Współczesność

Nowa koncepcja teatru w utworze Jerzego Szaniawskiego Dwa teatry. W akcie III sztuki Szaniawski zawrł swoją oryginalną koncepcje teatru, który łączy w sobie elementy wizyjne i realistyczne. Pisarz nie przeciwstawia sobie, jak chcieli niektórzy krytycy, odmiennych poetyck, ale wskazuje, że jedynie synteza obu tendencji daje podobne ujęcie problemów, poruszanych w sztuce. "Teatr Snów" jest dopełnieniem "Małego Zwierciadła", a Drugi Dyrektor to alter ego Dyrektora. Obydwa teatry potrzebują siebie nawzajem. Dyrektor tłumi w sobie potrzebę uczuć, dla których nie ma miejsca w jasno zakreślonych granicach realistycznego teatru. Na tę dwoistość natury bohatera wskazuje Dyrektor Drugi: "Zakreślił on wkoło swojej sztuki wyraźne granice. (...) Bał się słowa patetycznego. Ale słowo to, w piersiach utajone, nieraz mu chciało pierś jego rozerwać". Sztuka wizyjna jest mglista i nieokreślona, pozbawiona konkretu: "My (...) w naszym teatrze, jesteśmy wiotcy, mgliści,. bez wagi, wynurzeni z dziwacznej perspektywy (...)." Dlatego teatr ten potrzebuje siły sztuki realistycznej, jej konkretności, wymiernych zasad. Z kolei teatr realistyczny tęskni do prawdy uczuć, emocji, wyobraźni. Bez tego jest ubogi i jednowymiarowy. W "Teatrze Snów" bohaterowie wystawianych w "Małym Zwierciadle" jednoaktówek zyskują głębię psychologiczną. Andrzeja dręczą wyrzuty sumienia z powodu pozostawienia starego ojca. Czasem słyszy jego głos. Mimo, że w majestacie prawa i religii jest niewinny ("Chodziłem do sędziego, chodziłem do księdza, nie powiedzieli, żem winien") doświadcza wewnętrznego moralnego niepokoju. Z kolei Leśniczy z Matki nie może zapomnieć swojej dawnej miłości. Tęskni do ukochanej kobiety, w wyobraźni widzi jej wizytę w swoim domu, gdzie nie udało mu się jej spotkać. Realizm "Małego Zwierciadła" zostaje wzbogacony indywidualnymi ptrzeżyciami, uczuciami, emocjami, niejasnymi przeczuciami. Tylko takie zespolenie dwóch tendencji daje pełny obraz człowieka i nabiera artystycznej siły wyrazu. Teatr J. Szaniawskiego jest obrazem złożoności życia, które nie poddaje się jednoznacznej analizie i ocenie. Racjonalizm i realizm nie pokazują całej prawdy o życiu, świecie i człowieku, bowiem każda jednostka jest indywidualnością i w sobie tylko właściwy sposób przeżywa świat. To, co niepoznawalne zmysłami i nie poddające się racjom rozumu, świadczy o bogactwie życia wewnętrznego i prawdzie artystycznej. W pożegnalnej mowie po śmierci Dyrektora, Dyrektor Drugi wygłasza znzmienne słowa: "Chciał kłamstwem zasłonić wzruszenie, (...) Ubogim był artystą, gdyby nie widział uroków niedorzeczności i nie wierzył, że wątłe wasze szable mogą i w słońce uderzyć, i iskry ze słońca posypać". Uboga jest sztuka, sugeruje Szaniawski, która nie dostrzega złożoności i wielości wymiarów, w jakich można ukazać prawdę o człowieku i świecie. Teatr realistyczny i teatr wizyjny same w sobie prezentują jedynie racje cząstkowe. Dopiero ich synteza nadaje sztuce prawdziwą głębię i piękno artystyczne. Sztuka nie tylko powinna opisywać rzeczywistość, ale musi także odwoływać się do wzruszeń, emocji, poruszać widza, rozbudzać jego wyobraźnię. Bowiem to, co nieprawdopodobne i niedorzeczne często okazuje się bardziej prawdziwe od realności, która nas otacza. Sztuka ukazująca miasto wysadzone w powietrze oraz Krucjata dziecięca. Chłopiec z deszczu to przecież prorocze wizje zburzonej Warszawy i powstania warszawskiego. W rozumieniu Szaniawskiego rzeczywistość wcale nie jest sprawdzalna i przewidywalna, ale skomplikowana i nie poddająca się jednoznacznym ocenom moralnym. Zadaniem zaś sztuki, a w tym teatru, jest tę złożoność świata przedstawiać na scenie.

---