikt wokół Kosowa - pogorszenie relacji USA - Rosja. Przełom 1999 i 2000 roku zmiany we władzy w Rosji. W 1999 roku szefem rządu zostaje Putin, a 01. 01. 2000 roku Jelcyn rezygnuje ze stanowiska prezydenta Rosji i w wyborach w marcu 2000 roku zwycięża zdecydowanie Putin. Pierwsze miesiące władzy Putina to poprawa sytuacji gospodarczej w Rosji (spowodowany wzrostem cen ropy naftowej na świecie).
Czerwiec 2000 rok - wizyta Clintona w Rosji (ostatnia, ale i pierwsza po dłuższej przerwie w spotkaniach 1997-2000). Dyskusja o istotnych problemach w relacjach USA - Rosja:
system antyrakietowy
zmiana w układzie ABM z 1972 roku (USA i ZSRR przyjęły w nim, że będą mogły dysponować dwoma systemami antyrakietowymi strzegącymi części państwa, ze względu na niską technologię nie mogły one wtedy strzec całego terytorium kraju)
Początek kadencji Busha Juniora (okres przejściowy w relacjach) - Bush zapowiedział zdecydowaną politykę (inną od Clintona). Prowadzenie polityki wobec Rosji z pozycji siły (nawiązywał do Raegana). Pomoc ekonomiczna USA dla Rosji była chybiona. USA teraz będzie wspierać ekonomicznie zmiany na terenie dawnego ZSRR, ale będzie to pomoc nie dla centrum Federacji Rosyjskiej, ale dla szczebli średnich i regionów. USA twierdziło, że wcześniej przekazywane pieniądze szły na prywatne konta magnatów rosyjskich. Stosunki USA z Rosją powinny przestać mieć charakter specjalny. Rosja jest zbyt słaba, by myśleć i mówić o partnerstwie z USA.
Od początku 2001 roku do września zaczęto eksponować koncepcję nowej polityki wobec Rosji - realistycznej, a nie romantycznej. Pojawiły się napięcia w stosunkach USA - Rosja - wydalenie 50-ciu dyplomatów USA z Rosji i to samo z drugiej strony pod zarzutem szpiegostwa. USA zdecydowanie przyspieszyły budowę systemu antyrakietowego. USA wyraziły chęć zmiany lub wycofania się z układu z 1972 roku.
IV. Po 11. 09. 2001
11. 09. 2001 większość tych założeń wobec Rosji przechodzi do historii. Już w czerwcu tego roku Bush będąc w Europie mówi o włączeniu Rosji w europejski system bezpieczeństwa, współpracy i o tym, że Rosja to część Europy - czas chłodu w stosunkach USA - Rosja mija.
09. 2001 decyzja Putina włączenia Rosji w koalicję antyterrorystyczną. Udostępniono dane wywiadu Rosji o Azji Środkowej i Afganistanie. Brak sprzeciwu Rosji tworzenia tam przez USA baz (Uzbekistan, Tadżykistan). Wspólne wspieranie Sojuszu Północnego w Afganistanie (opozycji Talibów). Rosja dostarcza sprzęt wojskowy tym sojusznikom za pieniądze USA. Wzrost znaczenia Rosji w polityce amerykańskiej, ale i światowej.
Porównanie:
Kosowo - interwencja USA bez uzgodnienia z Rosją (pomniejszenie roli Rosji na Bałkanach)
Afganistan - ścisła współpraca (powiększenie roli Rosji)
2000-2001 polepszenie sytuacji gospodarczej Rosji - nadwyżki budżetowe i możliwość spłacania długów
11. 2001 - wizyta Putina w USA
05. 2002 - powołano Radę NATO - Rosja - możliwość decydowania Rosji i wpływu na decyzje NATO w sprawach zwalczania terroryzmu, operacji pokojowych, nie rozprzestrzeniania broni nuklearnej
6. Polityka zagraniczna RFN.
RFN powstało w 1949 roku. W latach 1945-49 - cztery strefy okupacyjne Niemiec - są ludzie i terytorium, ale brak władzy najwyższej i suwerenności.
Główne założenia polityki zagranicznej RFN w latach 1949-90 zostały wypracowane w pierwszych latach rządów pierwszego kanclerza Niemiec Konrada Adenauera i były realizowane przez kolejnych kanclerzy, aż do 1990 roku.
