Rozdział I Antyk

Grecja i Rzym odgrywały przed wielu wiekami rolę dwóch europejskich mocarstw. Tworzyły one cywilizację, która stała się później podstawą rozwoju całego kontynentu. Polska jako państwo jeszcze wówczas nie istniała, nie istniała więc też literatura polska. Jakkolwiek podobnie jak inne narody europejskie kultura i literatura polska korzysta później z dorobku twórczego świata antyku. Świadomość tego faktu pozwala nam zaliczać się kulturowo do Europy, która obecnie przeistacza się w wielką rodzinę. Jest to rodzina wyrosła na tradycjach moralnych znanych już w antyku. Starożytna Grecja dała Europie zamiłowanie do nauki, motoru wszelkiego postępu, Rzym natomiast po wielu przemianach stał się kolebką chrześcijaństwa europejskiego, które przez liczne stulecia powstawało na Bliskim Wschodzie.

Sama nazwa: Europa to imię mitologicznej księżniczki fenickiej, z którą Zeus (najwyższy z bogów greckich) miał trzech synów. Powstająca po upadku państwa zachodniorzymskiego (V w. n.e.) literatura tworzona w językach narodowych kontynentu wzoruje się na dorobku literackim antyku. Również i współcześnie z niego korzysta. Wydaje się więc, iż mówienie o literaturze polskiej bez poznania źródła, z którego przez lata czerpała wzorce, nie byłoby pełnym i prawdziwym jej obrazem.

Antyk to epoka (okres) trwająca od XIX wieku pne. do 476 roku naszej ery. Nazwa epoki jest określeniem późniejszym, wywodzi się z języka łacińskiego (ante- przed) i oznacza stosunek twórczości nowożytnej do przeszłej stanowiącej wzorzec. Stąd wywodzi się kierunek zwany klasycyzmem nawiązujący w epokach późniejszych do antycznej tradycji świata grecko-rzymskiego; oznacza twórczość naśladującą wzory starożytne, tj. doskonałe (z łac. classicus- pierwszorzędny), dlatego w stosunku do antyku używa się nazwy klasycyzm lub ogólnie starożytność.

Podłoże filozoficzne antyku (sposób widzenia świata przez ludzi) jest problemem złożonym. Można je podzielić na dwa nurty ideowe i kulturowe, które w wiekach późniejszych będą wywierać wpływ na kształt duchowy Europy, codzienne ludzkie życie i charakter literatury europejskiej. Pierwszy z owych nurtów związany jest z bogactwem cywilizacji stworzonej przez starożytnych Greków i Rzymian. Drugi natomiast jest spuścizną ideową wywodzącą się z historii Izraela, pierwszego narodu chrześcijańskiego, którego religia została przyjęta najpierw przez Rzym, później przez całą Europę.

Antyk mityczny (grecki) U samego początku ideologii starożytnej Grecji i Rzymu znajduje się mitologia, to jest system wierzeń i mitów. Mity były nazywaniem rzeczywistości przez ludzi pierwotnych; były to baśnie wymyślone na użytek własny; tłumaczyły kosmogonię, czyli historię powstania świata, bogów, praw rządzących przyrodą. W mitach czytamy, iż świat wyłonił się z Chaosu, choć nikt naprawdę nie wiedział, czym ów Chaos był. Z niego wyłoniła się pierwsza para bogów Uranos i Gaja (niebo i ziemia).

Od tego czasu rozpoczęło się powstawanie świata i całej rodziny bogów. Syn Uranosa Kronos po walce z ojcem zasiadł na tronie boskim. Jego z kolei pokonał Zeus, syn, którego wcześniej matka uratowała przed śmiercią z rąk ojca. Kronos bowiem obawiał się o tron i wszystkie swoje dzieci połykał. Gdy Zeus pokonał Kronosa, stał się bogiem wszystkich bogów i ludzi, a swoją siedzibę miał na Olimpie (pasmo gór w Grecji zwanej w antyku także Helladą).

Mity były przekazywane ustnie, dopóki nie wymyślono pisma i nie zaczęto ich spisywać. Dzięki temu wiemy, że starożytni wierzyli, iż ktoś, jakaś istota wyższa ponad człowiekiem musiała rządzić światem przyrody i ludzkim, tworzyć go i nad nim panować, ponieważ człowiek wydawał się do tego za słaby. Rolę tę przypisywali wielu bogom, wyznawali wielobóstwo, czyli politeizm. Każdy z bogów miał pieczę nad jedną lub kilkoma określonymi dziedzinami ludzkiego życia, a byli wśród nich na przykład: bóg podziemia, bóg mórz i oceanów, bóg płodności czy bóg miłości. Było ich wielu i zostali wykreowani przez ludzi, którzy w owych bogów wierzyli i wcale swojej religii nie nazywali mitami lub baśniami.

Starożytni wyznawali wiarę w życie wieczne po śmierci, a warunkiem owego życia był pochówek zgodny z ustalonymi obrzędami. Dlatego tak ważną rolę w mitach ma fakt godnego chowania zmarłych ("Iliada", "Antygona"), bez niego bowiem nie można było cieszyć się życiem pozagrobowym w Hadesie.

Filozofia klasyczna Wierzenia powyższe obowiązywały do czasów Talesa z Miletu, VII w. pne., zwanego ojcem filozofii, który stwierdził, iż świat nie wyłonił się z Chaosu- bytu abstrakcyjnego, lecz z wody. W swoich dociekaniach posługiwał się obserwacją przyrody i nauką, nie zaś dogmatycznymi wręcz wierzeniami (prawd mitycznych do tej pory nikt nie podważał, były obowiązującą cechą mentalności człowieka stawiającego świątynie swoim bogom).

Od Talesa rozpoczyna się istnienie filozofii (z gr. umiłowanie myślenia), a swój rozkwit przeżyła pomiędzy VI i IV wiekiem pne. za sprawą Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Pitagorasa, Epikura i innych. Stworzyli oni własne systemy filozoficzne oparte na naukach ścisłych, fizyce, etyce, logice i matematyce, bez mitów i religii. Dołączyli potem do nich filozofowie starożytnego Rzymu z Seneką, Lukrecjuszem, Cyceronem oraz Orygenesem, Augustynem jako filozofami chrześcijańskimi.

Filozofia jest matką nauk, a zajmuje się dociekaniem prawd dla człowieka najistotniejszych: szuka odpowiedzi na pytania o uniwersalia- na przykład: jaki jest sens bytu ludzkiego, czym jest życie, prawda, dobro, zło, bóg itp. Ponieważ zawsze w swej wędrówce po ziemi człowiek wraca do tego typu pytań, filozofia odbierana jest jako jedna z najważniejszych dziedzin nauki. Od początku swego istnienia ma ogromny wpływ na kształtowanie świadomości człowieka, od jej badań naukowych zależą wszelkie prądy umysłowe, a więc postawa człowieka wobec świata zewnętrznego i wewnętrznego, także tak zwana mentalność ludzka.

Mitów greckich już dzisiaj nikt nie opowiada i nikt w nie wierzy. Świat przedstawiony przez mitologię grecką nosi miano pogańskiego. Antyk natomiast dzięki pojawieniu się filozofii pojmowany jest jako świątynia nauki i wiedzy ścisłej, to znaczy wiedzy wyrosłej z rozumu i doświadczeń, badań naukowych z pominięciem sfery pragnień ludzkiej wyobraźni i religii. Do dorobku takiego antyku będą nawiązywali później ludzie żyjący w renesansie, oświeceniu czy pozytywizmie.

Antyk chrześcijański (Bliskiego Wschodu i Rzymu) Epoka antyku to czas narodzin chrześcijaństwa europejskiego. Opiera się ono na zasadzie kultu i wiary w jednego Boga. Wiarę w istnienie jednego Boga nazywa się monoteizmem (w odniesieniu do religii monoteistycznych rzeczownik Bóg piszemy wielką literą, przymiotniki typu boski, boskiego małą).

Wiedza o Bogu imieniem Jahwe została zawarta w Biblii, dziele napisanym przez proroków i ewangelistów żydowskich. Składa się ono z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Nazwa (Biblia) pochodzi od greckiego słowa biblion- zwój papirusu, książka, pismo, a w liczbie mnogiej wyraz biblia oznacza księgi. Są to księgi uznawane przez chrześcijan za święte i natchnione przez Boga.

Stary Testament powstał między XII a II wiekiem pne. w języku hebrajskim i aramejskim, w niewielkiej części w starożytnym języku greckim. W IV i V wieku tekst ksiąg został przełożony na język łaciński(Wulgata) i ów przekład stał się tekstem obowiązującym w kościele katolickim. Zawiera on 45 ksiąg.

Nowy Testament powstał między połową I wieku a połową II wieku w języku greckim i aramejskim. Zawiera 27 ksiąg. Wśród ksiąg biblijnych wyróżnia się księgi historyczne, prorockie i dydaktyczne.

Wyraz testament oznacza przymierze zawarte pomiędzy Bogiem Jahwe i ludźmi. Owo przymierze mówi o tym, iż w zamian za przestrzeganie przykazań boskich ludzie mogą liczyć na miłość i opiekę Boga. Jest to Bóg- stwórca wszechświata.

W pierwszej Księdze Biblii pt. Genesis (Rodzaju) znajduje się opis stworzenia świata przez Boga. W kolejnych księgach są opisane losy pierwszych ludzi i historia narodu wybranego- Izraela. Ewangelie Nowego Testamentu dotyczą życia Jezusa Chrystusa, syna Boga, mesjasza i odkupiciela..

Biblia jest skarbnicą wiedzy o świecie chrześcijańskim powstającym w starożytności, jest także dzisiaj najbardziej znanym dziełem literackim świata, z którego czerpią natchnienie kolejne już generacje twórców literackich. Prawdy w niej zawarte wyparły wierzenia starożytnych Greków i Rzymian, zmieniły ewolucyjnie charakter Europy.

Oblicze starożytnego człowieka, jak widać, jest różnorodne. Mówimy tu bowiem o bardzo rozległym przedziale czasowym i geograficznym. Dwa tysiące lat z okładem (!). Człowiek przez ten okres z istoty prymitywnej przekształcił się duchowo i cywilizacyjnie. Z jaskiniowca przemienił się w lokatora pałaców, dworów, domów z cegły; ze zwykłego zjadacza chleba przemienił się w człowieka wierzącego, myślącego racjonalnie i zainteresowanego własnym rozwojem, także postępem we wszelkich dziedzinach działalności.

Starożytna Grecja i Rzym to cywilizacje, które przeszły do historii. Wiedzę o nich zawdzięczamy przede wszystkim literaturze, także pięknej, słowu zapisanemu na kartkach papieru, możemy też podziwiać pomniki kultury starożytnej w Grecji, we Włoszech i wszędzie tam, dokąd dotarły wówczas rzymskie legiony. W każdym języku narodowym Europy można odnaleźć wyrazy lub zwroty wywodzące się z greki lub łaciny mającej rzymskie pochodzenie.

Poetyka Arystotelesa Literatura starożytna pozostawiła po sobie mnogość gatunków literackich i arcydzieł; pierwszy zarys teorii literatury w "Poetyce" Arystotelesa, gdzie wszystkie dzieła nazywane są ogólnym mianem poezji. Nie ma tam podziału na klasyczne już dzisiaj (wzorcowe) trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Dwa najważniejsze przesłania Arystotelesowej teorii literackiej związane są z pojęciami mimesis i katharsis.

Mimetyzm zakłada, iż literatura naśladuje rzeczywistość, jest jej odbiciem, natomiast katharsis to inaczej emocjonalne oczyszczenie polegające na tym, iż czytelnik lub widz przeżywa dzieło. Rozumiemy to w ten sposób, iż jeżeli czytamy książkę lub oglądamy sztukę w teatrze, powinniśmy coś odczuwać (radość, gniew, strach itp.). W wypadku braku takiego odczuwania czy wczuwania się w literackie lub sceniczne dzianie się po prostu dzieło, zdaniem Arystotelesa, jest złe, ponieważ wypowiedź artystyczna powinna być nastawiona na wywołanie odpowiednich ludzkich emocji.

Dorobek antyku to także wielkie tragedie antyczne i zarazem powiązany z nimi teatr, bez którego istnienia kulturalny człowiek również dzisiaj nie wyobraża sobie życia pomimo kina, video i telewizji satelitarnej, które przecież wyrastają właśnie z teatru. Teatr jest wielkim początkiem kultury europejskiej społecznej i indywidualnej każdego człowieka.

Twórcy literatury antycznej

Grecy:

Trzej tragicy greccy:

Ajschylos- twórca tragedii antycznej, wprowadził na scenę drugiego aktora, "Orestea", autor 90 utworów.

Sofokles- wprowadził na scenę trzeciego aktora, "Antygona", autor 120 utworów.

Eurypides- trzeci wielki tragik, "Medea", autor 80 dramatów.

Większość dzieł wymienionych wyżej twórców nie przetrwało do dzisiaj

Anakreont- twórca lekkiego, wesołego wiersza o tematyce miłosnej lub biesiadnej

Arystofanes- komediopisarz.

Homer- najwybitniejszy poeta grecki, twórca "Iliady" i "Odysei".

Teokryt- twórca sielanek..

Safona- najwybitniejsza poetka.

Kallimach- mistrz drobnych form poetyckich, autor pierwszej historii literatury.

Tyrtajos- twórca elegii wojennych.

Rzymianie

Horacy- największy poeta liryczny, "Pieśni", "Satyry".

Owidiusz- twórca elegii, "Przemiany".

Wergiliusz- pisał sielanki, "Bukoliki", "Eneida" to epopeja wzorowana na "Iliadzie" Homera.

Terencjusz- komediopisarz, cytat z jego utworu: "Jestem człowiekiem i nic co ludzkie, nie jest mi obce" stał się w XVI wieku hasłem renesansu europejskiego.

Teoria literatury:

anakreontyk- zob. wyżej Anakreont.

dytyramb- pieśń pochwalna na cześć kogoś o charakterze wzniosłym lub tragicznym.

elegia- utwór liryczny o nastroju smutnym wyrażający żal po czyjejś śmierci.

epigramat- krótki utwór liryczny z puentą.

epopeja- epos, dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą, mówiący o ważnych wydarzeniach dla danej jednostki lub grupy ludzi.

hymn- pieśń pochwalna, dzisiaj religijna lub patriotyczna.

komedia- odmiana dramatu o tematyce lekkiej i zabawnej, w antyku była przeciwieństwem tragedii(zob.).

pean- pieśń pochwalna.

pieśń- utwór odznaczający się dźwięcznością, melodyjnością, układem stroficznym, dawniej przeznaczony do śpiewania.

poetyka- część teorii literatury, teoria dzieła literackiego zajmująca się badaniem środków artystycznych, językowych, kompozycyjnych, rodzajami i gatunkami literackimi.

porównanie- zestawienie pojęć na podstawie jakiegoś podobieństwa przy użyciu łączących je wyrazów: jak, jakby, podobnie itp.

porównanie homeryckie- porównanie bardzo rozwinięte.

przypowieść- parabola, opowieść o charakterze pouczającym, przekazuje myśl moralną poprzez przykład zaczerpnięty z życia lub wymyślony, służy tłumaczeniu prawd biblijnych.

psalm- pieśń religijna.

psałterz- zbiór psalmów, jedna z ksiąg Starego Testamentu.

tragedia- antyczna odmiana dramatu, (z gr. tragos- kozioł, ode-pieśń, dosłownie pieśń koźla, powstała pod wpływem świąt Dionizosa, aktorzy byli przebrani w kożle skóry), charakteryzuje się budową: prolog (wstępna pieśń chóru), stassimony ( pieśni chóru pomiędzy epejsodionami), epejsodiony ( epizody, dziś akty, do 5 ep.), eksodus ( pieśń chóru kończąca dzieło) oraz zachowanie trzech jedności miejsca, czasu i akcji (akcja dzieła rozgrywa się w tym samym miejscu, nie przekracza 24 godz. i jest jednowątkowa). Podejmuje temat tragedii losu człowieka w świecie kreowanym przez bogów. Sprawami mniej poważnymi zajmowała się komedia obliczona na wywołanie śmiechu u widza.

tren- zob. elegia.

Rozdział II Średniowiecze

Średniowiecze to pierwsza polska epoka literacka X-XV w. Na zachodzie Europy trwa już od IV/V wieku. W 476 roku upadło cesarstwo zachodniorzymskie, Rzym natomiast został podbity przez plemiona germańskie. Stopniowo przejmowały one kulturę antyczną i chrześcijańską, aż same przeistoczyły się z narodów określanych mianem barbarzyńskich w chrześcijańskie.

Wielką rolę w procesie cywilizowania Europy odegrał kościół katolicki zajmujący się nauką, oświatą i wychowaniem młodych pokoleń. Kształtowanie nowego oblicza kontynentu, oblicza wielonarodowego i chrześcijańskiego trwało po wiek XV, a więc ponad tysiąc lat. Epokę tych przemian nazwano później w renesansie wiekami średnimi (z łac. media tempora). Polskie średniowiecze trwa od X do XV wieku.

Ideologia epoki

Myśli i dążenia ludzkie wieków średnich zostały zdominowane przez scholastykę, naukę i sposób myślenia przyjmujący za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, które starano się uzasadniać i wyjaśniać racjonalnie. Podobnie jak w antyku najważniejszą rolę na mapie politycznej Europy odgrywał Rzym, nie jako stolica cesarstwa, lecz kościoła katolickiego stojącego na straży prawd moralnych głoszonych w Biblii i największego budowniczego chrześcijaństwa.

Kościół ustanawia samodzielnie prawdy wiary, a wierni powinni ich przestrzegać. Był także w średniowieczu inicjatorem chrystianizacji ziem i narodów, które żyły nieświadome istnienia Boga i Jego przykazań.

Poza scholastyką średniowiecze jest bogate w kierunki filozoficzne tłumaczące wiernym zasady życia chrześcijańskiego, badające problemy wiary. Najważniejsze z nich opierają się na filozofii św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i św. Franciszka z Asyżu. Ostatni z wymienionych propagował radosne i ascetyczne oddanie się Bogu. Jako człowiek zamożny całe swe bogactwo rozdał ubogim, a sam zawierzywszy Bogu, niósł pomoc cierpiącym i chorym. Głoszoną przez niego naukę cechowała radość i umiłowanie natury.

Językiem urzędowym i literackim kontynentu stała się łacina, język liturgiczny i jednocześnie biblijny (oryginały ksiąg biblijnych zaginęły, pozostało tłumaczenie łacińskie, Wulgata). Nauka i oświata, a zatem i rozwój intelektualny ludzi został również zdominowany i rozwijany pod kątem szerzenia wiary katolickiej.

Podobnie wygląda życie kulturalne i literackie Europy. W architekturze dominują dwa style: styl romański (przeważnie wielkie budowle sakralne z ociosanego kamienia wzorowane na bazylikach, kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, kolegiaty i kościoły parafialne) oraz gotyk (budowle strzeliste z cegły, wywołujące wrażenie ruchu).

Literatura średniowieczna

zawiera w swoim dorobku dzieła o tematyce przede wszystkim religijnej. Nawet dzieła literatury świeckiej były często rozpoczynane prośbą do Boga o natchnienie poetyckie, jak jest to w przypadku wiersza Słoty "O zachowaniu się przy stole":

Gospodnie, da mi to wiedzieć,

Bych mogł o tem cso powiedzieć,

O chlebowym stole....

