Rozdział 2

METODOLOGIczne aspekty BADAŃ

2.1 Przedmiot i cel badań.

2.1.1. Przedmiot badań.

Środowisko ludzi niepełnosprawnych w Polsce w dobie przemian ustrojowych kraju, które nastąpiły 20 lat temu jest w sytuacji trudnej, mimo że deklaratywnie zauważane, niestety tylko przy okazjach kolejnych wyborów do władz samorządowych. Powstające prawne rozwiązania nie gwarantują rozwiązań na miarę potrzeb rozwojowych europejskiego kraju w XXI wieku, gdyż nie nadążają nie tylko finansowo, za nowoczesnymi rozwiązaniami demokracji zachodnich Unii Europejskiej.

Praca dla ludzi niepełnosprawnych nadal jest towarem luksusowym a nie powszechnością dostępną każdemu chętnemu do jej podjęcia, w której wysiłek państwa skupia się tylko na doskonaleniu warunków pracy. Dzieje się tak na skutek niespójnego i niewydolnego systemu rehabilitacji oraz zwiększającej się aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych.

Czynniki osobowości powodujące, że osoby niepełnosprawne w okresie aktywności szkolnej oraz zawodowej samorzutnie odczuwają potrzebę uczestnictwa i korzystania w pełni, z dobrodziejstw naszych współczesnych czasów, są przejawem natury człowieka.

Tym, co daje nam ludziom, szczególne motywacje do działania jako gatunek myślący, są emocje. Kierują one naszymi najgłębszymi uczuciami, namiętnościami i pragnieniami. Jako gatunek ludzki zawdzięczamy im w znacznej mierze swe istnienie od poczęcia zaczynając do wszystkich ludzkich spraw, jakie przyjdzie spotkać człowiekowi z chwilą, gdy do niego dołączy.

Snując rozważania, dlaczego ewolucja wyznaczyła emocjom tak centralną rolę w ludzkiej psychice, socjologowie wskazują na przewagę porywów serca (uczuć) nad wskazaniami rozumu. Powiadają oni, że emocje kierują nami wtedy, kiedy mamy stawać czoło zadaniom i wyzwaniom zbyt ważnym, aby zmierzenie się z nimi pozostawić samemu rozumowi. Dzieje się tak wtedy, gdy zagraża nam niebezpieczeństwo, gdy mimo niepowodzeń z uporem dążymy do celu, gdy staramy się zdobyć partnera, gdy zawieramy z nim związek i tworzymy nową rodzinę. Każda emocja daje nam szczególną, inną od pozostałych gotowość do działania.

Zygmunt Froud powiedział, że zdolność do miłości i zdolność do pracy oznacza pełną dojrzałość. Jeśli to prawda, to z natury osobom niepełnosprawnym zagraża w naszych czasach poważne niebezpieczeństwo, że nigdy i nie z własnej woli nie staną się ludźmi w pełni dojrzałymi do zaistnienia w tym społeczeństwie z powodu braku możliwości spełnienia się poprzez pracę. O ile z brakiem miłości można sobie poradzić, to pracy jest bardzo trudno, a od niej zależy też i miłość.

W świetle wywołanych problemów tego środowiska zaistniała potrzeba określenia, jakie i które emocje pomagają, a które przeszkadzają w realizacji podstawowego zadania, jakie ma do spełnienia dojrzały człowiek, wykonywania pracy społecznie użytecznej, w sytuacji istotnego ograniczenia możliwości fizycznych, psychicznych i intelektualnych.

2. 1. 2. Cel badań.

Pierwszym etapem pracy, po wyborze tematu, jest określenie celów badań. Tytuł - jego sformułowanie jest początkiem i zarazem niezbędnym warunkiem powstania tekstu.

Cel badań jest sprecyzowane, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć swoim badaniu.

Aby cele były poprawnie postawione powinny być:

- formułowane jasno, aby było wiadomo, co jest do zbadania;

- niezbyt szeroko i niezbyt wąsko;

- formułowane na tym samym poziomie ogólności;

- odpowiednio dobrane i uzasadnione;

- w ilości mogącej wyczerpać temat.

Głównym celem pracy stało się ukazanie korelacji pomiędzy rolą emocji i stanów emocjonalnych osób niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności a zdarzeniami i działaniami, jakie podejmowane są w trakcie szkolenia zawodowego i wykonywania pracy.