Cele:
odbudowa gospodarcza Niemiec - produkcja przemysłowa w niektórych gałęziach wynosiła 47% produkcji z roku 1938. Celem było też zapewnienie środków dożycia społeczeństwu, szczególnie w zimie
osiągnięcie suwerenności i równouprawnienia wśród państw Europy Zachodniej. W 1949 roku - mała suwerenność (duża w polityce wewnętrznej, a w zewnętrznej symboliczna). Odzyskiwano ją potem głównie w latach 50-tych. Pełną suwerenność Niemcy uzyskały formalnie dopiero 03. 10. 1990 roku
dążenie do uzyskania gwarancji bezpieczeństwa - sojusz z USA (lata 40-te), lata 50-te oparte na sojuszu z państwami NATO. Decyzja USA i państw Europy Zachodniej o zgodzie na odbudowę armii niemieckiej
integracja jako środek na rozwój gospodarczy, wzrost poziomu życia i odzyskiwanie suwerenności. Ideologia europejska w RFN została podniesiona do rangi doktryny państwowej (nigdzie indziej tak nie było)
priorytet dla szczególnych relacji z Francją. Dążenie do pojednania francusko-niemieckiego. Traktat Elizejski 22. 01. 1963 rok - podstawy formalno-prawne do intensyfikacji współpracy w wielu dziedzinach
dążenie do zjednoczenia Niemiec - cel realizowany przez wszystkie kolejne rządy, choć przy pomocy różnych środków. 1990 rok - zjednoczenie
podejmowanie działań w polityce wewnętrznej i zagranicznej zmierzających do zmniejszenia obciążenia polityką hitlerowską. Rozkwit relacji niemiecko-izraelskich, niemiecko-francuskich, i z czasem niemiecko-polskich
03. 10. 1990 rok - dobrowolna inkorporacja NRD do RFN.
Następstwa zjednoczenia:
przyrost terytorialny (o 1/3, całość 360 tyś. km2) i demograficzny (o 1/4, razem 79 mln ludzi)
przyrost ekonomiczny skromniejszy niż przewidywano (przelicznik marki wschodniej na zachodnią). Niedoszacowanie kosztów zjednoczenia - koszt w latach 90-tych - ponad 1 bilion DM, szacuje się, że ostatecznie o 1 bilion DM koszty te będą większe
wzrost polityczny RFN - wcześniej była mocarstwem ekonomicznym, ale karłem politycznym (brak pełnej suwerenności). W wyniku konferencji 2 + 4 (12. 09. 1990) mocarstwa zrzekły się wszystkich uprawnień wobec RFN. 03. 10. 1990 roku Niemcy uzyskały pełną suwerenność (formalnie). Faktycznie suwerenność Niemcy uzyskały w 1994 roku gdy wyprowadzono z ich terenów ostatnie oddziały armii rosyjskiej. Relacje z mocarstwami lokalnymi nabrały od wtedy charakteru partnerskiego, zwiększyła się też pozycja Niemiec wobec sąsiadów
poprzez wchłonięcie NRD, przesunięcie RFN na wschód (o 400 km). Stolicą stał się Berlin, choć trwały dyskusje nad Bonn. Republika berlińska stanęła bardziej w centrum Europy. Większe uwrażliwienie Niemiec na problemy Europy Środkowo-Wschodniej. RFN zaczęło mieć granice z Polską i Czechosłowacją. Była to pozycja korzystna dla Niemiec, ale i zwiększyło się poczucie niestabilności regionu oraz zwiększyła się migracja ze wschodu do Niemiec. Wyjście RFN z roli państwa flankowego (frontowego) - choć nie do końca, bo dopiero tak się stało, gdy Polska i Czechy weszły do NATO. Koniec podziału Europy na Łabie, ale Niemcy dalej były najdalej wysuniętym członkiem NATO i UE na wschód. Zainteresowanie Niemiec poszerzeniem NATO na wschód, by to zmienić. Zwiększyło się bezpieczeństwo Niemiec.