Najpopularniejsze w tym czasie dzieła literackie to pieśni, misteria, moralitety, kazania, rozmyślania, modlitewniki, ale ponad wszystko żywoty świętych (hagiografia) przedstawiające wzorce osobowe człowieka epoki.

Asceta

Dzieła hagiograficzne pouczały całe społeczeństwa, jak powinno wyglądać życie jednostki. Miał to być wzór człowieka oddanego wierze, ascety gardzącego uciechami doczesności, zadowalającego się skromnym bytowaniem. Hasłem i maksymą życiową miała dlań być biblijna prawda "memento mori"- pamiętaj, że umrzesz. Człowiek myślący takimi kategoriami miał spędzać życie na pokutowaniu i modlitwach, aby wyprosić sobie łaskę życia wiecznego w niebie, a wstęp do niego mają tylko ludzie dobrzy.

Przykładem ascety jest św. Aleksy z dzieła "Legenda o świętym Aleksym". Mimo swego wysokiego urodzenia i bogactwa rezygnuje on ze wszystkiego co materialne, rozdaje swe bogactwo biednym, a sam staje się żebrakiem. Los sprawia, że żyje w taki sposób pod schodami swego ojca, ale dopiero po śmierci zostaje rozpoznany przez kobietę, którą wcześniej poślubił, lecz z życia rodzinnego w dostatku i radościach również zrezygnował. Przykładów takich losów bohaterów jest wiele, zapisanych jako dzieła literackie i też potwierdzonych przez historię.

Rycerz doskonały

Cechą nadrzędną bohatera literackiego wieków średnich jest wiara i oddanie się Bogu. Dotyczy to również kolejnego wzorca moralnego, jakim jest rycerz doskonały.

Średniowiecze to czasy wypraw krzyżowych mających na celu niesienie prawdziwej wiary chrześcijańskiej aż po Bliski Wschód. Zajęcie to przypadło w udziale rycerzom konno przemierzającym krańce Europy. Tworzą oni pewnego rodzaju wspólnotę a później warstwę społeczną kierującą się w swym postępowaniu wręcz świętym dla nich kodeksem rycerskim. Jakiekolwiek odstępstwo od niego mogło sprowadzić na rycerza hańbę, a nawet samobójczą śmierć.

Legendarny i przysłowiowy jest dziś ogromny szacunek rycerzy wobec płci pięknej, ale najważniejsze dla niego było oddanie swemu władcy i ojczyźnie. Na każde wezwanie o pomoc lub polecenia musiał stawać z orężem w ręce gotów umrzeć za sprawę.

Widzimy takiego bohatera we francuskiej "Pieśni o Rolandzie" przetłumaczonej na język polski w wiekach średnich. Hrabia Roland pełniący funkcję dowódcy tylnej straży wojsk francuskich bierze udział w wyprawie przeciwko Maurom (Arabom, którzy podczas plemiennych wędrówek osiedli w Hiszpanii). Ginie w zasadzce napadnięty przez całą armię wroga. Chociaż może wezwać pomoc, nie czyni tego, honor rycerski mu nie pozwala , wybiera śmierć. Z pola walki niesiony przez anioły dostaje się wprost do nieba.

Kilka wieków później w literaturze polskiej pojawi się taki średniowieczny rycerz, Konrad Wallenrod, który popełni samobójstwo, ponieważ wie, iż podstępna metoda walki z wrogiem jest wystąpieniem przeciwko kodeksowi i honorowi rycerza.

Dobry władca

Literatura średniowieczna przedstawia również wzorzec osobowy dobrego władcy. Znana wszystkim z historii "Kronika polska" Galla Anonima dokumentuje czasy panowania Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Pierwszy posiada cechy mądrego człowieka, który dba o dobro publiczne, jest oddany sprawom ojczyzny i poszczególnych obywateli, drugi jest świetnym wojownikiem i wzorem patriotyzmu. Obaj władcy są wzorem dla swoich następców, ponieważ dla swego narodu uczynili bardzo dużo.

Ⴗ

Tak więc tematyka dzieł literackich średniowiecza jest różnorodna, choć dominuje w niej cecha religijności, pochwała dobra (afirmacja) rozumianego w kategoriach wartości chrześcijańskich. Było to związane z życiem zwykłego obywatela katolickiej Europy.

Epoka średniowiecza to rozwój i ekspansja chrześcijaństwa europejskiego, ale też ewolucja samego systemu wiary katolickiej i Kościoła. Dla literatury polskiej jest to okres początkowego formowania się języka literackiego. Jest ona podobnie jak literatury innych narodów europejskich dwujęzyczna. Obok dzieł pisanych polskim piórem w języku łacińskim powstają zabytki literatury polskiej i polskiego piśmiennictwa.

Lektury średniowieczne

Autorstwo większości dzieł średniowiecznych jest anonimowe. Wynikało to z faktu, iż pracę artystyczną traktowano jako służbę Bogu, przed którym nazwiska nic nie znaczą, a dzieła mogą przyczynić się do wzrostu boskiej chwały.

Dzieła religijne i zabytki polskiego piśmiennictwa.

"Bogurodzica"- najstarsza pieśń polska, powstała prawdopodobnie w XIV wieku.

"Lament świętokrzyski"- arcydzieło liryki średniow. z XV w.

"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"- wiersz moralizatorski z XV w.

"Kazania świętokrzyskie"- nasjstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa pochodzący z około 1300 roku.

"Legenda ˙o ˙świętym ˙Aleksym"- ˙tłumaczenie polskie nie znanego oryginału z 1454 roku.

"Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek.

"Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek.

"Bulla gnieźnieńska"- w tekście łacińskim znajduje się 410 nazw polskich miejscowości, 1136 rok.

Dzieła świeckie.

"Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek.

Gall Anonim- ³ac. "Kronika polska", XI/XII w.

Wincenty Kadłubek- łac. "Kronika".

Jan Długosz- łac. "Historia Polski".

Niektóre dzieła literatury obcej.

"Pieśń o Rolandzie"- najstarszy epos francuski z XI wieku.

"Dzieje Tristana i Izoldy"- legenda celtycka z XIII wieku.

Dante Alighieri- "Boska Komedia", poemat epicki w 100 pieśniach, arcydzieło literatury włoskiej przedstawiające wędrówkę poetycką po piekle, czyśćcu i raju, 1307 rok.

Francois Villon- "Wielki Testament", poemat francuski złożony z 2000 wersów, 1461 rok.

Teoria literatury

apostrofa- zwrot bezpośredni do osoby, pojęcia abstrakcyjnego, przedmiotu spoza dzieła literackiego.

archaizm- wyraz przestarzały, którego dzisiaj nie używamy.

kazanie- wypowiedź o charakterze dydaktycznym.

kronika- opis zdarzeń według chronologii.

legenda- opowiadanie oparte na motywach chrześcijańskich lub opowieść fantastyczna o wydarzeniach historycznych.

misterium- przedstawienie teatralne o treści religijnej.

moralitet- przedstawienie teatralne wywodzące się z misterium, o tematyce świeckiej i charakterze pouczającym.

roczniki- spisy wydarzeń o charakterze publicznym pisane w porządku chronologicznym.

wiersz średniowieczny- składniowo-intonacyjny, w którym kolejne zdania zapisywane są w wersach.

Historia Polski

W średniowieczu powstaje państwo polskie, którego budowę rozpoczął Mieszko I. Jego syn Bolesław Chrobry kontynuuje udanie dzieło ojca; cesarz niemiecki i papież zgadzają się na utworzenie samodzielnego królestwa.

1025- Bolesław Chrobry został koronowany na pierwszego króla Polski. Ma ambicje uczynić ze swego kraju mocarstwo. Po okresie panowania kolejnych Piastów: Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Szczodrego, Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego następuje rozbicie dzielnicowe.

1138- Rozbicie dzielnicowe Polski na pomniejsze księstwa.

1228- Sprowadzenie do Polski przez Konrada I Mazowieckiego Krzyżaków, aby pomogli w chrystianizacji Prus. Zakon Niemiecki Marii Panny (Krzyżacy) został wcześniej wyparty z Jerozolimy i wypędzony z Węgier.

1320- Na króla Polski koronował się Władysław I Łokietek, a przez wszystkie lata swego panowania (1306-1333) jednoczył państwo rosnące w siłę i znaczenie polityczne w Europie. Był on praprawnukiem Bolesława Krzywoustego i ojcem Kazimierza III Wielkiego, na którym kończy się dynastia Piastów.

l364- Powstał Uniwersytet Jagielloński założony przez Kazimierza

Wielkiego.

Bitwa pod Grunwaldem; zwycięstwo Władysława II Jagiełły i armii polsko-litewskiej zostało zaprzepaszczone, ponieważ Zakon nadal istniał. Jagiełło był pierwszym królem z dynastii Jagiellonów, która wygasła po śmierci Zygmunta II Augusta w 1572 roku.

Rozdział III Renesans

Rozpoczął się we Włoszech i trwał na południu Europy od XIV w. do początku w. XVI. Do XV w. renesans był zjawiskiem wyłącznie włoskim. Na północy Europy rozpoczął się w pierwszych latach XVI w. i trwał po jego lata końcowe. Nie pojawił się nagle jako antyteza filozofii średniowiecznej, ale wywodził się z procesu długotrwałych przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych.

Nazwa renesans (z wł. renascimento, fr. renaissance) oznacza odrodzenie się sztuki i nauki antycznej. Charakteryzowało się większym zainteresowaniem życiem doczesnym, umiłowaniem ziemskiego piękna, rozwojem indywidualnym jednostki, wzmożonym rozwojem sztuk pięknych, powstaniem literatur narodowych kontynentu. Mistrzowie sztuki tych czasów to artyści wybitni i wszechstronni, a są wśród nich min. Donatello, Tycjan, Boticelli, Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł.

Polski renesans

rozwija się najpełniej w latach 1543 - 1584. Data pierwsza związana jest z wydaniem "Krótkiej rozprawy" M. Reja, "O karze za mężobójstwo" A.F. Modrzewskiego i "O obrotach ciał niebieskich" M. Kopernika. Rok końcowy polskiego odrodzenia określa data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego humanisty i poety tej epoki.

Renesans zwany jest także "złotym wiekiem", aluzja do "Przemian" Owidiusza, rzymskiego poety, który podzielił w swym dziele etapy rozwoju świata na wieki złoty, srebrny, miedziany i żelazny. Ów pierwszy etap charakteryzował się tym samym, co biblijny raj na ziemi. Polska stawała się potęgą terytorialną i polityczną Europy, a szlachta zyskiwała sobie wiele praw stawiających tę warstwę społeczną na wyżynach hierarchii politycznej kraju. Szlachta to wcześniejsze rycerstwo zyskujące sobie nadania ziemskie od monarchy. Z powodu wzrostu rangi tej grupy społecznej i licznych przywilejów nadawanych im przez króla renesans określa się też mianem "złotego wieku" wolności szlacheckiej.

Postawa ideowa człowieka renesansu

Humanizm

(z łac. humanitas- człowieczeństwo, ludzkość)- prąd umysłowy, którego hasłem było powiedzenie Terencjusza "Jestem człowiekiem i nic co ludzkie, nie jest mi obce". Oznaczało to całkowite przeciwstawienie się mentalności ludzi poprzedniej epoki, średniowiecza.

Ascetę skupionego na modlitwach i umartwianiu się zastąpił nowy typ bohatera, a mianowicie człowiek żyjący według zasady carpe diem- chwytaj dzień, korzystaj z życia, ciesz się życiem ziemskim. Ów stosunek do życia najdobitniej przedstawia fraszka Jana Kochanowskiego pod tytułem "Do gór i lasów":

...Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował?

Jażem przez morza głębokie żeglował,

Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy,

Jażem nawiedził Sybilline lochy.

Dziś żak spokojny, jutro przypasany

Do miecza rycerz; dziś między dworzany

W pańskim pałacu,...

Humanista to jednostka złożona i indywidualna, posiadająca prawo do rozwoju wszechstronnych zainteresowań nauką i światem zewnętrznym, sobą samym. Wzorzec osobowy renesansu to człowiek wykształcony, znający języki obce, dorobek kultury antycznej, podróżnik, bystry obserwator i uczestnik życia współczesnego rodzinnego i towarzyskiego.

Zainteresowanie życiem doczesnym humanisty nie oznaczało bynajmniej rezygnacji z wiary w Boga, wobec którego spełniał swe powinności jednak już nie jako fanatyk religijny, ale postępujący w myśl zasady "Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie", człowiekowi co ludzkie; więc przede wszystkim radość życia i możliwość rozwoju.

Humanistyczne nawiązania do antyku są widoczne w literaturze polskiej, która korzysta z gatunków literackich uformowanych w starożytności (jak cała Europa) a w dziełach literackich pojawiają się postacie z mitów greckich albo też wykorzystywane są całe wątki mityczne, jak na przykład w "Odprawie posłów greckich" Kochanowski przedstawia bohaterów wojny trojańskiej.

Z powodu nawiązywania do tradycji antycznego świata grecko-rzymskiego renesans można określić jako epokę klasyczną. Mianem klasycyzm będą też określane elementy nawiązujące do wartości antycznych w literaturze późniejszych epok.

Reformacja

to prąd i ruch społeczny renesansu. Kościół odgrywał jeszcze wielką rolę w całej Europie, gdy wstrząsnęła nią fala reformacji. Znamienne dla niej było wystąpienie wielkich reformatorów z Lutrem, Kalwinem i Husem na czele. Luter (1517, Wittenberga) głównie przeciwstawił się w swoich tezach o odpustach demoralizacji Kościoła, który uzurpował sobie prawo do nieomylności, a nawet poprzez hojne datki gwarantował ludziom wstęp do biblijnego raju.

Jak każda instytucja zarządzana centralnie na tak wielkim obszarze geograficznym, tak Kościół nie ustrzegł się pewnych wypaczeń, zdaniem reformatorów, szczególnie zaś wadliwy system kontrolowania chrystianizacji kontynentu budził zastrzeżenia Tezy głoszone przez Lutra, znakomitego uczonego teologa, stały się punktem zapalnym dla ruchu społecznego rozprzestrzeniającego się w Europie. Chodziło o odrzucenie tak wielkiej roli Kościoła jako pośrednika w kontaktach z Bogiem.

Reformatorzy negowali przypisywaną sobie przez Kościół nieomylność w interpretowaniu prawd objawionych w Biblii i odrzucali większość dogmatów wcześniej przezeń ustalonych. Uważali religię za indywidualną sprawę człowieka, który jako wierzący powinien samodzielnie szukać wiary w Boga.

W wyniku takiego światopoglądu powstały nowe religie również oparte na Biblii, lecz tłumaczące ją nieco inaczej. Jak wiadomo kościół rzymskokatolicki przeżył już wcześniej rozłam (XI wiek) i podzielił się na Zachodni ze stolicą w Rzymie i papieżem oraz Wschodni ze stolicą w Konstantynopolu i patriarchą (kościół prawosławny), teraz natomiast Zachodni podzielił się wewnątrz na różne odmiany.

Największe religie europejskie powstałe w wyniku reformacji to kalwinizm i luteranizm, z których wywodzą się powstałe w XIX wieku i później inne religie protestanckie (znane w Polsce dzisiaj to metodyści, baptyści, zielonoświątkowcy czy inne: wszystkie wyrosły z Biblii). Z kalwinizmu wywodzi się także powstały w renesansie kościół anglikański.

Ⴗ

Oba prądy renesansu, humanizm i reformacja dały narodom europejskim tożsamość kulturalną i postęp w dziedzinie nauki i sztuki. Humanizm skierował uwagę człowieka na naukę i wartości rozwojowe, jakie można osiągnąć podczas życia na ziemi. Reformacja spowodowała uniezależnienie się szeregu państw od Kościoła zarządzanego centralnie przez papieża.

Biblię tłumaczono w renesansie na języki narodowe, dzięki czemu religia mogła stać się bardziej dostępna dla prostego wyznawcy, który nie znał łaciny i nie rozumiał, co się do niego mówi podczas obrzędów liturgicznych. Znaczenie więc i ranga do tej pory odsuwanych na plan drugi literatur i języków narodowych kontynentu wzrastała, a niektórych dopiero się rodziła i w pełni rozkwitała.

Na język polski Biblię przetłumaczył Jakub Wujek (w całości w 1599 roku); Stary Testament był już tłumaczony w XV wieku z tłumaczenia czeskiego (Biblia królowej Zofii).

Ojcowie literatury polskiej

W literaturze polskiej pojawia się pierwszy poeta, który tworzy w języku narodowym, a jest nim Mikołaj Rej, autor min. wiersza "A niechaj narodowie wżdy postronne znają, /iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają". Stąd zyskał sobie miano ojca literatury polskiej. Jego młodszego kolegę po piórze Jana Kochanowskiego natomiast nazywamy ojcem poezji polskiej, ponieważ dzięki niemu rozwinął się język poetycki literatury polskiej z bogactwem gatunkowym i środków wypowiedzi artystycznej. To dzięki Kochanowskiemu literacka świadomość Polaków jest związana duchowo z Europą po dziś dzień. Ale to nie koniec niejako galerii literatów zasłużonych dla twórczości narodowej, bo w polskiej literaturze pojawili się jeszcze pisarze polityczni w osobach Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Łukasza Górnickiego. Pierwszy z nich zyskał sobie miano ojca demokracji polskiej, ponieważ od Modrzewskiego naród polski uczył się patrzenia na problemy reform społecznych i demokrację w państwie.

Tak więc dla literatury polskiej renesans miał ogromne znaczenie, rozpoczął bowiem kształtowanie się języka literackiego. Wprowadza do literatury elementy dorobku antycznego charakterystycznego dla całej ówczesnej Europy z bogactwem gatunkowym i artystycznych środków wypowiedzi; kształci język ojczysty, rozwija wiele dziedzin nauki i życia publicznego.

Przedstawiciele epoki i ich dzieła

Mikołaj Rej- autor "Krótkiej rozprawy", "Żywota człowieka poczciwego", "Żywota Józefa" i innych dzieł.

Jan Kochanowski- być może największy poeta literatury polskiej, autor "Fraszek", "Pieśni", "Trenów" i pierwszej tragedii polskiej "Odprawa posłów greckich".

Łukasz Górnicki- pisarz polityczny, "Dworzanin polski".

Andrzej Frycz Modrzwewski- pisarz polityczny, "O poprawie Rzeczypospolitej".

Mikołaj Sęp Szarzyński- "Rytmy albo Wiersze polskie".

Szymon Szymonowic- autor "Sielanek'.

Piotr Skarga- kaznodzieja nadworny króla Zygmunta III, wygłaszał kazania na sejmie, działacz kontrreformacyjny, patriota, "Kazania sejmowe"(osiem kazań).

Przedstawiciele literatury obcej

Giovanni Boccacio- pisarz włoski, "Dekameron"- zbiór stu nowel.

Saaverda Miguel de Cerwantes- pisarz hiszpański, "Don Kichot"- parodia powieści rycerskiej.

Francesko Petrarka- jeden z najwybitniejszych poetów włoskich, "Sonety do Laury"- zbiór 366 wierszy.

Wiliam Shakespeare (Szekspir)- jeden z najwybitniejszych dramaturgów świata, Anglik, "Hamlet", "Makbet", "Romeo i Julia", autor 37 sztuk.

Tarquato Tasso- poeta włoski, "Jerozolima wyzwolona", poemat epicko- religijny.

