VII-4. Przeprowadź analizę i interpretację porównawczą utworów poetyckich: Krzysztof Kamil Baczyński „Spojrzenie” i Wisława Szymborska „Fotografia tłumu”

-------------------------------------------------------------------------------------------------

Niech wspólną płaszczyzną, na której rozpatrywane będą te utwory, będzie na razie sam tytuł. U Baczyńskiego brzmi on „Spojrzenie”, u Szymborskiej „Fotografia tłumu”. Porównując zakresy znaczeniowe „Spojrzenia” i pierwszego czlonu tytułu wiersza Szymborskiej - „fotografia”, dostrzegamy pewną tożsamość. Najczęstsze związki frazeologiczne, w jakie wchodzi wyraz „spojrzenie”, to „spojrzenie wstecz”, „spojrzenie w twarz”, „spojrzenie w lustro”. A więc oglądanie się na coś, na kogoś albo na siebie. Oglądanie czegoś lub czyjegoś obrazu, swego rodzaju fotografia. W tym punkcie zbliżamy się, a raczej wkroczyliśmy w zakres znaczenia tytułu Szymborskiej (wdalszym ciągu pierwszego jego członu). Obserwując dosyć niezobowiązująco oba teksty, w pierwszych ich wersach na plan pierwszy wysuwa się zaimek dzierżawczy „mój”. U Baczyńskiego - „moje własne odbicie”, u Szymborskiej - „moje głowa”. Umieszczenie zaimka dzierżawczego „mój” wskazuje na sposób organizacji wypowiedzi. Pierwszoosobowy podmiot liryczny w obydwu utworach upoważnia do wysnucia hipotezy, iż będzie to pewne wyznanie, osobista wypowiedź na temat własnego „ja”.

Mając w śwaidomości powyższe uwagi, przejdźmy do bliższego oglądu tekstu Baczyńskiego. Planowa obserwacja tej wypowiedzi ujawnia wyraźną dwuczłonowość utworu. Człon pierwszy - to trzy pierwsze strofy, drugi - cztery pozostałe. Podstawą wyodrębnienia jest sytuacja podmiotu lirycznego. W pierwszej części padają stwierdzenia:

„Nic nie powróci. Oto czasy

już zapomniane;

...........................................

O znam, na pamięć znam

Jest to pewne przekonanie, pewna świadomość natury ogólniejszej. Padają słowa „czasy”, „pamięć”. W części drugiej wyraźnie dominuje subiektywizm rozważań (mimo iż spotykamy liczbę mnogą - my). Jest ona jednak uwarunkowana świadomością braku jednolitości podmiotu, śwaodomością jego złożoności. Owa złożoność zaś jest konsekwencją wspomnianych wyżej „czasów już zapomnianych”, które nie powrócą. Obraz śmierci „z pół-objawionym w ustach Bogiem” uświadamia nam ich tożsamość. Druga część wiersza ma wyrażne połączenie z pierwszą poprzez strofę trzecią:

„I teraz znów siedzimy kołem,

I planet dudni deszcz - o mury”

Dobór rekwizytów poetyckich: „siedzenie kołem”, „planety”, „cisza chmur” - wskazuje na „zaśwaty”, miejsce po śmierci. Tutaj podmiot liryczny rozpatruje siebie, uświadamia sobie złożoność z różnych natur:

„I jeden z nas - to jestem ja,

Którym pokochał. Świat mi rozkwitł

Jak wielki obłok, ogień w snach”

Ten sugestywny obraz nasuwa wiele skojarzeń. Dobór sformułowań, np. „prosty” kojarzy synonimy - czysty, nietknięty, ufny: „ogień w snach” - zapał, chęć działania. A określenie - „to jestem ja, którym pokochał” - stan akceptacji, afirmacji.

W obrazie strofy następnej uderza zwlaszcza odmienny dobór określeń: „nienawiść”, „nóż błyska”. Kontrasuje on wyraźnie z zasobem leksykalnym strof poprzednich. Kojarzy słowa: bunt, wrogość, zabijanie. Trzeci obraz podkreślający tożsamość podmiotu „to ja”:

„odbity w wypłakanych łzach,

i ból mój jest jak wielka ciemność.”