Rola emocji w procesie pracy rozpatrywana jest na następujących poziomach:

1) wpływu, jaki mają emocje na właściwe wykonywanie obowiązków powierzanych w pracy,

2) wpływu, jaki mają emocje na procesy uspołeczniania się osób niepełnosprawnych,

3) znaczenie, jakie mają określone emocje dla procesów rehabilitacji wynikające z doświadczeń nabieranych w procesie pracy i usamodzielniania się,

4) relacji, jakie zachodzą w procesie pracy związanych z poziomem inteligencji emocjonalnej, badanych pracowników.

Z punku widzenia celu badań wyróżniamy w pedagogice:

- badania teoretyczne, określane jako padania podstawowe,

- badania eksperymentalne, zwane także badaniami weryfikacyjnymi,

- badania diagnostyczne z odmianami badań terapeutycznych i programistycznych (J. Sztumski 1999).

Badania teoretyczne to wszelkie poznanie zmierzające do gromadzenia wiedzy teoretycznej, pozwalającej budować uogólnienia, generalizacje oraz prawa rozwoju i przemian badanej rzeczywistości.

Badania eksperymentalne polegają na sprawdzeniu działania czynnika wprowadzonego celowo do badanego układu, lub czynnika obecnego niezależnie od badacza w badanym układzie. Celem badań jest określenie skutków, siły, znaczenia, jakości działania wybranej zmiennej, zdarzenia, którego istotę i oddziaływanie chcemy poznać.

Badania diagnostyczne mają na celu diagnozę określonego stanu lub zdarzenia. W badaniach tych znamy objawy, skutek a poszukujemy przyczyn, źródeł, okoliczności i uwarunkowań. Szukamy odpowiedzi na pytania: „jak”, „dlaczego”.

Badanie przyjmują różne kryteria podziału. Jednym z takich, które odnoszą się do prowadzonych przez indywidualnego badacza są badania poznawcze. Źródłem tego kryterium badawczego jest istnienie w logice dwóch rodzajów pytań: tzw. pytań rozstrzygnięć i pytań dopełnień. Pierwsze zaczynają się od partykuły „czy” i wymagają odpowiedzi „tak” lub „nie”. Drugie zaczynają się najczęściej od wyrazu „jak” lub podobnie i nie mogą być skwitowane tak definitywną odpowiedzią, dają szanse różnych odpowiedzi, często kontrowersyjnych.

Te dwa rodzaje pytań dają postawę do rozróżnienia dwóch typów problemów badawczych: 1) problemów dotyczących cech zmiennych, czyli pytań o pojedyncze fakty, oraz 2) problemów dotyczących relacji i związków między zmiennymi, czyli pytań o złożone zależności, często tylko hipotetycznie rozstrzygalne.

Wyróżniamy zatem: a) badania opisowe, b) badania wyjaśniające.

Badania opisowe mają za przedmiot pojedyncze zjawiska, indywidualne zdarzenia, których wyjaśnienie może być jednoznaczne, oczywiste. To najczęściej badanie, którego owocem jest opis sprawozdawczy. Odnoszą się do różnego typu sondaży i badania statystyczne zbiorowości, które dają fotografię, zdarzenia, zbiorowości.

Badania wyjaśniające szukają przede wszystkim związków między cechami, zmiennymi. Są jakby bogatsze w problematykę i zakres tej problematyki, rozstrzygają problemy zawierające co najmniej dwie zmienne. Są wielowątkowe, bo poszukują różnych możliwości wyjaśnienia, poszukują przyczyn głównych i wtórnych, dominujących i uzupełniających.

Ze względu na procedurę badawczą wyróżnić można typ badań: instytucji, zbiorowości, zjawisk i procesów. Rozróżnienie powyższe zawiera sugestię, iż w jego typologii odgrywają zarówno czynniki organizacyjne, jak i zróżnicowanie podmiotowe.

O rodzaju badań decydują kryteria dominujące. W badaniach placówek wychowawczych dominującym będą badania dokumentacji. W badaniach zbiorowości dominującą techniki kwestionariuszowe, itp.

Charakteryzując rodzaje badań, mamy świadomość, że odnosimy temat badawczy do określonego typu, rodzaju badań, ale również tą, że każdy przypadek, również ten stwarza inne szanse i inne konieczności poszukiwań problemów badawczych.

Świadomość znaczenia emocji powinna być znana instruktorom zawodu nadzorującym proces pracy osób niepełnosprawnych, tak, aby wiedzieli oni jak stwarzać dobrą atmosferę dla pozytywnych emocji niezbędnych w dobrze zorganizowanej pracy. Świadomy Instruktor powinien też wykazać wysoką inteligencją emocjonalną, bo tylko w ten sposób wykorzysta swą wiedzę w praktyce i pomoże w pracy osobom niepełnosprawnym.