Teoria literatury

dialog- wypowiedź dwu lub więcej osób w dziele.

fraszka- krótki utwór liryczny o charakterze żartobliwym.

inwersja- przestawienie czasowe lub wyrazowe w utworze.

peryfraza- omówienie, zastąpienie określenia innym, szerszym.

pytanie retoryczne- pytanie nie wymagające odpowiedzi posiadające charakter oznajmujący.

przerzutnia- przeniesienie części zdania do następnego wersu lub strofy.

rym- tożsamość brzmieniowa ostatnich głosek lub ich zespołów w dwóch wersach.

rym męski- obejmuje część ostatniej sylaby poczynając od samogłoski, najczęściej występuje przy wyrazach jednozgłoskowych.

rym żeński- obejmuje ostatnią samogł. oraz ostatnią sylabę szeregu (wersu).

sonet- utwór o swoistej budowie i treści: dwie strofy 4-wersowe oraz dwie 3-wersowe. Dwie pierwsze mają charakter opisowy, trzecia i czwarta refleksyjny.

sielanka- utwór opiewający urodę życia na wsi.

tren- utwór lir. o charakterze żałobnym.

wiersz biały- wiersz bez rymów.

Z historii Polski

Podpisano nowy traktat z Krzyżakami w Krakowie. Ziemie Zakonu przekształcono w świeckie państwo Prusy, lennika Polski. Król Polski Zygmunt I Stary odebrał hołd poddańczy od Albrechta Hohenzollerna do tej pory mistrza krzyżackiego, teraz księcia Prus. W

1569- Za panowania Zygmunta Augusta Polska i Litwa podpisały unię w Lublinie. Odtąd oba kraje miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną, wojskową, monetarną, razem wybierać sejm i senat, a także króla.

1573- Pierwsza wolna elekcja, na której szlachta wybrała na króla Polski Henryka Walezego, ale rządził on tylko dwa lata. Po rocznym później bezkrólewiu Stefan Batory królował w Polsce dziesięć lat, a szlachta polska rosła w przywileje.

1587- Na tronie zasiada Zygmunt III Waza, który do 1598 roku królował również w Szwecji. Kontynuował on wojnę o Inflanty- ziemie po Zakonie Inflanckim (dzisiejsza Estonia i Łotwa) z Rosją, Danią i Szwecją.

Hetman litewski Jan Chodkiewicz stacza bitwę ze Szwedami pod Kircholmem i było to wspaniałe zwycięstwo polskiej husarii, najlepszej wówczas jazdy świata.

Rozdział IV Barok

Epoka baroku trwa przez cały wiek XVII. Nazwa wywodzi się z historii sztuki, w języku portugalskim barocco oznacza perłę o nieregularnych kształtach. Sztuka barokowa charakteryzuje się bogactwem ozdób i motywów, fantazją i olśniewającą formą, a także malowniczością i monumentalizmem. Te elementy pojawiły się w sztuce sakralnej, w kościołach po soborze trydenckim (1545-1563), kiedy to nastąpiło rozluźnienie chłodnych doktryn religijnych na rzecz ożywienia liturgii, skupienia się na uczuciowości obrzędu.

Styl barokowy pojmowany był często jako kontynuacja i rozwój niektórych cech sztuki renesansowej.. Czas trwania stylu barokowego określa się na II połowę XVIII wieku aż po 1760 rok w całej Europie, Rosji, styl ten dotarł nawet do Ameryki Łacińskiej.

Podłoże ideowe

polskiego baroku jest problemem złożonym. W końcowej fazie renesansu dał się zauważyć kryzys filozoficzny. Jawił się on w dyskusjach na temat współistnienia tradycji antycznych i chrześcijańskich. Nie sposób je zignorować w tym miejscu.

Humaniści renesansowi odrzucali pośrednictwo Kościoła w wyborze i interpretacji tradycji antycznych. Antyk, jak była o tym mowa w rozdziale I, postrzegany był jako epoka kultu nauki ścisłej i świeckiej, bez religii. Kościół na pierwszym planie stawiał Boga, przestrzeganie zasad wiary przez siebie głoszonych. Humanizm w centrum wszechświata postawił człowieka, wyzbywał się i odżegnywał od rygorów narzuconych przez Kościół. Człowiek renesansu czuł się wolnym i niezależnym. Jednak pod koniec XVI wieku stosunki w społeczeństwach europejskich nie sprzyjały owej wolności, skłaniały człowieka do podporządkowania się grupom wyznaniowym, kościołom, stanowiącym większość w danym państwie. Takie było oblicze Polski XVII wieku.

Reformacja podzieliła kraje kontynentu na wyznaniowo różne. Sprawy religii stały się ważnym czynnikiem świadczącym o odrębności i tożsamości narodów. Tożsamość narodowa z kolei to zjawiska związane z historią i tradycją narodową. W Polsce barokowej zwyciężyły poglądy utrwalające tradycje kościoła katolickiego.

Ⴗ

XVII wiek to okres, kiedy Polska była nękana licznymi wojnami. Styl i sposób życia zdominowany został przez dwa nurty społeczne:

Sarmatyzm

był ideologią wytworzoną przez polską szlachtę. Przypisała ona sobie pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, ludu niezwykle walecznego i dzielnego spokrewnionego ze Scytami.

Zgodnie z ówczesnymi przekonaniami szlachty jedno z plemion Scytów przywędrowało ze stepów Morza Czarnego nad Wisłę, obróciło tubylców w niewolników i stało się "narodem szlacheckim".

Powyższa fantastyczna wizja spowodowała, iż szlachta polska stawała się zadufana w sobie, chełpiła się swoim pochodzeniem i wynosiła ponad inne narody Europy. Najbardziej negatywnym zjawiskiem było sobiepaństwo szlacheckie, życie ponad stan, nieliczenie się z prawem i władzą królewską. Jakość bojowa pospolitego ruszenia wobec niebezpieczeństw zagrożenia kraju była wątpliwa. Wśród szlachty panoszyła się ciemnota i zacofanie, całkowite lekceważenie nauki i oświaty, dewocja i zabobony.

Kontrreformacja

to drugi prąd umysłowy i ruch społeczny baroku. Rozpoczął się po soborze trydenckim (1545-1563), na którym Kościół opracował swoistą strategię walki z reformacją. Zagrożony przez inne kościoły powstałe w wyniku reformacji renesansowej kościół katolicki całkowicie przeciwstawił się i zwalczał innowierców.

Polski sejm koronacyjny w 1633 roku zatwierdził poprawkę mówiącą o zachowaniu praw kościoła rzymskokatolickiego, która to zapisana w nie dość jednoznacznej formie dawała szerokie pole do interpretacji. W efekcie rozpoczęła się ostateczna rozprawa z najbardziej radykalnym odłamem polskiej reformacji, ze zborem braci polskich. Uchwała sejmowa doprowadziła do umocnienia pozycji Kościoła i jego zwycięstwa w walce z reformacją.

Literatura barokowa

Na kształt literatury barokowej miał przeogromny wpływ dynamiczny rozwój sztuki architektonicznej, malarskiej, rzeźbiarskiej i urbanistyki . Styl barokowy rozprzestrzeniał się po dworach królewskich, świątyniach, pałacach magnatów i siedzibach szlacheckich. Najogólniej dokonując charakterystyki można powiedzieć, iż polegał ów styl na wydobyciu piękna poprzez zastosowanie rozbudowanej i kwiecistej formy wypowiedzi artystycznej.

Obrazy wielkich malarzy tego okresu z Rubensem i Rembrandtem na czele przedstawiały nawet ludzi o upiększonych nieco kształtach, co wynikało z upodobania koła i owalu jako środków artystycznych. Kobiety na obrazach Rubensa mają obfite kształty, a dzisiejsze miss świata nie stanowiłyby żadnego przedmiotu zainteresowania barokowego artysty, są po prostu za chude. Kościoły barokowe podobnie jak dwory możnych „tryskają” pomysłowością architektów, a ich wnętrza olśniewają ornamentyką, „kapią” złotem i srebrem, olśniewają dekoracjami prezbiteriów i naw, wszystko jest w nich zrobione z pieczołowitością i poczuciem piękna.

Przepych formy towarzyszył wszystkim rodzajom sztuki, a więc i literaturze, która musiała reagować na potrzeby czasów. Najpopularniejszym stylem barokowego pisania był marinizm wywodzący się od włoskiego poety Mariniego. Polegał on na (?)... Oczywiście olśniewaniu czytelnika formą dzieła.

Forma jest to najprościej mówiąc bogactwo narzędzi, jakimi dysponuje poeta podczas pisania wiersza, a więc może ów wiersz napisać dobierając sobie odpowiedni gatunek znany już z poprzednich epok literackich, ale może taki gatunek stworzyć samodzielnie. Dodatkowo w zależności od tematyki utworu możliwe jest zawsze dobieranie słów i określeń potrzebnych poecie dla wyrażenia tego, co jest przedmiotem jego wyznania.

Poeci barokowi byli mistrzami w konstruowaniu i dobieraniu formy. Ich wiersze olśniewają bogactwem porównań, alegorii, metafor i epitetów, a powstają zazwyczaj z potrzeby chwili przy rożnych okazjach. Dzieła barokowe nie propagują żadnej ideologii, z której przemawia się do czytelnika. Wiersz barokowy ma zachwycać bogactwem formy, to jest języka. Widać to na przykładzie wiersza o miłości poety barokowego Jana Andrzeja

Morsztyna pt. "Niestatek"(niestałość):

Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni

Słonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,

Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,

Prędzej zamknie w garść świat ten,...

Podmiot liryczny dzieła wymienia kolejno kilkanaście zjawisk, które nie są możliwe do spełnienia, bo czyż można zamknąć w worku wiatr, schować promienie słoneczne do kieszeni, uspokoić sztorm słowem groźby, zamknąć w garści cały świat? Zapewne nie, ale utwór kończy się zapewnieniem:

Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,

Niźli będzie stateczna która białogłowa.

A zatem owe niemożliwości staną się realne prędzej, niż kobiety będą stałe w uczuciach do mężczyzn - oto sens "Niestatku", wiersza o niestałości kobiecych uczuć. Jakkolwiek utwór posiada dość czytelny cel i sens, to jest on z racji kompozycji utrzymany w tajemnicy i wyjawiony dopiero w szesnastym, ostatnim wersie. Przez poprzedzające go piętnaście wersów podmiot liryczny wylicza rzeczy niemożliwe, a daje tym popis swojej pomysłowości, bogactwa skojarzeń i słownictwa, jest na swój sposób genialny.

Przedstawiciele literatury baroku

W literaturze barokowej nie odnajdujemy arcydzieł kontynuujących wielką twórczość Jana Kochanowskiego i trzeba będzie na czytanie ich poczekać do Mickiewicza. Literatura baroku dała jednak następnym pokoleniom poetów i pisarzy powiększony słownik języka ojczystego i poetyckiego. Do przedstawicieli najbardziej cenionych należą:

Jan Andrzej Morsztyn- twórca poezji dworskiej, zbiorki "Lutnia" i "Kanikuła".

Daniel Naborowski- twórca poezji okazjonalnej.

Wacław Potocki- autor "Wojny chocimskiej".

Jan Chryzostom Pasek- "Pamiętniki".

Zbigniew Morsztyn- "Muza domowa".

Szymon Zimorowic- "Roksolanki to jest ruskie panny".

Z literatury obcej:

Pierre Corneille- dramaturg francuski, "Cyd".

Molier- komediopisarz francuski, "Świętoszek", "Skąpiec".

Teoria literatury

Najpopularniejsza w baroku była liryka, wiersze pisane na różne okazje.

alegoria- obraz lub opowiadanie posiadające cechy przenośni stałej.

aluzja- wypowiedź domyślna, odwołująca się do wiedzy odbiorcy,

posiadająca sens tylko w odwołaniu się do znanych faktów.

barbaryzm- zapożyczenie wyrazu z języka obcego.

epitet- określenie poetyckie, najczęściej przymiotnik lub imiesłów, który dla uzupełnienia nazwy przedmiotu zwraca uwagę na jego właściwości lub cechy, np. pożółkłe lica.

hiperbola- przesadnia, wyolbrzymienie, przesada.

oksymoron- epitet sprzeczny, np. wymowne milczenie.

oktawa- klasyczna forma strofy ośmiowersowej złożonej z jedenastozgłoskowców o układzie rymów: abababcc.

pamiętnik- opowiadanie o wydarzeniach jego uczestnika.

wiersz stychiczny- wiersz ciągły, bez podziału na strofy, występuje częściej w epice i dramacie niż w liryce.

Historia Polski

Barok to okres ciągłych wojen i bitew.

1648-1654- To okres wojen z Kozakami. Była to ludność naddnieprzańska zajmująca się łowiectwem i rybołóstwem, która wielokrotnie buntowała się przeciwko uciskaniu jej. Pod wodzą Bohdana Chmielnickiego powstali, aby zbrojnie domagać się swych praw i sprawiedliwości.

1648- Na tronie Polski zasiadł Jan Kazimierz, ostatni z Wazów.

1655-1660- Najazd na Polskę Szwedów. Chcieli oni pod wodzą Karola X Gustawa zdobyć Prusy i uczynić z Bałtyku wewnętrzne jezioro Szwecji albo zająć całą Polskę. Udaje im się to drugie dość szybko, ponieważ kraj był wyczerpany licznymi wojnami z Kozakami, Turkami i Rosją, w dodatku sarmacka szlachta nie kwapiła się ratować kraju i uciekła z pospolitego ruszenia zwołanego w Wielkopolsce. Szwedzi jednak nie byli w stanie utrzymać w ryzach niewoli tak ogromnego terytorium i wycofali się z Polski po licznych potyczkach i przegranych bitwach, plądrując wcześniej ziemie polskie i wywożąc do Szwecji bogactwa naszych przodków.

1673- Wielka armia turecka wkroczyła na terytorium Polski i zdawałoby się zdobędzie dla siebie nowe tereny. Jednak hetman Jan Sobieski stacza pod Chocimiem zwycięską bitwę, która da mu rok później tron królewski.

1683- Odsiecz wiedeńska. Turcy maszerowali na podbój Europy przez Wiedeń, jednak na odsiecz wiedeńczykom przybył Jan III Sobieski i wraz z husarią zażegnał niebezpieczeństwo. Po jego śmierci następują czasy panowania książąt saskich z dynastii Wettinów. Dwukrotnie w latach 1704-09, 1733-36 na tronie Polski zasiadał Stanisław Leszczyński.

Rozdział V Oświecenie

Jest to epoka ukształtowana przez Anglię i Francję, gdzie trwa w II połowie XVIII wieku do początków wieku XIX. Nazwę czasom nadali ludzie wówczas żyjący. Byli w pełni świadomi etapu historycznego, na którym znalazła się cywilizacja Europy. Owa świadomość wynikała z wagi, jaką przywiązywano do wartości intelektualnych człowieka, do jego myśli i postępu w dziedzinie rozwoju nauki tak przecież zaniedbywanej w epoce poprzedniej. Sami siebie nazywali ludźmi oświeconymi, a okres "wiekiem oświeconym", "wiekiem rozumu". Są to czasy Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), krytyki ustroju feudalnego, istniejącego porządku i niesprawiedliwości społecznej. Wszystko co stare, barokowe, musi ulec zmianie, bo jest przestarzałe. Oświecenie to epoka postępu walczącego z zacofaniem intelektualnym, naiwnością i głupotą ludzką, a także religią jako czynnikiem hamującym rozwój.

W Polsce oświecenie przypada na lata panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: 1764-1795. Znana jest również inna chronologia epoki, która wyróżnia trzy etapy rozwoju oświecenia: wczesną od lat czterdziestych po rok 1764, dojrzałą 1764-95 oraz schyłkową 1795-1822. W 1740 roku powstało Collegium Nobilium, uczelnia dla młodzieży szlacheckiej w Krakowie. Rok później Stanisław Konarski wydał dzieło "O poprawie wad wymowy", pierwszy podręcznik do gramatyki języka polskiego. W 1743 roku Stanisław Leszczyński opublikował dzieło reformatorskie "Głos wolny wolność ubezpieczający", a cztery lata później powstała pierwsza publiczna biblioteka w Europie braci Załuskich w Warszawie, której zbiory po 1795 roku przewieziono do Petersburga (po I wojnie światowej odzyskano, a podczas II wojny światowej prawie w całości spalono). Zatem oświecenie trwa w Polsce od 1764 do 1822 roku

Powyższe wydarzenia kulturalne, literackie i polityczne były zapowiedzią rozkwitu myśli oświeceniowych, jaki miał miejsce po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta, wielkiego mecenasa sztuki i propagatora reform społecznych. Za czasów jego panowania rozwijała się publicystyka głosząca reformy w dwóch pierwszych czasopismach polskich, w "Monitorze" i "Zabawach przyjemnych i pożytecznych". Powstała Szkoła Rycerska zwana też Korpusem Kadetów (1765r.), Komisja Edukacji Narodowej (1773 r.) jako pierwsze w Europie ministerstwo, które zreformowało Akademię Wileńską i Krakowską, nadano im też nowe nazwy: Szkoła Główna Litewska i Szkoła Główna Koronna. Największe osiągnięcie reformatorskich dążeń ludzi skupionych wokół króla Poniatowskiego to: Konstytucja 3 maja (1791 r.), pierwsza konstytucja europejska. Te wszystkie osiągnięcia i wielki postęp zawdzięczamy właśnie czasom oświecenia, którego zmierzch dla Polski przypada po fakcie ostatniego rozbioru Polski w 1795 roku, ale nowa, zupełnie inna epoka zacznie się dla literatury dopiero w 1822 roku, kiedy to pojawi się w wileńskich księgarniach tomik wierszy "Ballady i romanse" młodego Adama Mickiewicza.

Krytycyzm to idea towarzysząca pojawieniu się najważniejszych prądów umysłowych epoki. Polegał on na dokładnej analizie i odrzucaniu tradycji życia politycznego i społecznego, dotyczyło to również nauki, kościoła i życia religijnego ludzi. Słowem krytyce został poddany cały dotychczasowy system wartości, a zaowocowało to pojawieniem się racjonalizmu, którego twórcą był Kartezjusz (filozof francuski), autor maksymy tych czasów: "Myślę, więc jestem". Racjonalizm był głównym nurtem ideowym oświecenia, a polegał na odrzucaniu w procesie dochodzenia prawdy wszystkiego, czego nie da się wyjaśnić rozumem (z łac. ratio- rozum), to znaczy: tylko to jest prawdziwe, co możemy racjonalnie uzasadnić za pomocą nauki i rozumu. Racjonaliści przeciwstawili się dogmatom kościelnym i fanatyzmowi religijnemu. Od nich wywodzą się światopoglądy zwane deizmem i ateizmem. Pierwszy zakłada, iż Bóg jest stwórcą świata, lecz nie wpływa na losy ludzkie, drugi, ateizm odrzuca istnienie Boga w ogóle. Empiryzm to kolejny kierunek epoki. Jego twórcą był F. Bacon (filozof angielski). Odrzucał on z pola zainteresowań człowieka wszystko to, czego nie da się zbadać doświadczalnie i udowodnić; prościej: prawdziwe jest tylko to, co można uzasadnić przy pomocy naukowego doświadczenia. Podobnie jak w przypadku racjonalizmu: reszta jest nieistotna lub jest fałszem, który należałoby wyplenić z umysłów ludzkich. Temu celowi może służyć literatura, która powinna pełnić funkcję utylitarną, to znaczy użyteczną społecznie. To zadanie miała spełniać francuska "Encyklopedia", pierwsza w Europie i na świecie, której autorami były największe umysły epoki, między innymi Diderot, d'Alambert, Voltaire, Rousseau, Montesquieu. Prace nad tym epokowym dziełem trwały dwadzieścia lat.