Czwarty obraz:

„......ten, którego znam,

który nauczę znów pokory”

Obserwujemy zatem próbę „złożenia siebie” podmiotu lirycznego, określenia własnego „ja”. Dominuje przy tym przekonanie tragizmu wynikłe z niemożności pogodzenia tych nakładających się istnień. Świat rozkwitający jak „wielki obłok” zostaje zestawiony z koniecznością „drżącej nienawiści” - tak więc one wykluczają się wzajemnie. Prowadzi to do poczucia bólu, chaosu:

„i ból mój jest jak wielka ciemność”

czego konsekwencją jest

„.....serce moje bardzo chore

na śmierć, która się lęgnie we mnie”

Można zatem stwierdzić, iż wypowiedź podmiotu dotyczy relacji dążeń subiektywnych, jednostkowych z racjami obiektywnymi, które zagłuszają te pierwsze, wychodza na pierwszy plan. Świadomość tego powoduje rozdarcie, rozczłonkowanie podmiotu na wiele istnień, które muszą egzystować obok siebie, przy czym zostają wyraźnie określone, wyodrębnione.

Powróćmy do drugiego tekstu. Pomijany uprzednio drugi człon jego tytułu - „Fotografia tłumu” ma w tym punkcie rozważań istotne znaczenie. Jeśli u Baczyńskiego eksponowana była świadomość rozbitej i tragicznej w tym rozbiciu jednostki, kreacja podmiotu lirycznego Szymborskiej ma również znamiona tragizmu, ale jego źródła tkwią w czyms innym:

„Na fotografii tłumu

moja głowa siódma z kraja,

a może czwarta na lewo

albo dwudziesta od dołu;

Podmiot odczuwa również niemożność określenia siebie, trudność tę powoduje brak wyróżników „fotografii tłumu”:

„moja głowa nie wiem która

już nie jedna, nie jedyna,

już podobna do podobnych,

ni to kobieca, ni męska;”

Sytuacja, w jaką został wpisany podmiot, określona jest przez dobór terminów o charakterze urzędowym. Terminy te zostały włączone w związki frazeologiczne, które nadają całej wypowiedzi ton ironiczny:

„moja głowa statystyczna,

co spożywa stal i kable

Podobne zabarwienie mają neologizmy: „najglobalniej”, „zachowalność”, „umieralność”. Obraz, jaki tworzy podmiot, którego zarazem jest ofiarą, jest obrazem naszej cywilizacji z jej dążeniami do ujednolicenia, uniformizacji zachowań, wyglądu, reakcji. Jednostka nie czuje własnej odrębności:

„jakbym wcale jej nie miała”

Porównanie z cmentarzem pełnym „bezimiennych czaszek” podkreśla ważkość poruszanych kwestii.

Mamy więc na przykładzie utworów Baczyńskiego i Szymborskiej próbę określenia sytuacji współczesnego człowieka. U Baczyńskiego jest on zdeterminowany sytuacją niezależna od niego - wojną, która uniemożliwia mu pozostanie obojętnym. Jego racje subiektywne zdominowała Historia. U Szymborskiej - obraz człowieka zdominowanego przez swój wytwór: cywilizację. Oba zestawienia mają charakter konfliktowy. U Baczyńskiego jest to podkreślone przede wszystkim metaforyką:

„Świat mi rozkwitł

jak wielki obłok

.............................................

i ból mój jest jak wielka ciemność”

oraz przerzutniami:

„...naprzód znać nie mogę

moich postaci.

..........................................

zsiada się ciemność w moje własne

odbicia - „

które podkreślają charakter konfliktu. Stroficzna budowa utworu odpowiada poszczególnym, następującym po sobie i wynikającym z siebie obrazom.

U Szymborskiej tradycyjna strofa zostaje rozbita. Na jej miejsce pojawiają się „frazy” - ogniwa myślowe wywodu, którym w istocie jest ten utwór.

---