Architektoniczne pojęcia:
Arkada - (łac. arcus - łuk), szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Baptysterium - sadzawka lub basen przeznaczony do ceremonii chrztu przez zanurzenie. Najczęściej budowla wolnostojąca, usytuowana po zachodniej stronie kościoła. Ściany często były dzielone arkadami, zdobione freskami, dach w kształcie kopuły. Pierwsze budynki baptysterium powstały w iV w. Z czasem rozbudowano je o dodatkowe pomieszczenia przeznaczone na przedsionek, sacrarium (pomieszczenie do przechowywania sprzętu liturgicznego), apsydę z ołtarzem.Po uproszczeniu ceremonii chrztu (XIII - XV w. baptysterium zastąpiono chrzcielnicą.
Prezbiterium (inaczej chór), przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. Może być wydzielone podwyższeniem, balustradą i tęczą. W średniowieczu zazwyczaj skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic. Wyposażenie prezbiterium obejmuje ołtarz główny, stalle oraz sprzęty liturgiczne.
Empora - (niem. Empore) - element występujący najczęściej w kościele. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora mogła okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.
Fasada - przednia, zazwyczaj frontowa elewacja budynku. Często była bogato zdobiona, w niej umieszczano główne wejście.
Filar - pionowa, wieloboczna, wolnostojąca podpora konstrukcji. Na całej wysokości przekrój poprzeczny ma taki sam kształt. Filar o takich samych wymiarach przekroju poprzecznego nazywany jest słupem. Budowa filara może być zbliżona do budowy kolumny, tzn. posiadać bazę, trzon i głowicę. Filary wykonywane są z różnych materiałów np. kamienia, cegły, drewna, stali, betonu.
Fronton, przyczółek - w architekturze klasycznej był to niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego. Jest to również podobny element umieszczony nad drzwiami, oknami, itd. W architekturze nowożytnej spotkać można również frontony stanowiące segment kręgu, półowalne, przerywane lub wyłamywane.
Terminem tym czasami określa się mylnie całość głównej fasady budowli.
Korpus budowli to zasadnicza część budynku, dająca się wyraźnie wyodrębnić w jego bryle. W przypadku kościoła nazwą tą określa się zwykle nawę główną z bocznymi, bez prezbiterium i przybudówek (np. kruchty, zakrystii, itp)., w przypadku budowli pałacowych główny budynek pałacu (w odróżnieniu od oficyn i budynków gospodarczych).
Nawa to część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór - filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej szerszej od bocznych (trójnawowe - katedra w Chartres, katedra w Reims, pięcionawowe - kościół St. Sernin w Tuluzie, katedra w Paryżu). Późnogotyckie kościoły dwunawowe mogły mieć symetryczne nawy równej szerokości (Wiślica) i prezbiterium umieszczone na osi filarów międzynawowych lub niesymetryczne nawy różnej szerokości. Ten ostatni typ był stosowany szczególnie często w budownictwie zakonów żebraczych (dominikanów i franciszkanów). W okresie nowożytnym, szczególnie w baroku można obserwować zacieranie się podziałów na nawy - często trudno orzec, czy mamy do czynienia z nawami bocznymi, czy tylko z ciągiem kaplic przyległych do nawy głównej. W kościołach jednonawowych komplikacji i zróżnicowaniu uległ kształt naw - stosowano koło, elipsę, trój- i pięcioliść a także różnego rodzaju owale z aneksami.
Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). W starożytności pilastry występowały dużo rzadziej niż półkolumny i używane były głównie w architekturze rzymskiej. Podobnie jak kolumna składa się z głowicy (najczęściej w którymś z klasycznych porządków), gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu.
Apsyda (lub Absyda), w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do budynku kościoła (zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu). Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie apsydy wieloboczne.
Portal - wejście do budynku lub ważnego wnętrza. Zazwyczaj bogato zdobione. Ozdoba, w zależności od epoki zróżnocowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarkich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolitego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną. We wnętrzach elementy dekoracyjne wykonywane były najczęściej w tynku, stiuku lub w drewnie (przy połączeniu z boazerią).