Literatura polska W literaturze polskiej widoczne są trzy kierunki literackie oświecenia. Pierwszy z nich to klasycyzm, który rozumiany był w kategoriach użytecznej społecznie roli całego piśmiennictwa, a zatem literatura powinna spełniać funkcję nauczyciela, winna być dydaktyczna i moralizatorska.

W oświeceniu klasycyzm pojmowany jest podobnie jak w renesansie, a rolą literatury ma być "oświecanie" narodu.

Drugi kierunek literacki oświecenia to sentymentalizm, który nawiązywał do tradycji folkloru, ukazywał człowieka z jego wewnętrznymi przeżyciami, na nich skupiał swoją uwagę pomijając kwestie racjonalizmu. Literatura sentymentalna odbiegała od haseł i tendencji oświeceniowych, podkreślała sferę duchowych wartości życia człowieka, mówiła o przyjaźni i miłości, o zagubieniu ludzkim w świecie obłudy i zakłamania.

Rokoko jako trzeci kierunek literatury oświeceniowej był kontynuacją stylu barokowego i zyskał sobie miano późnego baroku. Najlepiej odzwierciedlił się w architekturze.

Wszystkie trzy powyższe kierunki artystyczne współistniały w epoce oświecenia, a ich przedstawiciele nie prowadzili między sobą walki ideowej. Największą jednak rolę odegrał klasycyzm. Ich wpływ jest widoczny w poniżej w przykładach dzieł oświecenia.

I. Krasicki "Monachomachia", "Pieśń V":

I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,

I żart dowcipną przyprawiony sztuką

Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa;

I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką,

Bez żółci łaje, przystojnie się dąsa.

Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,

Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych...

F. Karpiński "Do Justyny tęskność na wiosnę"

Już tyle razy słońce wracało

I blaskiem swoim dzień szczyci,

A memu światłu cóż to się stało,

Że mi dotychczas nie świeci ?

Już się i zboże do góry wzbiło,

I ledwie nie kłos chce wydać;

Całe się pole zazieleniło:

Mojej pszenicy nie widać !...

Na pierwszy rzut oka widać różnice tematyczne obu przytoczonych fragmentów dzieł. Pierwszy ma przedstawiać wady ludzkie i z nich się "natrząsać", drugi jest skupiony na wyrażaniu uczucia tęsknoty za tytułową Justyną. Podmiot liryczny tęskni za miłością swej ukochanej, którą porównuje w pierwszej strofie do słońca, w drugiej do pszenicy. Pierwszy fragment ma znamiona dydaktyczne i moralizatorskie, drugi nie zwraca uwagi na oświeceniowe hasła głoszące potrzebę użyteczności społecznej literatury.

PublicystykaDydaktyczną rolę społeczną odgrywa publicystyka oświeceniowa za sprawą Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja i Franciszka Salezego Jezierskiego. Publicystyka to inaczej czasopiśmiennictwo zajmujące się sprawami bieżącymi, społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i też kulturalnymi; jest to publikowanie w gazetach ważnych społecznie sądów i opinii, które spełniają rolę informacyjną i pouczającą. Poniżej fragmenty artykułów publicystycznych dla przykładu i porównania ich z dzisiejszą publicystyką.

S. Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Wolne obieranie królów".

(..)Polsko! wyrzekaj się czym prędzej tych wszystkich okoliczności, przez które obce narody do twego rządu mieszać się łatwość będą miały. Dziś twój stan jest taki, że im mniej sposobów do wpływania w rządy twoje cudzoziemcom zostawisz, tym dłużej i lepiej sobie wewnętrzną spokojność upewnisz.(..)

H. Kołłątaj "Do Stanisława Małachowskiego", "Oddajmy chłopu wolność".

(...)Niech będzie rolnik co do osoby i rąk swoich zupełnie wolny, lecz niech będzie poddany prawu, które własna na niego wkłada potrzeba. Nie ma on ziemi, ale ma pracowite ręce, którymi i siebie wyżywić, i pana zbogacić zdoła. Niech będą obowiązani panowie podług swojej potrzeby uczynić kontrakty z rolnikami, jak każdy lepiej dla siebie rozsądzi: (...)

F. S. Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego", "Wyznanie rządu polskiego":

Wierzę i wyznaję wolność stanu szlacheckiego w Polszcze, stworzycielkę nierządu, ucisku, ohydy, która wyzuła chłopów z prawa człowieka, a mieszczanina z prawa obywatela, z której poczęło się możnowładztwo panów, wyrządzające niezgodę, podłość i podział szlachty na partie,(...) Wszystkie trzy przedstawione fragmenty dzieł publicystyki polskiego oświecenia mają tę samą cechę wspólną, dążą mianowicie do zreformowania systemu politycznego i społecznego w Polsce, nadaniu równych praw wszystkim obywatelom. Podczas gdy narody Europy walczą o wolność, Polacy walczą z wolnością, wolnością i sobiepaństwem szlacheckim i jest to proces o tyle chybiony, iż przeprowadzany zbyt późno. Przed Polską czasy rozbiorów, a przed literaturą emigracja i konspiracja...

Pisarze oświecenia Przedstawiciele polskiej literatury oświeceniowej są zazwyczaj stronnikami reform społecznych, a należą do nich:

Stanisław Konarski- prekursor oświecenia, reformator systemu edukacyjnego, "O skutecznym rad sposobie".

Stanisław Leszczyński- prekursor oświecenia, dwukrotnie obierany na króla Polski, "Głos wolny".

książę Ignacy Krasicki- najwybitniejszy przedstawiciel literatury oświecenia, biskup warmiński, autor "Bajek", "Satyr", "Poematów heroikomicznych", pierwszej polskiej powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki".

Adam Naruszewicz- poeta, autor pieśni, satyr, sielanek, dramatów.

Julian Ursyn Niemcewicz- dramaturg i historyk, autor pierwszej polskiej komedii politycznej "Powrót posła".

Franciszek Karpiński- twórca poezji sentymentalnej, "Laura i Filon".

Franciszek Zabłocki- komediopisarz, "Fircyk w zalotach" Wojciech Bogusławski- aktor, reżyser, dyrektor Teatru Narodowego, dramatopisarz, "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale".

Publicyści Stanisław Staszic- "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", "Przestrogi dla Polski".

Hugo Kołłątaj- "Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka".

Franciszek Salezy Jezierski- "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego".

Przedstawiciele literatury obcej:

Denis Diderot- pisarz i filozof, "Kubuś fatalista".

Jean Jacques Rousseau- twórca sentymentalizmu, uważany za prekursora romantyzmu, "Nowa Heloiza".

Voltaire (Wolter)- pisarz i filozof francuski, "Kandyd".

Teoria literatury

Popularność w oświeceniu zyskały sobie klasyczne gatunki literackie: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, także nowe gatunki publicystyki, esej i felieton; sentymentalizm preferował sielankę, pieśń liryczną, elegię.

artykuł- utwór publicystyczny przeznaczony zwykle do czasopisma lub wydawnictwa zbiorowego.

bajka- utwór wierszowany lub epicki o charakterze moralizatorskim.

felieton- krótki utwór publicystyczny, literacki lub naukowy, pisany w lekkiej formie.

ironia- przypisywanie komuś lub czemuś cech pozytywnych, których w sposób oczywisty nie posiada, ukryta drwina, szyderstwo.

komizm- kategoria estetyczna, właściwości kogoś lub czegoś pobudzające do śmiechu; wyróżnia się komizm postaci, słowny i sytuacyjny.

parodia- ośmieszające naśladowanie poważnych utworów literackich.

poemat heroikomiczny- utwór łączący motywy bohaterskie z komicznymi, zwykle o charakterze satyrycznym.

powiastka filozoficzna- opowiadanie ilustrujące jakieś stanowisko filozoficzne.

powieść- gatunek epiki, dłuższy utwór fabularny pisany prozą.

publicystyka- piśmiennictwo omawiające tematykę bieżącą, którego celem jest kształtowanie opinii społecznej.

satyra- utwór ośmieszający osoby lub zjawiska.

Z historii Polski

1764- Na tronie królewskim zasiada Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski. Został wybrany przez szlachtę przy protekcji carycy Katarzyny II.

1768-1772- Szlachta zawiązała w Barze na Podolu konfederację, której celem było utrzymanie przywilejów katolicyzmu i szlacheckich zachwianych próbami reform i tolerancją religijną.

1772- Pierwszy rozbiór Polski, rosyjsko- prusko- austriacki. Zwołali też rok później sejm polski i wymusili na nim podpisanie konwencji rozbiorowej mimo protestów patriotów polskich z Rejtanem na czele.

1788-1792- Król zwołał sejm, aby zatwierdzić przymierze z Rosją. Chodziło o pomoc Rosji w wojnie z Turcją za cenę licznych ustępstw Katarzyny II wobec Polski. Jednak obrady przeciągnęły się na cztery lata i miały całkiem inny przebieg. 3 maja 1791 roku zaprzysiężono nową konstytucję, która miała charakter reformatorski.

1792- Przeciwko konstytucji zawiązała się konfederacja w Targowicy złożona ze zdrajców Polski o orientacji prorosyjskiej. Na ich prośbę do Polski wkroczyła stutysięczna armia carska.

1793- Drugi rozbiór Polski, rosyjsko-pruski.

1794- Powstanie przeciwko zaborcom, na którego czele stał Tadeusz Kościuszko (insurekcja kościuszkowska).

1795- Trzeci rozbiór Polski, rosyjsko- prusko- austriacki, oznaczał likwidację państwa polskiego.

We Włoszech (Lombardia) powstały Legiony Dąbrowskiego, zalążek przyszłej armii polskiej.

Rozdział VI Romantyzm

Koniec XVIII wieku charakteryzuje się spadkiem popularności haseł oświecenia. W literaturze europejskiej pojawiają się dzieła wybitnych poetów niemieckich Goethego i Schillera oraz angielskich Wordswortha, Coleridgea i genialnego Byrona.

Początki XIX wieku to już dominacja nowej generacji poetów i wartości niesionych przez treści dzieł literackich. Na ziemiach polskich rozdzielonych pomiędzy sąsiednie mocarstwa powstaje literatura stylistycznie wzorująca się jeszcze na tradycjach "wieku rozumu", gdy w 1822 roku Adam Mickiewicz wydaje tomik poezji z „Balladami i romansami".

To wydarzenie stanowi początek nowej epoki, a rozwijająca się twórczość Mickiewicza wytycza charakter polskiego romantyzmu trwającego do wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku.

Niesie on ze sobą największą w historii literatury liczbę arcydzieł, a dominują w nich hasła walki narodowowyzwoleńczej. Z tego powodu ich autorzy, wielcy patrioci skazani są na losy emigrantów.

Nazwa epoki pochodzi od gatunków utworów uprawianych jeszcze w wiekach średnich. Nazywano je romansami lub romantami, a były to opowieści o niezwykłych przygodach bohaterów. Za romantyczny uznano później dramat szekspirowski, a w końcu XVIII wieku młodzi poeci nazwali siebie romantykami. Stąd prąd literacki i całą epokę nazwano romantyzmem.

W literaturze polskiej termin ten kojarzy się często z balladą Adama Mickiewicza "Romantyczność".

Początki epoki

"Bez serc bez ducha to szkieletów ludy-" to słowa rozpoczynające "Odę do młodości" Adama Mickiewicza i zarazem przykład krytyki obserwowanej rzeczywistości. W dziele tym podmiot liryczny wzywa wszystkich młodych ludzi do wspólnego budowania nowego świata, w którym za najważniejsze będzie się uznawać wartości właśnie młodych.

Jakimi mają być owe wartości, dowiadujemy się z następnych dzieł poety.

Rozwój ideologii epoki w tym rozdziale prześledzimy na arcydziełach wychodzących kolejno spod pióra mistrza.

"Zdaje mi się, że widzę...gdzie ?

Przed oczyma duszy mej."

Cytat powyższy jest mottem ballady "Romantyczność", a są to słowa Wiliama Shakespeare'a (Szekspira). Akcja dzieła rozgrywa się na wiejskim placu, na którym widzimy kilku bohaterów.

Główna postać „Romantyczności” to dziewczyna o imieniu Karusia. Widzimy ją płaczącą i wspominającą swego ukochanego Jasieńka. Mimo że jej chłopak nie żyje od dwóch lat, ona wciąż go widzi i z nim rozmawia. Świadkiem owej rozmowy jest zebrany lud-gawiedź, stary mędrzec oświeceniowy oraz podmiot liryczny odzywający się w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

Karusia na oczach wszystkich rozmawia z Jasieńkiem, a z ˙jej wypowiedzi możemy dokładnie wyobrazić sobie chłopca, do którego się zwraca, a raczej do jego ducha powstałego z grobu. Zgromadzeni ludzie krzyczą i nawołują do odmawiania modlitwy za duszę zmarłego, ponieważ wierzą, iż jego dusza jest wśród nich. Na tę sytuację reaguje mędrzec słowami:

(...)

"Ufajcie memu oku i szkiełku,

Nic tu nie widzę dokoła.

Duchy karczemnej tworem gawiedzi,

W głupstwa wywarzone kuźni.

Dziewczyna duby smalone bredzi,

A gmin rozumowi bluźni".

Już wcześniej widoczna była postawa podmiotu lirycznego odmawiającego pacierze i płaczącego razem z ludem. Teraz zabiera on głos w dyskusji ze starcem:

"Dziewczyna czuje- odpowiadam skromnie-

A gawiedź wierzy głęboko;

Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko.

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,

Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.

Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu !

Miej serce i patrzaj w serce !"

Szczególnie znamienne są ostatnie słowa w przedstawionym cytacie, które stały się głównym hasłem romantyzmu, "Miej serce i patrzaj w serce!" Oświeceniowy mędrzec z ballady kierując się racjonalizmem i empiryzmem nie widzi "prawd żywych", uczuć ludzkich, nazywa je "dubami smalonymi" Takim mianem ludzie oświecenia mogliby nazwać wszelkie dzieła romantyków, ale ich ideologia już nie jest aktualna, teraz ma głos nowe pokolenie.

Mickiewicz w tej balladzie odkrywa zapomnianą lub odsuwaną na plan trzeci sferę uczuć człowieka, romantycy postawią je na planie pierwszym. Odkryją, iż życie człowieka to nie tylko rozum i wiedza ścisła, ale też dusza i uczucia, na których skupią swoją uwagę. Nie oznacza to wcale, iż są przeciwni nauce, ale poza nią istnieje jeszcze coś, czego poprzednicy nie dostrzegali.

Wiara i miłość

Oświeceniowe wartości nie wystarczają do życia młodemu pokoleniu, zaczyna ono budować swój własny świat wartości i w poszukiwaniach sięga do tradycji ludowych. Racjonalistyczne podejście do spraw wiary i ducha spowodowało ogromną pustkę w wyobraźni człowieka, zanegowało istnienie Boga, do którego człowiek zawsze będzie tęsknił i od Niego będzie zaczynał szukać prawdy o sobie samym.

Skarbnicą wiedzy o postępowaniu człowieka i zasadach moralnych rządzących życiem jest obserwacja zwyczajów i wierzeń ludu wiejskiego, który kieruje się w swym postępowaniu prostymi zasadami moralnymi stojącymi jak granitowy pomnik wśród zamków z piasku. Stąd takie zainteresowanie romantyków wsią i ludźmi prostymi, ich obyczajami i postępowaniem w różnych sytuacjach, tradycjami ludowymi, opowieściami, legendami, baśniami, codziennym życiem, historią, życiem religijnym przodków. Widać ów świat niemal w każdym dziele poetów romantycznych ˙w mniejszym lub większym stopniu, ale prawdy i wnioski wypływające z analizy stosunków panujących w owym świecie znajdujemy wszędzie, są one też aktualne po dziś dzień.

W balladzie "Lilie" Mickiewicz przedstawia historię pewnej kobiety, która zdradziła swego męża przebywającego na wojnie. Gdy mąż do niej powrócił, zabiła go, ponieważ bała się, iż on dowie się prawdy. Na jego leśnym grobie posadziła lilie. Do domu przybywają szwagrowie, bracia zabitego męża i dziwią się, że jeszcze nie powrócił, wyruszył do domu jako pierwszy z nich. Postanawiają zaczekać. Po roku wątpią w jego powrót.

Obaj oświadczają się uznanej za wdowę bratowej. Niewierna żona przez cały czas nie czyni skruchy, nie żałuje popełnionego czynu, do czego namawia ją pustelnik, boi się jedynie, aby jej czyn nie wyszedł na jaw. Szwagrowie plotą wieńce z kwiatów, a który wieniec przypadnie bratowej bardziej do gustu, tego właściciel zostanie jej mężem.

Nadchodzi dzień ślubu, panna młoda wchodzi do kościoła, gdzie wszyscy niecierpliwie oczekują jej wyboru. Przed nią stoją dwa wieńce, oba uplecione z lilii. Szwagrowie kłócą się o to, który z nich uplótł ten piękniejszy wieniec. Nagle pojawia się w świątyni duch zabitego męża, lilie w wieńcach pochodzą z jego grobu. Ziemia zapada się i wszyscy giną, ginie niewierna żona. Mimo że nikt nie znał jej zbrodni, została ukarana.

Ta kara była jej przeznaczona i spotka każdego, kto w swoim życiu postępuje niegodnie. W kolejnych balladach i też w „Dziadach” dowiadujemy się innych prawd moralnych o życiu człowieka.

Historia i „prawdy żywe”

Wiedzę o starych zamierzchłych czasach i obyczajach ludowych Mickiewicz wykorzystywał programowo, tak też czynili inni romantycy. Cykl swoich dramatów zatytułował "Dziady", która to nazwa pochodzi od uroczystości wywoływania dusz zmarłych ludzi po to, aby pomóc im w dostaniu się do raju lub ulżyć w cierpieniu.

Był to zwyczaj pogańskiej jeszcze Litwy. Guślarz, mistrz ceremonii w obecności ludu zgromadzonego w kaplicy cmentarnej wywołuje duchy. I pojawiają się one, ale towarzyszy temu coś ważniejszego, mianowicie odkrywanie "prawd żywych". Jedną z nich odczytamy po pojawieniu się ducha byłego pana, który był bardzo okrutny dla swoich chłopów, a wypowiedziana zostaje przez samego zmarłego dziedzica; nie może on dostać się do raju, ponieważ ciężko zgrzeszył za życia, nie był człowiekiem dla innych:

„Widmo

Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem,

Sprawiedliwe zrządzenie boże!

Bo kto nie był ni razu człowiekiem,

Temu człowiek nic nie pomoże. „

Bohater romantyczny- pierwsze spotkanie

A zatem modlitwy, obrzędy dziadów, jadło i napoje przygotowane dla błąkających się po świecie dusz nie są w stanie pomóc tym, którzy nie żyli zgodnie z nakazami moralnymi. Poza duchami różnej kategorii pojawia się ˙w części drugiej "Dziadów" upiór młodego chłopaka krzątającego się wokół pasterki. Nie zabiera on głosu, ale widać po nim, że cierpi. Jest to początek wielkiej kreacji bohatera romantycznego stworzonego piórem Mickiewicza. Od tego momentu możemy obserwować ewolucję owej postaci, a świat jego wartości wewnętrznych będzie mówił: co dla samego Mickiewicza jest sprawą najważniejszą w życiu i literaturze, wartości te wyznaczą charakter polskiemu romantyzmowi.