1900 rok Ash (W-B) - „po roku 90 Niemcy stały się okolicznością kłopotliwą dla Europy” - rosnąc w siłę są państwem zbyt dużym, aby zadowolić się pozycją mocarstwa regionalnego, ale zbyt małym, by pełnić rolę mocarstwa globalnego. Jest to dylemat po dzień dzisiejszy (zwiększenie polityki pozaeuropejskiej - dążenie do zdobycia tego statusu, ale i samoograniczanie swej pozycji międzynarodowej, bo brak pewnych atrybutów. Od jesieni 1989 roku nowy problem - jaką rolę powinny pełnić Niemcy w Europie i jaki będą miały wpływ na własne interesy i sąsiadów? Czy Niemcy utrzymają swe kierunki polityki zagranicznej, czy dojdzie do reorientacji? Czy gdy Niemcy osiągną swój cel, to będą zainteresowane prowadzeniem polityki multilateralnej, zjednoczeniem Europy, poszerzeniem NATO? Jakie będą stosunki Niemiec z Rosją i Francją oraz z sąsiadami - Polską i Czechosłowacją? Wielu polityków państw się nad tym zastanawiało np.: Margaret Thatcher. Niektórzy uważali, że powstanie IV Rzesza. Dlatego też prezydent Francji Mitterand wizytuje kraje i prosi np.: Rosję o opóźnienie zgody na zjednoczenie Niemiec. 12. 1989 podobna wizyta w NRD. Pesymistyczne scenariusze na temat Niemiec jednak nie sprawdziły się.
Ramy polityki zagranicznej Niemiec zostały w dużej mierze wyznaczone porozumieniami z innymi krajami, podpisanymi w okresie jednoczenia się Niemiec. Cykl konferencji 2 + 4 (07. 1990 Paryż - Skubiszewski (MSZ Polski) mógł zaprezentować punkt widzenia Polski na zjednoczenie Niemiec i na granice polsko-niemieckie.
12. 09. 1990 Moskwa - ostateczne decyzje - „Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec”.
Decyzje:
Niemcy będą się jednoczyć w granicach dwóch państw niemieckich (NRD i RFN) - I i II artykuł. Wcześniej w Niemczech pojawiały się głosy, by jednoczyć też tereny poza Nysą Łużycką (Kohl zaakceptował granicę z Polską dopiero w 1990 roku)
zjednoczone Niemcy uzyskają pełną suwerenność
mocarstwa rezygnują ze swych uprawnień i obowiązków wobec Berlina i Niemiec z dniem 03. 10. 1990
wojska radzieckie opuszczą Niemcy do końca 1994 roku
zniesiono status okupacyjny Berlina Zachodniego
Niemcy nie będą dysponować bronią atomową, chemiczną, biologiczną
redukcja wojsk Niemiec w ciągu 4 lat do 370 tyś
w Niemczech nie będą stacjonować wojska NATO i nie będzie tam rozmieszczona broń jądrowa
rząd niemiecki podpisze układ o granicach z Polską
14. 11. 1990 układ Niemiec z Polską o uznaniu granic.
Głównym celem dyplomacji Niemiec było, by poprzez rozszerzenie NATO na wschód część wyników konferencji 2 + 4 stało się nieaktualne.
Niemcy (RFN) przed zjednoczeniem dużo płaciły na organizacje międzynarodowe, ale po zwiększeniu się kosztów zjednoczenia stały się bardziej powściągliwe.
Cele polityki zagranicznej Niemiec po 1990 roku można podzielić na dwie fazy - I faza za Helmuta Kohla (1990-98), II faza za G. Schrodera. W obu fazach można wyróżnić dwa kierunki polityki zagranicznej - wschodni i euroatlantycki. Na kierunku zachodnim i euroatlantyckim cele po 1990 roku zostały utrzymana - dominowała ciągłość przed zmianami. Natomiast na kierunku wschodnim doszło do zasadniczych zmian wymuszonych sytuacją polityczną.