Stan uświadomienia emocji wśród osób niepełnosprawnych może im pomóc w pokonaniu trudności i barier, jakie napotykają w swej drodze do spełniania się poprzez pracę.

Cel główny pracy został rozłożony na następujące cele szczegółowe:

- opisać rolę emocji i inteligencji emocjonalnej w procesie pracy,

- opisać ważniejsze koncepcje wpływania na ludzi związane z działaniem emocji,

- określić miejsce negatywnych emocji w procesie pracy,

- określić miejsce pozytywnych emocji w procesie pracy,

- zbadać wiedzę instruktorów zawodu na temat emocji,

- zbadać wiedzę niepełnosprawnych na temat emocji,

- scharakteryzować emocje lęku i strachu w procesie pracy

- scharakteryzować emocję lęku i strachu w procesie uspołeczniania,

- określić, na ile instruktorzy zawodu potrafią rozpoznać emocje u innych,

- określić na ile osoby niepełnosprawne potrafią rozpoznać emocje u innych,

- określić, w jaki sposób instruktorzy zawodu potrafią wyrażać swoje emocje,

- określić, w jaki sposób osoby niepełnosprawne potrafią wyrażać swoje emocje,

- określić, w jakim stopniu instruktorzy potrafią wykorzystać inteligencję emocjonalną w trakcie porozumiewania się z osobami niepełnosprawnymi.

Takie ujęcie celów badawczych powinno wyczerpywać temat pracy.

2. 2 Problemy badawcze i hipotezy robocze.

2. 2. 1. Problemy badawcze.

Problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotnymi cechami procesów, zjawisk oraz uświadomienie sobie trudności związanych z wyjaśnieniem i określeniem określonej rzeczywistości.

Deklaracja naszej niewiedzy dotyczącej badanego zjawiska zawiera się w formie gramatycznego pytania o przedmiot, zakres i rolę, jaką pełnią problemy, które chcemy omawiać i badać. Te problemy wyróżniają zagadnienia teorii i praktyki działania, odnoszą się do zjawisk ogólnych i szczegółowych oraz mogą przybierać postać badań podstawowych i cząstkowych.

Formułując jakikolwiek problem badawczy, wyznaczamy sposoby jego rozwiązania, jak na przykład precyzując zagadnienia na ogólnie znane i mniej poznane. Warunkiem poprawności sformułowanych przez nas problemów, jest uwzględnienie zależności między zmiennymi, przez co uzyskujemy ukierunkowany zakres badanych zjawisk.

Ważnym warunkiem poprawności określenia problemu badawczego jest j jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna. Nie mając pewności, że postawiony problem badawczy spełni powyższe walory, musimy odwołać się do wiedzy własnej, intuicji badawczej, doświadczenia zawodowego w badanej dziedzinie życia.

Formułowanie problemów badawczych, wymaga poważnego namysłu i zgłębienia w miarę możliwości wyczerpującego zasobu wiedzy o problemie badawczym. Bo choć problemu badawcze określają zakres naszej niewiedzy, to, aby go zbadać dokładnie, trzeba sporo wiedzieć o przedmiocie zjawisk, jakie formułują nasze zagadnienie badawcze. Najlepszym źródłem tej wiedzy jest literatura przedmiotu, konferencje naukowe, kontakty naukowe i praktyczne spotkania oraz praca z ludźmi będącymi podmiotem badań.

W celu osiągnięcia zamierzonych celów badawczych sformułowano następujące problemy badawcze:

Głównym problemem badawczym niniejszej pracy jest pytanie: Od jakich czynników psychopedagogicznych zależy powodzenie rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz jak wpływają na nie czynniki emocjonalne?

Problemami szczegółowymi są pytania:

1. Jak emocje występujące wśród osób niepełnosprawnych wpływają na wykonywania pracy zawodowej oraz relacje z innymi pracownikami?

2. Jak jest wykorzystywana inteligencja emocjonalna w pracy i jaka jest wiedza osób niepełnosprawnych związana z poziomem inteligencji emocjonalnej?

3. Jakie postawy wobec obowiązujących norm postępowania w pracy przyjmują pracownicy ZAZ - u i jakie emocje z tym związane im towarzyszą?

4. Jakie jest wykorzystanie w pracy doświadczenia zawodowego pracowników ZAZ - u i jak przekłada się ono na umiejętności interpersonalne oraz zachowanie emocjonalne?