Oto w czwartej części "Dziadów" poznajemy pustelnika, zjawę, która pojawiła się już w części drugiej jako ów chłopak. Teraz przychodzi on do domu księdza, aby z nim porozmawiać. W trakcie rozmowy okazuje się, iż pustelnik jest byłym uczniem księdza Gustawem. Zarzuca on księdzu, iż wychował go w kulcie dla wielkiej literatury, gdzie świat uczuć znajdował się na pierwszym planie.

To literatura nauczyła chłopca głębokiego wyznawania uczuć względem kobiety. Idąc za jej przykładami uczynił ze swej miłości główny cel życiowy, stworzył sobie wewnętrzny świat wyobraźni, poza którym nie ˙było sensu życia. Kiedy na własne oczy zobaczył wesele swej ukochanej z innym mężczyzną, nie wytrzymał, popełnił samobójstwo, ponieważ cały jego świat runął i stracił rację bytu.

Świat wartości bohatera

Ta ogromna tragedia uczuć jest tematem głównym dzieła, a bohater stworzony przez poetę jest nieszczęśliwym kochankiem, liczy się dla niego tylko miłość, nic więcej. Jest tu oczywiście podobieństwo do życia samego mistrza, który pokochał przeznaczoną przez los dla innego Marylę Wereszczakównę.

Można powiedzieć, iż świat wartości bohatera romantycznego będzie się rozwijał wraz ze świadomością twórczą Mickiewicza. A cóż to takiego ów świat wartości? Dla każdego człowieka wszystko to, co się wydaje być najważniejsze w jego życiu (na początku piaskownica, potem boisko szkolne, egzaminy wstępne do liceum, pierwsza miłość, dyskoteka, studia, dalej praca, dom, rodzina i jej szczęście).

Każdy ma własny świat wartości, hierarchię ważności spraw, które chce rozwiązać. Odbiciem takiego człowieka jest bohater literacki, postać wymyślona, wykreowana przez artystę, ale nie oderwana całkiem od rzeczywistości, bo przecież ukazująca faktycznie istniejący świat ziemski, tyle że w sposób artystyczny. U bohatera romantycznego na początku jego krystalizowania się w dziełach Mickiewicza widzimy świat wartości skupiony wokół miłości, niestety, dla niego nieszczęśliwej.

Dojrzały romantyzm

Za działalność antycarską poeta zostaje zesłany w głąb Rosji. Na Krymie powstaje przepiękny cykl sonetów wypełnionych zachwytem nad przyrodą krymską i uczuciem tęsknoty za ziemią ojczystą. W Rosji też powstaje powieść poetycka "Konrad Wallenrod". Poeta jest bogatszy w doświadczenia i wiedzę życiową, kolejnym jego bohaterem jest całkiem inny człowiek.

Są czasy średniowiecznych wypraw krzyżowych chrystianizujących świat pogański. Na Litwę wyruszają wojska Zakonu Krzyżackiego, ogniem i mieczem próbują nawrócić tamtejszy naród na wiarę katolicką. Ofiarą ich działań padają całe wioski i rodziny. Z jednego z domów uprowadzają malutkiego chłopca, który wkrótce stanie się oczkiem w głowie wielkiego mistrza. Ten nadaje mu imię Walter, nazwisko Alf i ˙wychowuje ˙na średniowiecznego rycerza. Jako młodzieniec Walter dowiaduje się o swym pochodzeniu, pragnie zemsty na Zakonie.

Podczas jednej z wypraw przechodzi na stronę litewską. Dostaje się na dwór księcia litewskiego, gdzie wyjawia prawdę swego pochodzenia. Zakochuje się, a następnie żeni z córka księcia, lecz nie może żyć w ciągłym strachu Litwinów przed najazdami Krzyżaków. Postanawia z nimi walczyć podstępem.

Opuszcza żonę i przedostaje się z powrotem do ˙Zakonu. Bierze udział w licznych wyprawach krzyżowych u boku sławnego Konrada Wallenroda, który pewnego razu ginie w niewyjaśnionych okolicznościach. Walter podszywa się pod jego nazwisko.

Po latach okryty sławą jako Wallenrod powraca do Malborka, gdzie odbywają się wybory nowego mistrza. Zakonnicy wybierają go na to stanowisko. Teraz może dokonać swej zemsty i czyni to.

Ukochanie ojczyzny

Jako Konrad Wallenrod doprowadza do klęski wojska Zakonu, sam popełnia samobójstwo, nie chce zginąć z rąk kata, a wyrok na niego za zdradę został już wydany. Tak kończą się losy bohatera, którego światem wartości rządziła miłość do ojczyzny. Jako patriota wyrzeka się szczęścia rodzinnego i spokojnego życia, ale też rezygnuje z zasad moralnych, wielkiego autorytetu, jakim jest dla każdego rycerza kodeks honorowy. To powoduje, iż mimo zwycięstwa nad Zakonem przegrał moralnie.

Odwieczne prawdy spotkane już wcześniej w balladach i "Dziadach" mówią, że każdy grzech i czyn niegodny zostanie ukarany. Walter Alf zdaje sobie z tego sprawę i od samego początku jest napiętnowany przez los, niewątpliwie spotka go kara, ponieważ wstąpił na drogę podstępu i zdrady.

Jest postacią tragiczną. Walczył dla swego kraju, dla dobra ukochanej ojczyzny, podobnie jak w tragedii greckiej postać Konrada zostaje uwikłana w dzieje historii i nie może ujść przeznaczeniu.

Bunt wobec zaborcy

Kilka lat później na emigracji powstaje III część "Dziadów", gdzie główny bohater Gustaw przemienia się w prologu w Konrada, co jednoznacznie określa świat wartości bohatera romantycznego. Jest to podobnie jak Wallenrod bojownik o wolność swego narodu.

Poeta nie sięga już do czasów średniowiecznych, ale do lat dwudziestych XIX wieku, które zaznaczyły się w jego świadomości okrucieństwem zaborcy rosyjskiego w stosunku do młodzieży litewskiej. Szczególna zajadłość namiestnika carskiego w Wilnie Nowosilcowa spowodowała masowe aresztowania młodych patriotów, którzy czasami bezpodstawnie oskarżani skazywani byli na ciężkie syberyjskie więzienia. Im też poświęca Mickiewicz swoje dzieło, którego nie można streszczać.

W kolejnych scenach dramatu widzimy bohaterów spiskowców, dla których najważniejsza jest ojczyzna. Za nią cierpią i oddają swe najwspanialsze lata życia, młodość. Scena druga dzieła przedstawia genialnego poetę. Jest to Wielka Improwizacja, najwspanialsza bodaj w literaturze polskiej próba poetyckiego monologu, z którego dowiadujemy się o świecie wewnętrznym artysty- mistrza, człowieka o nieprzeciętnej wrażliwości twórczej mogącego tworzyć świat równy boskiemu, świat wyobraźni. Buntuje się ów podmiot liryczny przeciwko Bogu, oskarża Go nawet o nieczułość, ponieważ widząc cierpienia narodu polskiego, Bóg nie ratuje go. Konrad w Wielkiej Improwizacji jest geniuszem, który jednak jak Prometeusz pragnie jednego: dać szczęście swemu narodowi, w którego imieniu mówi.

Patriotyzm i prometeizm, tęsknota

Zatem świat wartości wewnętrznych bohatera romantycznego ulega zmianie. Od Gustawa poprzez Konrada Wallenroda i Konrada z III cz. "Dziadów" przeistacza się on z nieszczęśliwego kochanka skupionego na własnych marzeniach w bojownika o wolność narodu Prometeusza swoich czasów i takim już pozostaje do końca.

W "Panu Tadeuszu", ostatnim z arcydzieł wielkiego poety, widzimy postać Jacka Soplica ze zwykłego warchoła i zawadiaki sarmackiego bohater ten zmienia się w gorącego patriotę. Epopeja ta jest sumą doświadczeń poetyckich zebranych przez mistrza, a bohater w niej ukazany przeżywa wszystko to, co jego poprzednicy razem wzięci.

Jako młodzieniec Jacek nieszczęśliwie kocha, a uczucie to popycha go bezwiednie do morderstwa na stolniku Horeszce, który odmówił mu ręki swojej córki.. Wyrusza w świat i tam walczy w szeregach wojsk napoleońskich o wolność narodów. Przywdziewa strój mnicha, bo chce odkupić swój ciężki grzech zbrodni. Powraca na Litwę całkowicie przemieniony, jest emisariuszem przygotowującym powstanie narodowe przeciwko zaborcy, wielkim patriotą. Ginie raniony kulą Moskali, a po przybyciu do Soplicowa wojsk napoleońskich i polskich zostaje zrehabilitowany. Wszyscy wokół przekonują się, iż dawny Jacek Soplica odkupił swoje haniebne czyny i nie nazywają go zdrajcą. Taki jest bohater romantyczny wyrosły w umyśle twórcy analizującego i rozumiejącego sytuację polityczną swego kraju. Dzięki temu literatura romantyczna rozkwitająca w oparciu o ukazywanie tradycji ludowych i prawd moralnych w niej funkcjonujących wyznacza sobie i całemu narodowi jeden jedyny cel: walkę o wolność.

Romantyzm Kordiana i rewolucja Henryka

W "Kordianie" Juliusza Słowackiego poznajemy również bohatera romantycznego, który z nieszczęśliwie zakochanego chłopca przerodzi się w spiskowca i będzie chciał dokonać zamachu na cara Mikołaja I. Początkowo jego życie nie będzie miało sensu, chciałby robić coś ważnego, wielkiego, aby mieć jakiś życiowy cel.

Wyrusza na tułaczkę po Europie i zbiera doświadczenia. Jest rozczarowany zmaterializowanym światem, nie pasuje do niego, chce czegoś więcej, wielkiego czynu. Kordian jest postacią tragiczną, ponieważ wiadomo, iż zabicie cara, które zamierza, nie przyniesie jego narodowi wolności, zresztą plan nie dochodzi do skutku.

Podobnie nie jest w stanie odwrócić procesów historycznych i społecznych hrabia Henryk z "Nie-Boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego. Jest wielkim poetą romantykiem, a świat wyobraźni nie pozwala mu normalnie żyć. Nie zadowala go związek małżeński z jedyną ukochaną, to dla niego za mało. Jest powodem tragedii życiowej swoich bliskich. Jako jednostka wybitna staje na czele obozu arystokratów walczących przeciwko rewolucjonistom, uciskanej dotąd warstwie społecznej, która domaga się zemsty na szlachcie za lata poniżenia i wyzysku. Stary świat reprezentowany przez arystokrację musi zginąć, ginie także hrabia Henryk.

Arcydzieło Krasińskiego jest analizą systemów politycznych i obrazów rewolucji społecznej tak ważnej dla społeczeństw Europy ˙XIX wieku. Wnioski wypływające z owej analizy sugerują, iż rewolucja, gwałtowna przemiana systemów społecznych i politycznych ma sens tylko wtedy, gdy niesie ze sobą konkretne plany zmian i reform społecznych potrzebnych do tworzenia nowego ładu.

Rewolucjoniści w "Nie-Boskiej komedii" takowych planów nie mają, więc ich walka nie niesie ze sobą niczego ponad rozlew krwi tysięcy ludzi. Utwór ten jest też dyskusją nad wartościami poezji romantycznej, a zatem i ideologii całej epoki. Wynika z niej wniosek, iż prawdziwy romantyk potrafi żyć jedynie we własnym świecie wyobraźni, który nierzadko bywa zawieszony ponad realnym światem. Bohater romantyczny postrzegany w takich kategoriach to indywidualista, którego cechuje irracjonalność w postępowaniu, jest to geniusz żyjący własnym życiem, ale też wielki patriota i bojownik o wolność narodu.

Ocena epoki

Znaczenie romantyzmu w historii literatury polskiej jest wielkie z powodu spuścizny ogromu arcydzieł, jaki po sobie pozostawił. Jako zjawisko europejskie mówi się o nim, iż był epoką postępową. Ów postęp polegał na odkryciu, iż istota ludzka nie składa się jedynie z rozumu i materii, ale również ze sfery uczuciowej, której analizowanie i docenianie pozwala każdemu pełniej żyć. Była to epoka odbudowująca tradycje narodowe u większości społeczeństw, miała także charakter religijny. Wiara w Boga i tradycje religijne pozwalały Polakom przetrwać najtrudniejsze chwile niewoli, literatura zaś zapewniała tożsamość narodową. Słowo zapisane, okazało się, ma wielką moc oddziaływania i przetrwania.

Twórcy i ich dzieła

Dorobek polskiego romantyzmu jest skarbnicą arcydzieł literatury i kultury narodu polskiego.

Adam Mickiewicz- poeta, dramaturg i publicysta, "Dziady", "Konrad Wallenrod", "Pan Tadeusz".

Juliusz Słowacki- poeta i dramatopisarz, "Kordian", "Balladyna", "Beniowski".

Zygmunt hrabia Krasiński- poeta i dramatopisarz, "Nie-Boska komedia", "Psalmy przyszłości".

Trzech powyżej wymienionych poetów od lat sześćdziesiątych po koniec XIX wieku uznawano za "trójcę wieszczów" narodowych, czyli twórców natchnionych, genialnych, proroczych, największych artystów narodu polskiego.

Cyprian Kamil Norwid- jeden z najoryginalnieszych poetów polskich, prekursor współczesnego wiersza ˙wolnego, dramatopisarz, prozaik, "Promethidion".

Aleksander hrabia Fredro- największy w polskiej literaturze komediopisarz, "Zemsta", "Śluby panieńskie", "Pan Jowialski".

Józef Ignacy Kraszewski- powieściopisarz, ma w swoim dorobku ponad dwieście powieści, m.in. "Starą baśń", "Morituri", "Hrabinę Cosel".

Wincenty Pol- poeta, autor wierszy-piosenek żołnierskich.

Władysław Syrokomla- poeta zwany "lirnikiem wioskowym".

Z literatury obcej

Anglicy:

George Gordon lord Byron- genialny poeta, "Giaur", "Korsarz".

Walter Scott- twórca powieści historycznej, "Waverley".

Charles Dickens- "OpowieϾ wigilijna", "Dawid Copperfield".

Niemcy:

Johan Wolfgang von Goethe- "Cierpienia młodego Wertera","Faust".

Fryderyk von Schiller- twórca dramatu historycznego, "Zbójcy", "Maria Stuart".

Henryk Heine- romantyk i realista.

Francuzi:

Wiktor Hugo- poeta, dramaturg i powieściopisarz, "Nędznicy".

Aleksander Dumas- "Trzej muszkieterowie".

Honoriusz de Balzac- powieściopisarz, "Ojciec Goriot".

Rosjanie:

Aleksander Puszkin- "Borys Godunow", "Eugeniusz Oniegin".

Mikołaj Gogol- "Rewizor", "Martwe dusze".

Teoria literatury

Najpopularniejszymi gatunkami literackimi poza liryką była powieść poetycka i dramat romantyczny.

akt- jedna z głównych części dramatu.

arcydzieło literackie- dzieło, któremu przypisuje się najwyższe oceny w historii literatury.

artyzm- cecha dzieła wzbudzająca przeżycia estetyczne.

ballada- utwór epicko-liryczny przedstawiający zdarzenia dziwne, zagadkowe, o akcji z wyeksponowanym punktem kulminacyjnym i ulirycznionej narracji.

didaskalia- tekst poboczny w dramacie, wskazówki od autora.

dramat- jeden z trzech rodzajów literackich obok epiki i liryki, pisany w formie dialogu z przeznaczeniem do gry w teatrze. Zbudowany z aktów lub części i scen rozpisanych na role. Klasyczne odmiany dramatu to tragedia i komedia.

dramat romantyczny- ukształtowany w epoce romantyzmu na wzór dramatu szekspirowskiego, o luźnej kompozycji, zawierający pierwiastki fantastyczne, partie epickie i liryczne, charakteryzuje się brakiem zachowania zasady trzech jedności.

dygresja- zboczenie z głównego tematu wypowiedzi, chwilowe odejście od głównej myśli.

inwokacja- odmiana apostrofy na początku dzieła (zob. R.II).

liryka- jeden z trzech rodzajów literackich obok epiki i dramatu, w którym przedmiotem przedstawiania jest wyznanie podmiotu lirycznego.

motto- cytat z innego dzieła umieszczony przed tekstem i związany z nim treściowo.

poemat- powieść poetycka, dłuższy utwór wierszowany zbliżony treścią do współczesnej noweli lub powieści, zawiera partie liryczne, epickie i dramatyczne.

poemat dygresyjny- poemat, w którym fabuła nie jest głównym trzonem wypowiedzi, lecz jest swobodnie przerywana innymi rozważaniami, dygresjami.

powieść poetycka- zob. poemat. scena- część aktu w dramacie.

Z historii Polski.

1807- Z ziem drugiego i trzeciego zaboru cesarz Napoleon i car Aleksander utworzyli Księstwo Warszawskie. Gdańsk natomiast stał się samodzielnym księstwem.

1815- Kongres wiedeński, w efekcie którego powstało Królestwo Polskie podporządkowane Rosji, Wielkie Księstwo Poznańskie kierowane przez Prusy i Rzeczpospolita Krakowska nadzorowana przez rezydentów Rosji, Austrii i Prus.

1829- Koronacja cara Mikołaja I na króla polskiego.

1830- Powstanie listopadowe.

1846- Powstanie chłopskiego w Galicji.

1848- Wiosna ludów w Europie.

Wybuch powstania stycznioweg

Rozdział VII Pozytywizm

Od 1864 do 1890 roku panuje w literaturze kierunek pozytywistyczny-realistyczny, który głosi podział społeczeństwa na pozytywistów: ludzi społecznie użytecznych i pasożytów: ludzi uchylających się od pracy na rzecz całego społeczeństwa. Nazwa epoki została zaczerpnięta z nurtu filozoficznego zapoczątkowanego przez A. Comte'a , J.S. Milla, H. Spencera i innych. Literatura tego czasu ma służyć propagowaniu nowych wartości, ma nieść ze sobą rozwój społeczny i temu społeczeństwu służyć.

Upadek powstania styczniowego był wielkim ciosem dla narodu polskiego. Szczególnie młode pokolenie odczuło pustkę ideową, ponieważ hasła walki narodowowyzwoleńczej głoszone w romantyzmie nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Piękno literatury Mickiewicza i Słowackiego dla nowej generacji było zawieszone ponad codziennym życiem pędzonym w trudach i znoju.

Ekonomicznie naród polski cierpiał ubóstwo podzielony pomiędzy zaborców. Dlatego twórcy literatury po 1864 roku nie zgadzali się z wizją romantycznego świata.

Po upadku powstania pojawiają się dzieła realistyczne ukazujące stan faktyczny stosunków społecznych. Nowe hasła miały pomóc budować świat innych wartości, nie tylko literackich, ale przede wszystkim społecznych.

Prądy filozoficzne epoki

Scjentyzm - kult nauki i wiedzy, odrzucanie metafizyki i takich pojęć z nią związanych, jak duch, bóg, przeznaczenie, a na ich miejsce wprowadzenie umysłu, natury, przyczyny i skutku.

Ewolucjonizm - postawa głosząca koncepcję społecznego organizmu, stopniowego dążenia do rozwoju i osiągania coraz wyższego poziomu ekonomicznego.

Utylitaryzm - to zasada użyteczności społecznej każdego człowieka, który ma dążyć do uszczęśliwiania własnego społeczeństwa, a potem i całej ludzkości.