Przęsło: konstrukcyjny element łączący dwie podpory pionowe (słupy, filary) - przęsło mostu, wiaduktu
w ogrodzeniach - powtarzalny, najczęściej przygotowany w wytwórni, segment mocowany do słupków.
Skarpa, szkarpa, przypora - mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku pełniący funkcję konstrukcyjną. Patrząc na niego z boku, rozszerza się ku dołowi schodkowo lub pochyło. Podtrzymuje ścianę i równoważy siły rozporowe od znajdujących się w środku łęku lub sklepienia. Umożliwia stosowanie dużych, wysokich okien, zajmujących dużą powierzchnię ścian, które przez to traciły swoją funkcję nośną. Stosowany także w budowlach technicznych jak ściany fortyfikacji, kanałów itp.
Szczególnie rozwiniętą postać skarpa przybierała w romańskiej i gotyckiej architekturze kościelnej. Romańskie skarpy były wydatne, masywne, odchodząc dość daleko od podpieranych ścian, natomiast w gotyku skarpy przybrały bardzo charakterystyczne dla tego okresu formy ażurowych podpór jeszcze dalej odchodzących od ścian nośnych, tworząc system przyporowy w postaci wielu stopni łęków i filarów przyporowych.
System przyporowy - rodzaj konstrukcji, która rozwinęła się w gotyku i umożliwiła wykonywanie sklepień o dużych rozpiętościach i na znacznych wysokościach. Konstrukcja składa się z łęków i filarów przyporowych. Ciężar sklepień rozłożony jest: na filary wewnętrzne za pośrednictwem służek i na zewnętrzne przypory w postaci filarów przyporowych lub skarp za pośrednictwem łęków umieszczonych nad dachami naw bocznych lub ukrytymi na poddaszu. Po zastosowaniu tego systemu konstrukcje budynków kościelnych można było budować znacznie wyższe i smuklejsze. Mury nawy głównej nie są były tak mocno obciążone. Umieszczono w nich duże okna wypełnione witrażami. Konstrukcja sprawia wrażenie lżejszej, ażurowej.
Odmianą systemu przyporowego jest uproszczony system stosowany w tzw. gotyku nadwiślańskim. Jest to konstrukcja filarowo - skarpowa, w której mury nawy głównej sa opięte skarpami przechodzącymi przez dach nawy bocznej i łączące się z filarami.
Sklepienie żebrowe - każde sklepienie, które posiada żebra (łęki) na linii przenikania kolebek lub innych elementów sklepionych. Występuje w architekturze gotyku, jako szkielet sklepienia lub w renesansu północnej Europy, jako element ozdobny. Do sklepień żebrowych należą sklepienia: krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, kryształowe, palmowe.
Transept (inaczej nawa poprzeczna), część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium a resztą jego budynku. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty - wschodni i zachodni. Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Na skrzyżowaniu transeptu i nawy głównej może występować wieża.
Wspornik - element konstrukcyjny - belka umocowana np. w ścianie jednym końcem. (drugi koniec nie ma podparcia). Jej zadaniem jest podtrzymanie elementu wystającego przed lico ściany wewnątrz lub na zewnątrz budynku (balkon, wykusz, pomost itp).
Więźba dachowa - drewniana konstrukcja dachu, drewniany szkielet dachu, który przenosi obciążenia z pokrycia dachowego. Więźby należą do konstrukcji ciesielskich. Przekazywanie sił od obciążeń ciężarem własnym, wiatrem i śniegiem pomiędzy poszczególnymi elementami odbywa się poprzez złącza ciesielskie. Podstawowym elementem więźby są wiązary dachowe, wśród których najczęściej spotyka się: wiązary krokwiowe, jętkowe, płatwiowo-kleszczowe, wieszarowe. Dach składa się z kilku wiązarów na których spoczywa pokrycie dachu oparte za pośrednictwem łat (wąskich desek lub szerokich listew) lub deskowania. Wiązary opiera się na belkach stropu poddasza; na murze za pośrednictwem murłaty lub ścianie szkieletowej - na belce oczepowej. W kierunku podłużnym konstrukcja dachu usztywniona jest za pomocą ukośnie przybijanych desek wiatrownic.
2