5. Jaki wpływ na emocje osób niepełnosprawnych mają: staż pracy ogółem, staż pracy w ZAZ, rodzaj niesprawności, poziom wykształcenia, w relacjach z przełożonymi i współpracownikami?

6. Jakie rodzaje emocji i w jaki sposób decydują o rozwoju lub zahamowaniu procesów socjalizacji osób niepełnosprawnych?

7. Jakie emocje występują wśród instruktorów pracy podczas ich kontaktów służbowych w pracy z osobami niepełnosprawnymi i jaka jest wiedza związana z ich wykorzystaniem w zarządzaniu pracą?

8. Jaka wiedza i kwalifikacje oraz cechy charakteru Instruktorów pracy decyduje o skuteczności aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych w Zakładach Aktywności Zawodowej?

Problemy wydają się być poprawne, gdyż są one sformułowane bardzo jednoznacznie. Przedstawione są za pomocą pojęć mniej lub bardziej ogólnych, teoretycznych, a więc w sposób naukowy. Prowadzą do określonych rozwiązań badawczych i je w pewnym stopniu umożliwiają. Odpowiedzi na pytania postawione w formie problemów badawczych powinny wystarczyć do osiągnięcia zamierzonych celów, a zarazem w jakimś zakresie wyczerpać ten temat,

2. 2. 2. Hipotezy robocze.

Problemy emocjonalne sformułowane w Rozdziale 1, są hipotezami roboczymi w świetle wiedzy badawczej. Hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie empiryczne postawionego problemu. Problem badawczy sprowadza się do jakości wiedzy jakości i rozmiaru niewiedzy w tym zakresie. Rozumienie problemu badawczego opiera się na odniesieniu do „swoistego pytania, określającego jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz celu i granicy pracy naukowej”.

Jakość wiedzy można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej można zaliczyć wiadomości i znajomość dotychczasowych badań w tym przedmiocie oraz znajomość wyników podobnych badań w zbliżonym środowisku badawczym. Do drugiej grupy należy zaliczyć ogólne aktualnie dostępne wiadomości z zakresu nauk odpowiedzialnych za opisywane zjawiska, do których w tym przypadku należą zagadnienia pedagogiczne, psychologiczne, medyczne, społeczne, prawne, socjologiczne, techniczne i administracyjno - gospodarcze.

Posiadając wiedzę z takiego zakresu można przystąpić do próby odpowiedzi na pytania postawione w problemie badawczym. Pozwoli to częściowo postawić twierdzenia - hipotezy odnoszące się do badanego środowiska. W toku postępowania badawczego mogą one być potwierdzane lub przez zebrane dane lub obalone przez negatywne odpowiedzi, czy ich brak, co może też świadczyć o fałszywości założenia.

Hipotezy powinny być na tyle precyzyjne, aby określić zależność miedzy zmiennymi i jednocześnie ściśle ograniczyć zasięg swego znaczenia na podstawie uznanej wiedzy naukowej. Istnieje prawdopodobieństwo, że odpowiedzą na pytania uosabiające problem badawczy, ale pozostają świadomie przyjętymi przypuszczeniami wymagającymi potwierdzenia.

Ważnym jest, aby hipoteza robocza spełniała następujące warunki:

a) nie przyjmowała postaci szerokiej generalizacji,

b) uwzględniała cechy osobiste i doświadczenia życiowe osób badanych,

c) dała się zweryfikować naukowo,

d) wyrażała związek pomiędzy dającymi się zbadać faktami, np. zmienna zależna od „poczucia odpowiedzialności moralnej” znajduje się poza zasięgiem badawczym,

e) była wysoce uprawdopodobniona w dotychczasowym dorobku naukowym, czy doświadczeniu zawodowym badacza,

f) była wnioskiem z dotychczasowych doświadczeń i obserwacji badającego,

g) była odzwierciedleniem wyników otrzymanych w porównywalnych warunkach w odniesieniu do tych samych zmiennych.

Im pomiar jest bardziej stały, tym zazwyczaj większa jest jego dokładność, czyli im mniej okoliczności badawczych wpływa na możliwość popełnienia błędu tym lepszy wynik. Pamiętać należy, że wszystkie hipotezy zawsze formułuje się w postaci twierdzącej.

W oparciu o dostępną wiedzę oraz przyjęte problemu badawcze, właściwym będzie przyjęcie w tej pracy następujących hipotez roboczych.

Hipoteza główna

Powodzenie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce z znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności zależy od skuteczności i wydolności systemów pomocy oraz szerokiego uświadomienia i zrozumienia emocjonalnego stanu osób, które mimo swych ograniczeń podejmują walkę o spełnienie się w życiu poprzez podejmowanie pracy zawodowej.