W trzy lata po upadku powstania styczniowego nastąpiła likwidacja autonomiczności Królestwa Polskiego, a polityka wewnętrzna zarządzana była już jawnie przez cara. Jak więc ma żyć nowe pokolenie ludzi, jakiej może oczekiwać przyszłości ? Tylko pracą ową przyszłość można sobie ulepszyć, dlatego pozytywiści głoszą jej kult. Na podłożu nowych prądów i popowstaniowej rzeczywistości wyrosły dwa hasła polskiego pozytywizmu: praca organiczna (społeczeństwo jest jednym organizmem i wszystkie jego części-klasy powinny być "zdrowe", aby w całości rosło w siłę) i pracy u podstaw (szerzenie oświaty wśród najuboższej warstwy społecznej).

Kult nauki i pracy

Pozytywizm to epoka nawiązująca do znanych z oświecenia postaw moralnych. Na pierwszym planie pozytywiści stawiają kult nauki i kult pracy. Uważają, iż naród polski nie może "ciągle" żyć w świecie marzeń o wolności, którą przecież trzeba sobie wywalczyć własnymi rękami. Klęski powstań narodowowyzwoleńczych dowiodły, iż owa walka może być wówczas skuteczna, gdy po pierwsze zostanie poparta przez cały naród, po drugie będzie to walka równych przeciwników, a zatem dojrzałych i militarnie przygotowanych do walki żołnierzy. Uzbrojony w kosy spontanicznie reagujący lud nie ma szans wobec regularnych wojsk zaborców. Tę polską armię należy najpierw wykształcić, polski lud natomiast oświecić, ponieważ przez lata niewoli zobojętniał na losy ojczyzny. Wykorzystywanym przez posiadaczy ziemskich chłopom było wszak obojętne, jakim językiem mówi do nich dziedzic, skoro wymaga od nich wciąż tego samego: niewolniczej pracy. Nie ma co więc mówić ludowi o wolności narodu, podczas gdy sam cierpi nędzę i głód, a jego problem najważniejszy to zmiana stosunków społecznych, nie zaś zmiana właściciela ziemi, na której pracuje. Zaborcom traktującym polską ziemię i naród jak tanią siłę roboczą i spichlerze zbożowe nie zależy na reformowaniu ustroju społecznego. Podczas gdy na zachodzie Europy już rozwija się kapitalizm, na ziemiach polskich panują jeszcze stosunki feudalne.

Realizm i naturalizm

W literaturze dominują dwa kierunki artystyczne. Realizm, pierwszy z nich, polegał na wiernym oddawaniu obrazu rzeczywistego w dziele literackim, na przedstawianiu świata realnie istniejącego pod kątem typowych zjawisk społecznych (np. praca, różnice klasowe) przez literaturę.

Drugi z kierunków to naturalizm, który był fotograficznym zapisem rzeczywistości w literaturze, dokonywanym z niezwykłą pieczołowitością co do szczegółów, przedstawiał raczej zjawiska przypadkowe niż typowe, często drastyczne i zależne od sił natury (np. walka o byt, dziedziczność).

Bohater pozytywny

W dziełach literackich tego okresu widzimy biedę i brak perspektyw życiowych dzieci i młodzieży. Świat dorosłych bohaterów literackich to przykłady ludzi zagubionych ideowo, są to romantycy i pozytywiści jednocześnie.

W wielkich powieściach pozytywizmu poznajemy osobowości i wzorce ludzkich postępowań. Wszystkie one podlegają surowej niemalże krytyce i ocenie publicznej, czytelnik ma uczyć się na ich przykładzie nowych wartości.

W "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej spotykamy Benedykta Korczyńskiego i Anzelma Bohatyrowicza. Obaj ci bohaterowie zostali wychowani na tradycjach romantycznych, wśród których największą wartością była miłość do ojczyzny, są pokoleniem powstańców styczniowych. Anzelm walczył w powstaniu razem z bratem Jerzym i Andrzejem Korczyńskim, bratem Benedykta, Jerzy i Andrzej polegli za ojczyznę.

W pamięci Anzelma i Benedykta ważne miejsce zajmują owe czasy, gdy Polaków niezależnie od klasy społecznej łączyła jedna sprawa. Chłop z panem byli wówczas jednym organizmem, siłą mającą przynieść Polsce wolność.

Po klęsce powstania, z biegiem czasu Benedykt oddał się całkowicie innej miłości i idei, była nią miłość do ziemi i praca. Anzelm natomiast wciąż żył wspomnieniami z lat odległych, odnajdywał w nich także swą utraconą miłość do Marty Korczyńskiej.

Korczyński jest w powieści reprezentantem nowych czasów, epoki pozytywistycznej pracy, Anzelm natomiast jest symbolem świata, który odchodzi w zapomnienie. Przedstawicielem nowego pokolenia pozytywistów oddanych całkowicie pracy organicznej i pracy u podstaw jest Witold, syn Benedykta Korczyńskiego. Dla niego nie istnieją przesądy klasowe, chce zmieniać świat i budować cywilizację opartą na postępie naukowym i technicznym.

Jest w utworze cała gama innych bohaterów, którzy nie pracują na rzecz postępu ekonomicznego i gospodarczego. Ocenia się ich jako pasożytów społecznych w przeciwieństwie do postaci pozytywnych oddających się pracy.

Ciężka praca wypełnia także życie innego bohatera powieści pozytywizmu, Stanisława Wokulskiego z "Lalki" Bolesława Prusa. Postać ta jest połączeniem cech romantyka i pozytywisty. Wokulski potrafi pracować dla dobra swojego i całego społeczeństwa, ale miłość romantyczna czyni z jego życia tragedię.

Z ocen i wniosków wyciąganych podczas analizy świata przedstawionego w literaturze czytelnicy mieli czerpać wzory dla siebie, ponieważ literatura miała spełniać rolę nauczyciela, miała służyć społeczeństwu (podobnie jak w oświeceniu), spełniając tym samym jeden z najważniejszych postulatów, a mianowicie miała być utylitarną- użyteczną.

Dzieła pozytywistów

Bolesław Prus- powieściopisarz, nowelista, "Placówka", "Lalka", "Faraon".

Eliza Orzeszkowa- powieściopisarka, "Marta", "Dziurdziowie", "Nad Niemnem".

Henryk Sienkiewicz- twórca powieści historycznej, "Trylogia", "Quo vadis", Nagroda Nobla w 1905 roku.

Maria Konopnicka- poetka, "Rota".

Adam Asnyk- poeta, "Do młodych".

Literatura obca:

Gustaw Flaubert- mistrz naturalistów francuskich, "Pani Bovary".

Emil Zola- naturalista francuski, "Germinal".

Fiodor Dostojewski- rosyjski twórca powieści psychologicznej, "Zbrodnia i kara", "Idiota", "Bracia Karamazow".

Lew Tołstoj- powieściopisarz rosyjski, "Wojna i pokój", "Anna Karenina".

Pojęcia z teorii literatury

Pozytywizm to epoka rozwoju powieści i nowelistyki, poezja rozwija się w mniejszym stopniu.

akcja- układ zdarzeń w dziele literackim dotyczących głównego bohatera lub bohaterów.

apel- bezpośredni zwrot do odbiorcy.

biografia- życiorys.

cytat- dosłowne przytoczenie cudzej wypowiedzi.

epika- jeden z trzech rodzajów literackich obok liryki i dramatu, który charakteryzuje się opowiadaniem jako główną formą podawczą przedstawiania przedmiotu lub wydarzeń.

epizod- cząstka akcji słabo z nią związana.

fabuła- układ powiązanych ze sobą wątków w utworze epickim, obejmuje akcję, prolog, epilog, epizody.

narrator- wprowadzona przez autora dzieła epickiego osoba opowiadająca, nieidentyczna z nim.

nowela- krótki utwór epicki o zwartej konstrukcji fabularnej zbliżonej do dramatycznej, o jednotorowej akcji, mocno zaznaczonej pozycji narratora i silnym akcencie w zakończeniu zawierającym puentę.

opis- jedna z form przedstawiania świata(tzw. forma podawcza) w dziele literackim charakteryzująca się statycznością, np. omówienie cech przedmiotów.

opowiadanie- sposób wypowiadania się(tzw. forma podawcza); utwór epicki niewielkich rozmiarów, bardziej rozwinięty od noweli i luźny kompozycyjnie.

powieść historyczna- odmiana powieści o tematyce historycznej.

powieść psychologiczna- przedstawia wnikliwą analizę przeżyć bohaterów.

powieść realistyczna- fotografuje rzeczywistość.

świat przedstawiony- w dziele literackim układ elementów treściowych połączonych kompozycyjnie w całość. wątek- element fabuły, kompleks współzależnych motywów.

Rozdział VIII Młoda Polska

W latach osiemdziesiątych XIX wieku

nastąpił kryzys haseł pozytywistycznych. "Poezje" Kazimierza Przerwy-Tetmajera wydane w 1891 roku stanowią punkt zwrotny w krystalizowaniu się nowej ideologii, datę tę uznaje się za początek epoki, która trwa do 1918 roku, do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Krytycznej ocenie poddano rolę i miejsce sztuki w pozytywizmie, dotarły też do polskich ośrodków twórczych tendencje filozoficzne Europy. Nazwę epoki zaczerpnięto z artykułów programowych Artura Górskiego, który określił młode pokolenie polskich twórców jako nawiązujące do ideologii romantycznych zasad etycznych - chodzi tu o poetów skupionych wokół krakowskiego czasopisma "Życie".

Inna nazwa epoki Młodej Polski to modernizm oznaczający powstanie nowoczesnej sztuki, a odrzucający wszystko co przestarzałe. Na przestrzeni tego okresu nie ma dominującego kierunku artystycznego, jest ich różnorodna gama, dlatego często określa się epokę modernizmu nazwami zamiennymi: neoromantyzm lub symbolizm, a także Młoda Polska (podobnie Młoda Belgia, Młode Niemcy, Młoda Skandynawia) czy też fin de siecle (z fr. koniec wieku).

Filozofia modernistów

Swoje ideowe korzenie Młoda Polska odnajduje w dorobku twórczym następujących filozofów niemieckich:

Artur Schopenhauer- myśliciel twierdzy, iż motorem działań ludzkich jest bezrozumny popęd do stawiania sobie celów, których człowiek nie jest w stanie osiągnąć, dlatego należy wyzbyć się pożądań i potrzeb;

Fryderyk Nietsche twierdził w przeciwieństwie do poprzedniego, że życie jest piękne i należy wykorzystywać wszystkie jego przyjemne chwile; był także autorem teorii o gatunkach ludzi podzielonych na rasy panów i podludzi.

Nowe kierunki artystyczne

Modernizm, czyli nowoczesne kierunki fin de sieclu pojawiły się najpierw w sztukach plastycznych, szczególnie w malarstwie. Stamtąd przenikały do literatury.

Takie właśnie kierunki, jak symbolizm, impresjonizm czy ekspresjonizm były odkryciami wielkich mistrzów malarstwa europejskiego. Ich wpływ na literaturę został spowodowany dewaluacją wartości głoszonych wcześniej.

Modernista i mydłek

Pod koniec XIX wieku pojawili się młodzi (nowa generacja), dla których hasła pozytywistycznej uległości literatury wobec potrzeb społecznych stały się za płytkie. Chcieli tworzyć arcydzieła, nie zaś jak pozytywiści "nieść kaganek oświaty"; marzyli o wielkości swych dzieł będących nowymi odkryciami artystycznymi niezależnymi od potrzeb społecznych.

Społeczeństwa europejskie nie były przygotowane na przyjęcie sztuki oderwanej od świata realnego. Niewielu odbiorców rozumiało rangę nowych odkryć w malarstwie czy literaturze. Z tego powodu zaznaczył się poważny konflikt pomiędzy twórcą sztuki i odbiorcą.

Motorem twórczym każdego artysty jest świadomość tworzenia dla odbiorcy, publiczności, która odkryje w dziele własne wartości; akt twórczy to nic innego, jak proces komunikowania się ludzi wrażliwych i utalentowanych z "resztą świata". To proste rozumowanie było cechą sławnego buntu artystycznego wobec młodopolskiej publiczności, którą artysta nazywał często obraźliwie mydłkami, filistrami czy kołtunerią.

Cyganeria

Mieszczanie zasiadający w radach miejskich decydowali o wydarzeniach kulturalnych miasta, o wystawach malarskich i repertuarach teatrów. Zazwyczaj nie pozwalali propagować i nie sponsorowali przedsięwzięć modernistycznych, nowoczesnych, nie rozumieli ich, nie byli klasą wykształconą w przeciwieństwie do artystów. Ta sytuacja powodowała grupowanie się artystów w tak zwaną cyganerię, społeczność, w której nie obowiązywały żadne konwenanse. Często bywało, iż w jednym pokoju w skrajnej nędzy mieszkało kilku artystów, z których jeden był genialnym kompozytorem, drugi malarzem, trzeci poetą, inny rzeźbiarzem.

Bieda cyganerii modernistycznej była wręcz przysłowiowa, a aforyzmy z tamtych czasów mówiły o najważniejszym skarbie artysty, jakim była modna wówczas długa peleryna... Służyła artyście mieszkającemu często pod mostem za „dom”, chroniła go przed deszczem i zimnem.

Artyści ci żyli z dnia na dzień w oczekiwaniu na zapłatę za dzieła, które miesiącami leżały u wydawców, zapłatę za namalowane obrazy prezentowane w prywatnych galeriach, których jednak nikt nie kupował. Dzisiaj dzieła takich malarzy, jak Monet, Degas, Renoir, Cezanne, Gauguin, van Gogh osiągają na rynku dzieł sztuki niesamowite ceny. Arcydzieła literackie zaś takich twórców, jak Verlaine, Mallarme, George, Rilke, Wilde, Maeterlinck, Strindberg, Ibsen, Baudelaire, Rimbaud znajdują się w kanonach lektur szkolnych, w repertuarach teatrów narodowych i światowych. W epoce, w której powstały, często bywały niezrozumiane, niedoceniane, zakazane.

Dekadentyzm

Sytuacja artysty młodopolskiego była dobrym gruntem, na którym przyjęła się filozofia Schopenhauera. Zaowocowała postawą dekadencką wśród twórców. Głosiła ona negację czynnej postawy twórczej, zakładała bankructwo ideowe i chylenie się cywilizacji ku katastrofie, wobec czego wszelkie działanie jest bezsensowne.

Słowem nihilizm, brak wiary w swoje możliwości i niechęć do świata. Dekadenci uznawali, iż najlepiej byłoby pogrążyć się w nicości, w nirwanie, wywodzącym się z kultury azjatyckiej stanie życia bez odczuwania.

Sztuka dla sztuki

Podobnie z postawy twórców epoki wypływa hasło programowe tych czasów brzmiące: "sztuka dla sztuki". Jego inicjatorem i propagatorem w Młodej Polsce stał się wielki artysta modernizmu Stanisław Przybyszewski, dramaturg, powieściopisarz, redaktor krakowskiego "Życia". Twierdził on, iż sztuka sama w sobie posiada wartości i nie powinna w żadnym razie służyć społeczeństwu.

Sztuka jest świątynią, w której kapłanami są artyści, a zwykły człowiek może do niej przyjść i pomodlić się, wyznawać i rozumieć, podziwiać i kochać-tylko.

Literatura i inne dziedziny sztuki zawierają wartości estetyczne i zajmują się ich ukazywaniem, skupiają się na indywidualnych przeżyciach artysty, nie zaś na ideologii narzuconej mu z zewnątrz przez społeczeństwo.

Twórcy i ich dzieła

Epoka Młodej Polski to czasy aktywnej działalności także twórców debiutujących w pozytywizmie (Prus, Sienkiewicz), a nową generację młodopolan tworzą między innymi:

Kazimierz Przerwa-Tetmajer- czołowy poeta modernizmu; "Na skalnym Podhalu"

Jan Kasprowicz- twórca cyklów sonetów "Z chałupy", "Z chłopskiego zagonu".

Leopold Staff- poeta trzech pokoleń, zadebiutował w modernizmie tomikiem wierszy "Sny o potędze", tworzył w międzywojniu i po 1939 roku.

Stanisław Wyspiański- jeden z najwybitniejszych dramaturgów polskich, także poeta i malarz, "Wesele", "Warszawianka", "Wyzwolenie".

Gabriela Zapolska- komediopisarka, "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej".

Władysław Stanisław Reymont- powieściopisarz, "Ziemia obiecana", "Chłopi", Nagroda Nobla w 1924 roku.

Stefan Żeromski- powieściopisarz tworzący także w międzywojniu, "Ludzie bezdomni", "Popioły".

Stanisław Przybyszewski- "Gody życia".

Literatura obca:

Charles Baudelaire- "Kwiaty zła".

Joseph Conrad- powieściopisarz angielski polskiego pochodzenia (Józef Konrad Korzeniowski), marynista (z wł. mare- morze), "Lord Jim", "Jądro ciemności".

Antoni Czechow- nowelista i dramaturg rosyjski, "Śmierć urzędnika".

Henryk Ibsen- dramaturg norweski, "Peer Gynt", "Dom lalki", "Dzika kaczka".

Artur Rimbaud- poeta francuski, "Sezon w piekle".

George Bernard Shaw- dramaturg ang., "Pigmalion", Nagroda Noblla w 1925 roku.

August Strindberg- pisarz i dramaturg szwedzki, "Ojciec", "Panna Julia".

Teoria literatury

Wśród twórców moderny popularnością cieszyła się liryka i dramat.

ekspresja- wyrażanie przeżycia, uzewnętrznianie go.

ekspresjonizm- kierunek w sztuce , charakteryzuje go dążenie do przeciwstawiania subiektywnych przeżyć, nadawanie dziełu silnego napięcia emocjonalnego. impresja- wrażenie, spostrzeżenie.

impresjonizm- kierunek w sztuce dążący do przedstawienia przelotnych, subiektywnych wrażeń artysty z pominięciem wiedzy o rzeczywistości.

kubizm- kierunek w sztuce w latach 1908-20 uznający prymat formy dzieła nad treścią, przeciwny ekspresjonizmowi i impresjonizmowi

metafora- przenośnia, przeniesienie znaczenia wyrazu lub wyrazów na inne znaczeniowo różne.

modernizm- nowatorstwo w sztuce, nazwa wszystkich kierunków, które miały wpływ na literaturę w Młodej Polsce.

nastrój- określone zabarwienie uczuciowe nadawane dziełu literackiemu.

prąd literacki- wspólny charakter ideowy i artystyczny szeregu wybitnych dzieł powstałych w pewnej bliskości czasowej.

pseudonim- nazwa zmyślona, przybrana przez autora.

symbol- znak, pojęcie lub układ pojęć użytych dla oznaczenia innego przedmiotu.

symbolizm- kierunek w sztuce, technika literacka posługująca się symbolami.

Historia Polski

Do najważniejszych wydarzeń historycznych tych czasów zaliczyć można strajki szkolne dzieci w Poznańskiem, we Wrześni, 1901 rok.

Nasilające się strajki robotnicze powodują wybuch rewolucji w 1905 roku.

W 1908 roku Piłsudski założył Związek Walki Czynnej, a dwa lata później Związek Strzelecki będący zalążkiem Legionów Polskich, które wezmą udział w I wojnie światowej.

Wybucha ona w 1914 roku i trwa do 1918, kiedy to Polska 11 listopada odzyska oczekiwaną wolność.

Rozdział IX Międzywojnie

Można sobie wyobrazić radość przodków w momencie, gdy dowiedzieli się, że nareszcie mają własną ojczyznę. Dzień ogłoszenia niepodległości 11 listopada 1918 roku był datą czczoną niestety tylko do 1 września 1939 roku. Tego dnia hitlerowskie Niemcy mimo umów międzynarodowych napadły na Polskę i rozpoczęła się II wojna światowa. Okres ten w literaturze nazywamy międzywojniem lub dwudziestoleciem międzywojennym, w historii Polski drugą (II)Rzeczpospolitą.