Cele:
A) faza I - 1990-98:
kierunek zachodni
dążenie do wzmocnienia bezpieczeństwa
stabilizacja środowiska międzynarodowego - niestabilność w Europie Środkowo-Wschodniej, więc działania stabilizujące (polityczne, gospodarcze)
dążenie do przejęcia większej odpowiedzialności przez RFN w polityce europejskiej i międzynarodowej (cel ciągle realizowany) - wzrost roli RFN w polityce międzynarodowej. Problem stopnia zaangażowania Bundeswery w czasie pokoju w akcjach militarnych. Czy powinna interweniować poza obszarem NATO, czy powinna brać udział w misjach pokojowych? Do 1994 roku siły zbrojne RFN nie będą wysyłane poza obszar NATO. 1994 rok - Trybunał Konstytucyjny Niemiec - decyzja - wojska RFN mogą być wysyłane w misjach pokojowych poza obszarem NATO pod sztandarem ONZ. Czy siły zbrojne mogą stanąć po jednej ze stron konfliktu militarnego (Afganistan, Irak)? Z powodu Afganistanu o mało nie rozpadł się rząd RFN - bo Zieloni byli przeciwko wysyłaniu tam kontyngentu wojsk niemieckich
utrzymanie więzi euroatlantyckiej jako istotnego elementu polityki - kolejne rządy niemieckie są za utrzymaniem jej jako najpoważniejszego instrumentu utrzymania bezpieczeństwa Niemiec. Do końca lat 90-tych podtrzymywano tezę, że rdzeniem bezpieczeństwa Niemiec i Europy jest Pakt Północnoatlantycki (relacje euroatlantyckie). Jednak poszukiwano też europejskiej polityki bezpieczeństwa. Pojawia się element dwutorowości
dotyczy relacji niemiecko-francuskich - relacje bilateralne - największa waga przywiązywana do stosunków z Francją. Już za Schrodera - odchodzenie od polityki specjalnej więzi z Francją. Tworzy się relację Niemcy - Francja - Wielka Brytania (oni mają decydować o Europie). Zwiększenie roli W-B w polityce zagranicznej Niemiec
poparcie dla procesów jednoczenia Europy, integracji, poszerzenia wspólnot na wschód, przezwyciężania podziałów w Europie
tworzenie warunków do utrzymania konkurencyjności produktów niemieckich za granicą, ekspansja ekonomiczna poza UE - Europa Środkowa
rola Niemiec jako mocarstwa cywilnego w Europie i na świecie (cel ten pełnią RFN i Japonia).
Kryteria bycia mocarstwem cywilnym:
duży potencjał gospodarczy - potęga gospodarcza (Niemcy 3 miejsce na świecie)
akcentowanie współpracy z innymi, realizacja celów przez organizacje międzynarodowe i procesy integracyjne. Kierunek na multilateralizm
koncentrowanie się na ekonomicznych środkach osiągania swych celów, siła militarna odgrywa dużą rolę, ale nie priorytetową
rozwiązywanie problemów międzynarodowych przez struktury i organizacje międzynarodowe - legitymizm międzynarodowy dla rozwiązywania sporów przy użyciu siły militarnej
realizowanie formuły integracji - jednoczesne poszerzanie i pogłębianie UE. Od 1998 roku zmiana stanowiska - najpierw pogłębianie, potem poszerzanie
stałe deklarowanie poparcia dla transformacji politycznej w naszej części Europy. 1995 rok - Kohl - „pomoc dla samopomocy” - pomoc gospodarcza, ale nie rozstrzygająca (konieczność własnego wysiłku państw)
podkreślanie specjalnych stosunków z Federacją Rosyjską - partnerstwo
kierunek wschodni:
dążenie do regulacji traktatowych z państwami Europy Środkowo-Wschodniej, przezwyciężanie pozostałości balastu historii ze strony formalno-prawnej. 14. 11. 1990 - traktat graniczny z Polską. Pierwszy traktat graniczny z Polską miał miejsce w07. 12. 1970 roku - RFN w nim uznała granicę z Polską tylko w swoim imieniu, a nie w imieniu Zjednoczonych Niemiec. Więc Polska dążyła do nowego traktatu po zjednoczeniu. Nowy traktat zaakceptowały wszystkie partie w Niemczech (nawet CDU-CSU).
Relacje Niemcy - Czechosłowacja - najpóźniej zrealizowany traktat, najwięcej problemów spornych (traktaty Benesza, dążenie RFN do rekompensat za zostawione mienie przez Niemców w Czechosłowacji - 240 mlrd Euro)
tworzenie coraz lepszych warunków dla inwestycji handlowych - usuwanie barier
poparcie dla rozszerzenia NATO na wschód, by odejść od roli państwa flankowego. Od 1999 roku zmiana stanowiska, bo Polska weszła do NATO i teraz ona jest państwem flankowym
podejmowanie działań, by zahamować nielegalną imigrację ze wschodu
1