Podział epoki

Literaturę międzywojnia dzieli się na dwa dziesięciolecia z powodu popularności uprawianych rodzajów literackich. W pierwszym dominuje poezja (liryka), w drugim rozwija się proza (epika). Po raz pierwszy pojawia się zjawisko grup poetyckich, niewielkich skupisk poetów wydających swe utwory w tym samym czasopiśmie, pochodzących z jednego miasta i reprezentujących podobny program poetycki.

Poezja

Grupy poetyckie międzywojnia

Skamander- grupa poetów tworzących w piśmie warszawskim "Skamander" w latach 1920-28 oraz 1935-39. Tworzyli ją poeci: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz Tworzyli poezję radosną, witalną, nasyconą optymizmem, ich bohaterem stał się człowiek ulicy mówiący prostym językiem. Luźno związana z grupą była między innymi Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska oraz Jan Brzechwa. Patronem tych artystów był Leopold Staff

(przykład) Julian Tuwim "Strofy o późnym lecie"

1

Zobacz, ile jesieni!

Pełno, jak w cebrze wina,

A to dopiero początek,

Dopiero się zaczyna.

2

Nazłociło się liści,

Że koszami wynosić,

A trawa jaka bujna,

Aż się prosi, by kosić....

Awangarda Krakowska- grupa poetów skupionych wokół czasopisma "Zwrotnica" wychodzącego w latach 1922-23 oraz 1926-27 w Krakowie. W jej skład wchodzili: Jan Brzękowski, Jalu Kurek, Julian Przyboś oraz teoretyk grupy Tadeusz Peiper. Domagali się nowej poezji, odpowiedniej do rozwoju cywilizacji. Wytworzyli nowy typ metafory o bardzo odległym kojarzeniu. Tematyka wierszy Awangardy skupiała się na ukazywaniu życia ludzkiego w myśl haseł: miasto, masa, maszyna.

(przykład) Julian Przyboś "Zmęczeni"

Zmęczeni, spocząwszy na posłaniu z dłoni,

czekamy,

aż parujący pot z ciała nas ulotni

i poniesie na marzeniach,

aby ˙nas ˙położyć ˙na ˙rzęsach, ˙w ˙kołysce z dwóch

powiek....

Kwadryga- grupa działająca w latach 1926-33 w piśmie warszawskim "Kwadryga". Współtworzyli ją: Władysław Sebyła, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stefan Flukowski, Lucjan Szenwald, Ryszard Dobrowolski. Prezentowali oni poezję zafascynowaną problematyką społeczną. Mieli też ambicje kształtowania postaw moralnych.

(przykład) Władysław Sebyła "Nokturny"

8

Wali się noc sinym kamieniem

na rozdeptane strzechy chat.

Skroś pomroczniałych wód przestrzenie

świsnął świetlisty bat.

Zaludnić czym? jakimi snami

bezsennej pustki mus?

za dymiącymi zagonami

widma samotnych brzóz....

Żagary- grupa poetycka wydająca swoje wiersze w piśmie wileńskim "Żagary" w latach 1931-34, a skupiająca takich poetów: Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Putrament. W ich poezji widoczne jest poczucie nadchodzącej katastrofy. Jako jedni z nielicznych przewidywali wybuch jakiegoś kataklizmu.

Czesław Miłosz "Wieczorem wiatr"

Wyżej szła chmura, a nad nią spienione

stada gwiazd gnały i parły motory

trójśmigłych statków. Złoty krzyż wieziono,

jedwabny sztandar i hełmy z żelaza.

Wiatr był na ziemi. Dzwoniły jabłonie

owocem żółtym i jarzębiny chrzęst.

Pchaliśmy pługi, dźwigaliśmy bronie

i twardo śpimy, z łbem zgiętym na pięść.

Poezja pierwszych lat niepodległości charakteryzuje się radością i entuzjazmem, lecz z czasem ów nastrój ustępuje miejsca powadze zadumie. Największą popularnością wśród czytelników dwudziestolecia cieszyła się twórczość poetycka Skamandra, natomiast osiągnięcia poezji Awangardy znalazły wiele uznania w oczach twórców polskiej liryki po drugiej wojnie światowej.

Proza

W 1932 roku wychodzą dwie ważne dla literatury okresu powieści, a mianowicie "Kordian i cham" Leona Kruczkowskiego oraz pierwsze tomy "Nocy i dni" Marii Dąbrowskiej.

Dzieło Kruczkowskiego jest analizą i krytyką powstania styczniowego, którego ideologowie zlekceważyli poparcie ludu wiejskiego dla sprawy walki narodowowyzwoleńczej. Nie mieli w swych powstańczych planach wizji przyszłej ojczyzny z równouprawnieniem dla chłopów, dlatego powstanie nie zyskało uznania w oczach mas ludowych i upadło.

Druga wymieniona powieść przedstawiała losy rodziny ziemiańskiej żyjącej w okresie pozytywizmu, jej zmagania z rzeczywistością i konflikty wewnętrzne. W obu wypadkach dzieła te ukazywały w niekorzystnym świetle systemy wartości najbogatszej warstwy społeczeństwa polskiego, szlachty i arystokracji, posiadaczy ziemskich, którzy byli niejako moralnie odpowiedzialni za wizerunek kraju w XIX wieku. Ponieważ ich potomkowie dzierżą w II Rzeczpospolitej odpowiedzialne stanowiska państwowe, są klasą przewodnią w tworzącym się systemie kapitalistycznym, stąd tak wielkie znaczenie i popularność powieści Kruczkowskiego i Dąbrowskiej. Na ich tle doszło do wielu dyskusji i sporów ideologicznych.

Rozwój powieści

Powieść jako gatunek literacki zyskuje sobie coraz większą popularność. Dla literatury światowej jest to okres, który zaznaczył się rozkwitem powieści nowożytnej. W 1922 roku świat literacki poznał utwór Jamesa Joyce'a pt. "Ulisses"(przełożona na język polski w 1969 roku). Powieść ta wywołała konsternację na twarzach czytelników, podobne wrażenie towarzyszyło krytykom i badaczom literatury. Problem polegał na tym, iż trudno było zrozumieć język i zasadę kompozycji "Ulissesa". Krytyka literacka nadała tej powieści nazwę: antypowieść, różniła się bowiem od znanej pozytywistycznej powieści realistycznej. Przede wszystkim rola fabuły została w niej bardzo ograniczona, a kompozycja wykluczała harmonię i ład, jaki występował w powieści tradycyjnej.

Wydarzenia nie przebiegają tutaj według ustalonych schematów, a odznaczają się psychologizacją postaci, skupieniem na poznawaniu świata poprzez analizę cech wewnętrznych bohaterów. Czytając Joyce'a odnosi się wrażenie, jakby świat przedstawiony stał w miejscu, a akcji w ogóle nie było.

Po "Ulissesie" pojawiły się inne wybitne powieści takich twórców, jak F. Kafka, W. Faulkner, F. Durenmat. W literaturze polskiej twórcami awangardowych powieści stali się K. Irzykowski, T. Parnicki, W. Mach, B. Schulz, W. Gombrowicz.

Techniki powieściowe

W międzywojniu wykształciły się dwie techniki pisania powieści. Pierwszą z nich była technika symultaniczna. Polegała na przedstawianiu kilku wydarzeń dziejących się w tym samym czasie powieściowym. Narrator przenosił swoją uwagę z miejsca na miejsce w tym samym czasie i opowiadał o wydarzeniach rozgrywających się równolegle.

Druga zaś technika nosi miano monologu wewnętrznego lub strumienia świadomości. Występuje w niej podmiot skonstruowany w ten sposób, że odnosimy wrażenie przysłuchiwania się mowie toczącej się na granicy świadomości, to znaczy ulirycznionej, zagłębiającej się do wewnątrz, poza kontrolą narratora, który mówi, a właściwie jego mowa wydobywa się strumieniem z umysłu. Technika ta zyskała sobie popularność dopiero po II wojnie światowej, natomiast technika symultaniczna przeżywa swoją popularność w dwudziestoleciu.

Kierunki literackie

Nie ma w tym czasie dominującego kierunku filozoficznego. Na charakter powstającej literatury ma wpływ fakt odzyskania niepodległości przez Polskę, ogólny entuzjazm społeczeństwa, rozwój społeczno-gospodarczy i polityczny w młodym kraju. Zaznaczają swoją obecność także kierunki powstałe wcześniej, w Młodej Polsce.

Do kierunków poetyckich międzywojnia zaliczamy ekspresjonizm, który krytykował rozwój cywilizacji i materialnego świata wartości ludzkich. Przedstawicielem tego kierunku był Emil Zegadłowicz.

Inne oblicze miał kierunek nazwany katastrofizmem. Dostrzegał on zagrożenia dla sztuki wynikające z szybkiego rozwoju cywilizacji, która pozostawia sztukę samej sobie, na uboczu. Przedstawicielem kierunku jest Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy).

Trzecim kierunkiem widocznym w literaturze dwudziestolecia jest futuryzm. Wyrażał on zachwyt nad postępami cywilizacji i rozwoju, odrzucał logikę, która utrudnia życie człowiekowi, normy gramatyczne czy ortograficzne. Przedstawicielami futuryzmu byli: Anatol Stern, Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec.

Poeci międzywojnia

Poeci debiutujący w dwudziestoleciu są w większości aktywni twórczo w okresie powojennym (po II wojnie). Poniżej poznamy tytuły dwóch pierwszych zbiorków poetyckich każdego z nich oraz wybitne dzieła prozaików i dramaturgów.

Poeci międzywojnia skupieni w grupach poetyckich:

Julian Tuwim- "Czyhanie na Boga", "Sokrates tańczący".

Antoni Słonimski- "Sonety", "Harmonia".

Kazimierz Wierzyński- "Wiosna i wino", "Wróble na dachu".

Jan Lechoń- "Na złotym polu", "Po różnych ścieżkach".

Jarosław Iwaszkiewicz- "Oktostychy", "Dionizje".

Jan Brzękowski- "Tętno", "Na katodzie".

Jalu Kurek- "Upały", "Śpiewy o Rzeczypospolitej".

Julian Przyboś- "Śruby", "Oburącz".

Konstanty Ildefons Gałczyński- "Koniec świata", "Ludowa zabawa".

Czesław Miłosz- "Poemat o czasie zastygłym", "Trzy zimy".

Stanisław Dobrowolski- "Pożegnanie Termopil", "Autoportret".

Jerzy Zagórski- "Ostrze mostu", Przyjście wroga".

Aleksander Rymkiewicz- "Tropiciel", "Potoki".

Anatol Stern- "Futuryzje", "Nagi człowiek w śródmieściu".

Poeci, którzy nie należeli do grup poetyckich:

Adam Ważyk- "Semafory", "Oczy i usta".

Mieczysław Jastrun- "Spotkanie w czasie", "Inna młodość".

Roman Brandstaetter- "Jarzma", "Droga pod górę".

Władysław Broniewski- poeta rewolucyjny, "Wiatraki", "Dymy nad miastem".

Powieści:

Jerzy Andrzejewski- "Ład serca".

Juliusz Kaden-Bandrowski- "Generał Barcz".

Tadeusz Breza- "Adam Grywałd".

Michał Choromański- "Zazdrość i medycyna".

Maria Dąbrowska- "Noce i dnie".

Witold Gombrowicz- "Ferdydurke".

Leon Kruczkowski- "Kordian i cham".

Maria Kuncewiczowa- "Cudzoziemka".

Tadeusz Dołęga-Mostowicz- "Kariera Nikodema Dyzmy"

Zofia Nałkowska- "Granica".

Bruno Schulz- "Sklepy cynamonowe".

Henryk Worcell- "Zaklęte rewiry".

Stefan Żeromski- "Przedwiośnie".

Literatura obca:

Bertolt Brecht- dramaturg niemiecki, "Matka Courage i jej dzieci". Michał Bułhakow- "Mistrz i Małgorzata".

Wiliam Faulkner- pisarz amerykański, "Wściekłość i wrzask", Nagroda Nobla w 1949 roku.

Jarosław Hasek- pisarz czeski, "Przygody dobrego wojaka Szwejka".

James Joyce- Anglik irlandzkiego pochodzenia, "Ulisses".

Franz Kafka- powieściopisarz niemiecki, "Proces".

Thomas Mann- pow. niem., "Czarodziejska góra", Nagroda Nobla w 1929 roku.

Marcel Proust- pow. francuski, cykl powieści "W poszukiwaniu straconego czasu"

Michaił Szołochow- pow. ros., "Cichy Don", Nagroda Nobla w 1965 roku.

Teoria literatury:

antypowieść- powieść nowatorska, zob. wyż.

awangarda- dosłownie: straż przednia, termin używany w odniesieniu do twórców dzieł wykraczających poza kanony epoki, wyprzedzające je, odkrywcze.

elipsa- pominięcie jakiegoś członu wypowiedzi, którego i tak można się domyślić.

epoka literacka- okres w historii literatury powszechnej lub narodowej, dominuje w nim zazwyczaj dany prąd lub kierunek literacki powstały w zależności od podłoża społecznego.

grupa poetycka (literacka)- zespół poetów, pisarzy, którzy stawiają sobie podobne postulaty ideowo-artystyczne, działają wspólnie, często mają sformułowany program, skupiają się wokół jednego czasopisma.

kompozycja dzieła- konstrukcja utworu literackiego, sposób jego budowy i istnienia treści, forma, struktura.

kontrast- przeciwstawienie pojęć.

monolog wewnętrzny- odtwarzanie w kształcie językowym uczuć, przeżyć bohatera utworu.

program literacki- teoretyczne uzasadnienie poglądów estetycznych, założenia twórcze.

refren- powtórzenie częśąci wersu, całego wersu lub ich zespołów w stałych miejscach układu stroficznego.

streszczenie- skrótowa formuła utworu.

styl- indywidualny lub typowy sposób ekspresji językowej, wyrażanie się twórcy poprzez odpowiedni dobór wyrazów i środków artystycznych.

stylizacja- kształtowanie wypowiedzi przez naśladowanie pewnego wzorca już zaistniałego w literaturze.

Historia Polski

1919- Polska (II Rzeczpospolita) podpisała Traktat Wersalski. Do macierzy wróciła Wielkopolska i Pomorze Gdańskie bez Gdańska (Wolne Miasto Gdańsk). Ma być także przeprowadzony plebiscyt na Warmii, Mazurach i na Śląsku. W tym też roku wybuchła wojna polsko-radziecka o granicę wschodnią Polski zakończona traktatem pokojowym. Działania zbrojne trwały do października

1920 roku.

1919, 1920 i 1921- Trzy powstania na Śląsku. Dwa pierwsze wybuchły jeszcze przed planowanym plebiscytem z powodu nasilenia terroru niemieckiego.

1925- Józef Piłsudski dokonał przewrotu majowego.

Wybuch II wojny światowej, najpierw napadają na Polskę hitlerowskie Niemcy, a 17.09.39r. stalinowski Związek Radziecki.wolność.

Rozdział X Literatura współczesna

Literaturę polską powstałą po 1939 roku nazywamy literaturą współczesną. Niektóre stanowiska badawcze mianem tym określają literaturę powstałą po 1918 roku a międzywojnie jednym z etapów jej rozwoju.

Nie ma daty końcowej tej epoki, trwa ona po dziś dzień.

Podłoże filozoficzne okresu wyznaczane jest rzeczywistością, w której tworzona była literatura polska. Wydarzenia historyczne i uwarunkowania polityczno-społeczne kraju stanowią punkt odniesienia dla tematyki dzieł, kształtują obraz literatury i światopogląd ich autorów. Dla lepszej systematyzacji epokę tę dzieli się na mniejsze podokresy, których charakterystykę przedstawiają poniższe cezury czasowe.

Lata 1939-1944

to okres wojny i okupacji. Ideologia tych lat opiera się na problemach postawy patriotycznej i walki z hitlerowskim najeźdźcą. Cechy powstającej literatury to powaga, przygnębienie wywołane klęską polskiego września, nostalgia i oczekiwanie kresu wojny w utworach autorów skazanych na emigrację, tragedia praw moralnych głoszonych przed wybuchem wojny, niepokój i obawy o przyszłość narodu, ale też wskazywanie bohaterstwa żołnierza polskiego walczącego na wszystkich frontach wojny i krajowej konspiracji, pochwała postaw patriotycznych.

Najwybitniejsze dzieła okupowanego kraju tworzone są przez młode pokolenie poetów, młodzież, która prosto po maturze zmuszona była chwycić za broń. Od tytułu powieści Romana Bratnego „Kolumbowie rocznik 20” owo pokolenie młodych nazywane jest Kolumbami. Należą do niego twórcy urodzeni w latach 1920-22, a można tu wymienić nazwiska: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski. Ich rówieśnikami są poeci i pisarze, którzy zadebiutują nieco później: Wisława Szymborska, Miron Białoszewski, Roman Bratny, Jerzy Broszkiewicz, Stanisław Lem.

Najważniejsze dzieła tego okresu to tomiki wierszy wydawane konspiracyjnie: K.K. Baczyńskiego "Wiersze wybrane"(pod pseudonimem Jan Bugaj), T. Gajcy "Widma", "Grom powszedni", T. Borowski "Gdziekolwiek ziemia" oraz poety starszej generacji Czesława Miłosza "Wiersze" (pseud. Jan Syruć), "Antologia poezji współczesnej", "Pieśń niepodległa", "Z otchłani".

Lata 1945-1948

to czasy literackiego rozliczenia z przeszłością okupacyjną. W literaturze dominuje nurt refleksji nad moralnymi konsekwencjami katastrofy wojennej, zburzeniem ładu i zasad etyki tworzonych przez stulecia cywilizacji; literatura wyjawia światu całe okrucieństwo czasów okupacji hitlerowskiej i reżimu stalinowskiego. Ukazują się pamiętniki, dzienniki, kroniki, poezje, opowiadania i powieści, których tematem zasadniczym jest rozprawa z nieludzką postawą fanatyków totalitaryzmu. Literatura tych lat jest pozbawiona radości i entuzjazmu wynikającego z odzyskania niepodległości, ponieważ jest to niepodległość pozorna, a rozliczenie się z przeszłością stanowi temat ważniejszy. Można powiedzieć, iż literatura tego czasu jest jednym wielkim hołdem złożonym pamięci ofiar wojny.

Wybitne dzieła tych lat to "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Proszę państwa do gazu" i "Dzień na Harmenzach" Tadeusza Borowskiego, "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, "Wspomnienia starobielskie" i " Na nieludzkiej ziemi" Józefa Czpskiego, poezje Tadeusza Różewicza w tomikach "Niepokój" i "Czerwona rękawiczka", dramat Jerzego Szaniawskiego "Dwa teatry".

Tworzą w tym czasie poeci debiutujący przed wojną, między innymi Julian Przyboś, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni ˙Słonimski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Adam Ważyk, Władysław Broniewski, Jan Twardowski, Roman Brandstaetter. Niektóre dzieła powstają na emigracji i odbiorca polskiej literatury miał możliwość poznania ich w wydaniach "nielegalnych", to znaczy wydanych bez zgody władz w tzw. drugim obiegu lub w wydaniach oficjalnych dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Tak też będzie po roku 1948, kiedy to twórczość emigracyjna zostanie uznana za "wywrotową", szkodliwą dla Naszego państwa, na życzenie Stalina państwa komunistycznego.

Lata 1949-1955

to okres nazywany realizmem socjalistycznym lub krótko socrealizmem. Ramy twórcze literatury zostały "jasno określone" na styczniowym zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 roku. Zasady kształtowania wypowiedzi literackiej zostały narzucone przez politykę stalinowską, a oto niektóre jej wyznaczniki: literatura powinna mieć sens informacyjno- -określający; ma być realistyczna, to znaczy mówić, że historia współczesna postępuje w jedynie słusznym kierunku, a wszystkie zjawiska ów postęp utrudniające są reakcyjne i godne potępienia; literatura ma być jednoznaczna; ma mówić o klęsce wszelkiego rodzaju samotności, samodzielności i bezsensie ludzkich starań o niezależność; powinna mieć charakter służebny wobec potrzeb mas itd. Twórców, którzy nie podporządkują się wymienionym zasadom uznaje się za "wrogów ludu" czy reakcjonistów z wyraźnie zaznaczonymi konsekwencjami w postaci więzienia lub syberyjskiej zsyłki.

W prozie polskiej dominuje powieść produkcyjna przedstawiająca w sposób schematyczny codzienną pracę klasy robotniczej. Można tu wymienić dzieła Tadeusza Konwickiego "Przy budowie", Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel", Mariana Brandysa "Początek opowieści", Jana Wilczka "Numer 16 produkuje", Gustawa Morcinka "Pokład Joanny". Były to utwory bardzo do siebie podobne, opisywały człowieka w procesie pracy, ale więcej miejsca poświęcały samej technice i technologii pracy niż człowiekowi. Podobną pracą twórczą zajmowali się pisarze starszej generacji z Jerzym Andrzejewskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem na czele.

Poezja jako twórczość ukazująca świat subiektywnych i indywidualnych odczuć rozwijała się w utrudnionych warunkach. Młode pokolenie poetów tworzyło dzieła poetyckie przesycone ideologią socjalistyczną, co znacznie zawęziło pole poetyckich poszukiwań. W późniejszej krytyce poeci ci zyskali sobie miano "pryszczatych". Do najlepiej zapowiadających się talentów poetyckich należeli Andrzej Braun, Andrzej Mandalian, Henryk Gaworski i Wiktor Woroszylski. Obok nich tworzyli poeci już znani z międzywojnia, którzy podporządkowali się normom estetyki socrealizmu.

Lata 1956-1968

to okres wyzwolenia się literatury spod reżimu narzuconego przez socrealizm. Po pozornym jednak rozluźnieniu nastąpi później okres kolejnych ograniczeń wypowiedzi twórczej, tym razem przez cenzurę socjalistycznej władzy.

Początkowe lata okresu to krytyka bezmyślnego poddania się wymogom socrealizmu, który pozostawał bez związku z potrzebami twórczymi i indywidualną wypowiedzią języka sztuki. Literatura polska może teraz korzystać z kontaktów z prądami literatury światowej, chociaż nie obywa się tutaj bez ograniczeń natury politycznej. Rok 1956 to czas debiutu młodego pokolenia artystów skupionego wokół warszawskiego pisma "Współczesność", którego nazwa określa także nazwę pokolenia twórców. Należą do niego poeci: Stanisław Grochowiak, Władysław Terlecki, Aleksander Minkowski, Marek Nowakowski, Marek Hłasko, Ireneusz Iredyński, Edward Stachura. W tym też roku debiutują poeci starszego pokolenia niż "Współczesność" obejmująca twórców urodzonych w latach 1930-35. Owi starsi debiutanci to: Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Czycz, Bohdan Drozdowski.

Twórczość poetycka okresu jest bardzo różnorodna. "Współczesność" nie wprowadziła jednolitego kierunku rozwoju liryki. Twórcy kształtowali swoje wypowiedzi w oparciu o indywidualne potrzeby. Korzystano z dorobku Awangardy międzywojennej i osiągnięć literatury obcej.

Proza natomiast poszukuje odpowiedzi na pytanie o miejsce literatury we współczesnym świecie i o sposoby jej oddziaływania na czytelnika.

Rozkwita eseistyka, twórczość literacko-naukowa, wśród której na uwagę zasługują "Rodzinna Europa" C. Miłosza, "Spiżowa brama" T. Brezy, "Życie na niby" K. Wyki, "Polska Piastów", "Polska Jagiellonów" i "Rzeczypospolita Obojga Narodów" P. Jasienicy, "Szkoła stylu" Z. Kubiaka, "Barbarzyńca w ogrodzie" Z. Herberta, "Mit śródziemnomorski" M. Jastruna. W 1956 roku zadebiutował powieścią "Rojsty" T. Konwicki, J. Stryjkowski "Głosami w ciemności". Dwa lata później debiutował S. Mrożek dramatem "Policja" wydanym w czasopiśmie "Dialog".

W latach sześćdziesiątych wyróżnić można nurt literatury chłopskiej reprezentowany przez powieści J. Kawalca "Ziemi przypisany" oraz "Tańczący jastrząb", T. Nowaka "A jak królem, a jak katem będziesz" oraz "Diabły", W. Myśliwskiego "Nagi sad" i "Pałac".

Ważniejsze dzieła dramatyczne to między innymi "Indyk" i "Tango" S. Mrożka, "Stara kobieta wysiaduje" i "Kartoteka" T. Różewicza, "Drugi pokój" i "Jaskinia filozofów" Z. Herberta, "Kochankowie piekła" J.M. Rymkiewicza, "Potępienie doktora Fausta" J. Sity oraz "Śmierć gubernatora" L. Kruczkowskiego.

Rok 1968

zaznacza się w naszej literaturze ożywieniem środowisk twórczych. Rozpoczyna swoją działalność wiele grup poetyckich skupionych w ważniejszych ośrodkach akademickich Polski. Należeli do nich twórcy urodzeni przed rokiem 1939 (na krótko przed wybuchem wojny) lub podczas wojny oraz krótko po 1945 roku. Dążyli do wyrażenia, zamanifestowania swojej odrębności artystycznej. Pokolenie to nazywane jest "Nową falą". Na przestrzeni lat siedemdziesiątych zaistniało około sześćdziesięciu grup poetyckich, z których najważniejsze to:

Orientacja Poetycka Hybrydy z Warszawy (tworzyli ją K. Gąsiorowski, M. Bordowicz, Z. Jerzyna);

Agora z Wrocławia (L. Herbst, J. Jastrzębski);

Teraz z Krakowa (A. Zagajewski, J. Kornhauser, T. Nyczek);

Wymiary z Torunia (E. Kruk, B. Kubicki). Indywidualnie pojawili się S. Barańczak, E. Lipska, R. Wojaczek, J. Baran, K. Karasek i inni.

Ostatnie dwadzieścia lat

Dekada lat osiemdziesiątych to wyraźnie zaznaczający się podział literatury na tzw. dwa obiegi, oficjalny i nieoficjalny (drugi). Z powodu stanu wojennego nasiliła się cenzura i tym samym ingerencja państwa w twórczość kulturalną i literacką. Cały ten okres odbija się na literaturze wprowadzając doń elementy politycznej walki z reprezentantami władzy socjalistycznej. Pojawia się także nurt pamiętnikarski i dokumentacyjny poświęcony ważnym dla narodu faktom świeżej historii kraju. W drugim obiegu pojawiają się dzieła pisarzy emigracyjnych i sprzyjających ruchowi Solidarności, który wreszcie w 1989 doprowadzi do upadku PRL-u.

Lata dziewięćdziesiąte to czasy nowej generacji ludzi, którzy nie pamiętają ani II wojny światowej, czasów Polski Ludowej i stanu wojennego. W dobie rozwoju kapitalizmu w Polsce nowe pokolenia zapewne będą miały własne problemy do rozwiązania, a literatura przybierze inne oblicze. Zawsze jednak będzie to polska literatura narodowa, to znaczy wyrosła z polskich umysłów i z polskiej kultury, na której straży nieprzerwanie stoi.

Podsumowanie

Charakterystyka literatury współczesnej skłania do wniosków, iż jest to twórczość niezwykle bogata gatunkowo i tematycznie. Zawiera w swoim dorobku dzieła poetyckie, prozatorskie i dramatyczne kolejnych pokoleń twórców, których nie da się ująć w jednobrzmiące ramy ideowe po roku 1956. Nie ma bowiem jednego dominującego prądu artystycznego, jest ich różnorodność.

Poeci współcześni tworzą dzieła różne stylistycznie, wiersz wolny pozwala na korzystanie z całego dotychczasowego dorobku tematycznego i formalnego stworzonego wcześniej, ale też powstają dzieła nowatorskie w swej formie i stylu. Nie są obce poetom współczesnym tendencje rozwojowe filozofii światowej z egzystencjalizmem i psychoanalizą jako dorobkiem myśli człowieka XX wieku, ale nie są one obce i prozaikom czy dramaturgom.

Bogactwo literatury najlepiej omawiać podczas analizy konkretnej twórczości kolejnych poetów i pisarzy, którzy niejednokrotnie wnoszą do niej całkiem nowe odkrywcze wartości. Ich mnogość nie pozwala się ująć na razie w jednolite ramy. Być może za kilkadziesiąt lat historycy literatury sklasyfikują tę twórczość i nazwą epokę jakimś jednorodnym mianem, podobnie jak to miało miejsce w epokach wcześniejszych. Dzisiaj literaturę po 1939 nazywamy ogólnie mianem: współczesnej.

Na twórczość literacką naszych czasów przemożny wpływ wywarły i wywierają wydarzenia historyczne i sytuacja polityczna Polski, najpierw Polski walczącej z okupantem, Polski Ludowej z szeroko rozwiniętym systemem cenzury ograniczającej działalność literacką i kulturalną. Stan wojenny w latach osiemdziesiątych i zaangażowanie literatury w walkę z narzuconym Polsce socjalizmem również wpłynął na charakter literatury.

Dominuje w niej bunt i jawna krytyka ustroju, decydentów, a po "okrągłym stole" nastroje rozliczeniowe z przeszłością, hołd składany ludziom i czasom walki z zakłamaniem. Literatura przybiera charakter dokumentujący wydarzenia, o których czytelnik polski wcześniej nie mógł wiedzieć z racji wspomnianej już cenzury.

Na syntezę i oceny dorobku literackiego ostatnich lat trzeba jeszcze poczekać, ponieważ oceny są obiektywne dopiero z pewnej perspektywy czasowej; także ogólne tendencje rozwojowe i dorobek może wydać się całkiem inny z perspektywy, niż dzisiaj zdefiniowany.

Twórcy i ich dzieła

Literaturę polską po 1939 roku do lat dziewięćdziesiątych tworzą poeci i pisarze debiutujący w międzywojniu, poeci pokolenia Kolumbów rocznik 20, poeci pokolenia "Współczesności", debiutanci z roku 1956 i "Nowej fali". W poniższym zestawie znajdują się niektórzy reprezentanci pokoleń polskich poetów współczesnych oraz wyróżniające się lub wyróżniane przez krytykę literacką tomiki wierszy. Dalej autorzy wybitnych powieści i dramatów literatury współczesnej.

Poeci starszej, międzywojennej generacji:

Roman Brandstaetter (ur.1906)- "Jarzma".

Jan Brzękowski (1903-1983)- "Na katodzie".

Stanisław Czernik (1899-1969)- "Zadymka".

Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983)-"Lekkomyślne serce".

Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980)-"Oktostychy".

Jalu Kurek (1904-1983)-"Upały".

Jan Lechoń (1899-1956)-"Srebrne i czarne".

Czesław Miłosz (ur.1911)-"Traktat poetycki", Nagroda Nobla w 1980r.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945)-"Balet powojów".

Stanisław Piętak (1909-1964)-"Przymierze z nowymi laty".

Julian Przyboś (1901-1970)-"W głąb las".

Antoni Słonimski (1895-1976)-"Okno bez krat".

Anatol Stern (1899-1968)-"Alarm nocny".

Julian Tuwim (1894-1953)-"Kwiaty polskie".

Jan Twardowski (ur.1916)-"Rachunek dla dorosłego".

Adam Ważyk (1905-1982)-"Poemat dla dorosłych".

Jerzy Zagórski (1907-1984)-"Biały bez".

Kolumbowie rocznik 20:

Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944)-"Zamknięty echem"

Tadeusz Borowski (1922-1951)-"Gdziekolwiek ziemia".

Tadeusz Gajcy (1922-1944)-"Widma".

Andrzej Trzebiński (1922-1943)-"Aby podnieść różę".

Tadeusz Różewicz (1921)-"Niepokój".

Wisława Szymborska (1923)- „Dlatego żyjemy”; Nagroda Nobla w 1996 r.

Poeci debiutujący w 1956r. obok „Współczesności":

Miron Białoszewski (1922-1983)-"Obroty rzeczy".

Stanisław Czycz (ur.1929)-"Tła.Wiersze".

Bohdan Drozdowski (ur.1931)-"Piołun".

Zbigniew Herbert (ur.1933)-"Studium przedmiotu".

Jerzy Harasymowicz (ur.1933)-"Klękajcie narody".

Poeci "Współczesności" i ich rówieśnicy:

Ernest Bryll (ur.1935)-"Fraszka na dzień dobry".

Stanisław Grochowiak (1934-1976)-"Menuet z pogrzebaczem".

Małgorzata Hillar (ur.1930)-"Prośba do macierzanki".

Urszula Kozioł (ur.1931)-"Lista obecności".

Tadeusz Nowak (ur.1930)-"Prorocy już odchodzą".

Halina Poświatowska (ur.1930)-"Z pamięci".

Jerzy Sito (ur.1934)-"Wiozę swój czas na ośle".

Tadeusz Śliwiak (ur.1928)-"Dłużnicy nadziei".

Roman Śliwonik (ur.1930)-"Przyjdzie spokój".

Poeci "Nowej fali":

Józef Baran(ur.1947)-"Dopóki jeszcze".

Julian Kornhauser(ur.1946)-"W fabrykach udajemy małych rewolucjonistów".

Ewa Lipska(ur.1945)-"Drugi zbiór wierszy".

Rafał Wojaczek(1945-1971)-"Nie skończona krucjata".

Adam Zagajewski(ur.1945)-"Komunikat".

Proza i dramat:

Jerzy Andrzejewski- "Popiół i diament".

Halina Auderska- "Ptasi gościniec".

Kazimierz Brandys- "Wariacje pocztowe".

Leopold Buczkowski- "Czarny potok".

Witold Gombrowicz- "Trans-Atlantyk".

Marek Hłasko- "Piękni, dwudziestoletni".

Tadeusz Konwicki- "Sennik współczesny".

Hanna Krall- "Zdążyć przed Panem Bogiem".

Jerzy Krzysztoń- "Krzyż południa".

Andrzej Kuśniewicz- "Strefy".

Czesław Miłosz- "Dolina Issy".

Stanisław Mrożek- "Tango".

Wiesław Myśliwski- "Kamień na kamieniu".

Edward Redliński- "Konopielka".

Edward Stachura- "Siekierezada".

Julian Stryjkowski- "Przybysz z Narbony".

Jan Józef Szczepański- "Kadencja".

Andrzej Szczypiorski- "Początek".

Władysław Terlecki- "Lament".

Leopold Tyrmand- "Dziennik 1954".

Melchior Wañkowicz- "Monte Cassino".

Aleksander Wat- "Mój wiek. Pamiętnik mówiony".

Stanisław Wyszyński- "Zapiski więzienne".

Literatura obca:

Czyngis Ajtmatow- pisarz kirgiski, "Biały statek".

Samuel Beckett- dramatopisarz irlandzki, "Czekając na Godota", Nagroda Nobla w 1969 r.

Bertolt Brecht- dram. niem. (NRD), "Kariera Artura Ui".

Albert Camus- pis. fr., egzystencjalista, "Dżuma", Nagroda Nobla w 1957 r.

Friedrich Durrenmatt- pis. szwajc.,"Wizyta starszej pani".

Wiliam Golding- pis. angielski, "Władca much", Nagroda Nobla w 1983 r.

Ernest Hemingway- pow. amerykański, "Komu bije dzwon", Nagroda Nobla w 1952 r.

Gabriel Garcia Marquez- pisarz kolumbijski, "Sto lat

samotności", Nagroda Nobla w 1982 r.

Georg Orwell- pis. ang., "Rok 1984".

Borys Pasternak- "Doktor Żywago", Nagroda Nobla w 1958 r.

Jean Paul Sartre- pisarz, egzyst. francuski, "Drogi wolności", Nagroda Nobla w 1964 r.

Aleksander Sołżenicyn- "Archipelag Gułag", Nagroda Nobla w 1970 r.

Josif Brodski- poeta, emigrant rosyjski,"Wiersze i poematy", agroda Nobla w 1987 r.

Teoria literatury:

esej- szkic literacko-naukowy.

indeks- spis tematów, rzeczy, nazwisk według przyjętego schematu, najczęściej wg alfabetu.

farsa- odmiana komedii czerpiąca temat z życia codziennego, o błahych konfliktach.

groteska- rodzaj satyry silnie deformującej rzeczywistość.

karykatura- deformowanie przedstawianego przedmiotu lub osoby wyolbrzymiające cechy celem ośmieszenia.

klasycy- twórcy dzieł epokowych, wzorcowych; twórcy nawiązujący do tradycji wartości antycznych.

onomatopeja- słowne naśladowanie dźwięków spoza języka.

pamflet- utwór o charakterze napastliwym.

pastisz- celowe, świadome naśladowanie stylu danego dzieła lub twórcy

personifikacja- uosobienie, przenośnia ukazująca pojęcia abstrakcyjne w postaci osób.

powieść produkcyjna- zaangażowana w problematykę społeczno- -polityczną, ukazująca pracę jakiegoś zespołu i trudności, na które napotyka zazwyczaj na skutek wroga klasowego.

powtórzenie- kilkakrotne użycie tego samego wyrazu lub grupy wyrazów, wersów, zwrotek w wierszu dla wywołania wrażenia.

recenzja- analityczne i krytyczne omówienie dzieła, oceniające jego wartości artystyczne.

synonim- wyraz bliskoznaczny, określenie jednego przedmiotu kilkoma wyrazami bliskoznacznymi.

wiersz sylabotoniczny- sylabotonik, cechuje się równą ilością sylab i regularnym rozkładem akcentów w wersach, jednostką miary jest tu stopa charakteryzująca się liczbą sylab i pozycją akcentu.

wiersz toniczny- tonik, cechuje się równą ilością zestrojów akcentowych w wersach.

wiersz wolny- nieregularny.

wulgaryzm- wyraz pospolity, ordynarny, dosadny.

Wydarzenia z historii Polski i Europy widoczne w polskiej literaturze współczesnej:

1943- Powstanie w getcie warszawskim.

1944- Powstanie warszawskie (1. 08.- 2. 10).

1945- Konferencja w Jałcie, ustalenie granic Polski. Koniec II wojny światowej.

1956- Fala antysemityzmu w Polsce. Rewolucja na Węgrzech stłumiona przez ZSRR.

1968- Wydarzenia marcowe w Polsce

1970- Strajki na Wybrzeżu.

1976- Strajki w Ursusie i Radomiu.

1978- Wybór kardynała Wojtyły na papieża (Jan Paweł II).

1980- Strajki w całej Polsce, utworzenie NSZZ "Solidarność".

1981-1983- Stan wojenny.

1989- "Okrągły stół" i przywracanie Polsce suwerenności.

1

Roman Rzadkowski http://epoki.klucznet.pl

---