Hipotezy szczegółowe

1. Wiedza na temat emocji rośnie wraz doświadczeniem zawodowym w trakcie wykonywania pracy i towarzyszącym jej interakcjom społecznym.

2. Wiedza osób niepełnosprawnych na temat emocji i inteligencji emocjonalnej jest niewielka i nie ulega znacznej poprawie wraz z doświadczeniem zawodowym nabywanym w ZAZ.

3. Niepełnosprawni trafnie określają rodzaj emocji, jaki towarzyszy im w pracy i podczas interakcji społecznych oraz przyjmują właściwe postawy obowiązujące w środowisku pracy.

4. Osoby niepełnosprawne nie rozwijają w okresie pracy swych umiejętności w zakresie wykorzystania inteligencki emocjonalnej oraz niewiele się uczą i doskonalą w tym zakresie.

5. Osoby niepełnosprawne rozwijają w trakcie pracy umiejętność właściwego współdziałania z innymi oraz wykonywania poleceń przełożonych jako elementów niezbędnych do kształtowania własnego właściwego wizerunku.

6. Umiejętność opanowania emocji negatywnych w pracy przyspiesza proces adaptacji i przystosowania się do warunków pracy.

7. Instruktorzy pracy właściwie wykorzystują zdolność rozpoznawania emocji własnych oraz osób niepełnosprawnych im podległych do zarządzania pracą

8. Wiedza o zagadnieniach psychopedagogicznych wśród instruktorów pracy pozwala na właściwe posługiwanie się nabytym doświadczeniem zawodowym i ułatwia organizowanie oraz kierowanie pracą osób niepełnosprawnych.

Przyjęte hipotezy robocze odnoszą się do każdego problemu badawczego i powodują, iż problemy stają się bardziej jasne. Wszystkie one są wynikiem obserwacji i doświadczeń autora. Hipotezy te dostarczają nam wiedzy na temat tego, czego dany problem dotyczy, gdzie szukać jego rozwiązania i jakimi sposobami to robić. Postawione hipotezy są konkretne i dotyczą prostego stwierdzenia faktów. Weryfikacja tych faktów powinna dać precyzyjne rozwiązanie problemów badanych.

2. 3. Zmienne i wskaźniki.

2. 3. 1. Zmienne badawcze.

Zmienna i wskaźniki to podstawowe relacje, do których odnoszą się próby uszczegółowienia przedmiotu badań, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać oraz hipotez badawczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić. Pojęcie cechy zmiennej określa, pod jakim względem interesują nas badane i analizowane przedmioty badań specyfikując ich możliwe właściwości, stanu oraz zdarzenia, którym podlegają. W badaniach pedagogicznych przeważająca większość zmiennych jest wyrażana w języku teorii, to znaczy zmienne przybierają postać terminów teoretycznych, które trzeba przełożyć na cechy dające się jednoznacznie identyfikować. Istnieją ponadto zmienne wynikające z obserwacji, które odnoszą się do faktów obserwowalnych bezpośrednio, jak np. płeć, rodzaj dysfunkcji osoby niepełnosprawnej, miejsce zamieszkania, itp..

Stopień przyporządkowania przedmiotu rozpatrywanego do określonego punktu widzenia nazywamy wartościami tej zmiennej. Tadeusz Pilch, definiuje zmienną w ten sposób: „Zmienne zależne to takie, które w myśl hipotezy badawczej przyjmują różne wartości pod wpływem zmiennych niezależnych. Zakładając względną stałość warunków zewnętrznych zmienne niezależne przyjmują zmieniające się wartości. Następnie podaje się obserwacji, czy systematycznie zmieniające się zmienne niezależne maja wpływ na zmienne zależne.”

Podczas badania nie może być zmieniana procedura badawcza, ponieważ każda zmiana uniemożliwiałaby określenie zależności i prawidłowości założeń badawczych. Aby proces badawczy mógł być zweryfikowany musi być spełniony wymóg powtarzalności całej procedury badawczej. Sprowadza się to do standaryzacji procesu badawczego oraz bardzo dokładnego i precyzyjnego opracowania procedur badawczych.

W procesie badawczym powinna być zachowana naturalna kompleksowość, układ ról i przedmiotów środowiska badawczego, co oznacza, że naturalne związki życiowe, jak i subiektywne doznania oraz potrzeby jego członków nie mogą być ograniczone, ani też nie mogą być pominięte społeczne interesy tegoż środowiska. Ponieważ wynik zależy od czasu badań, jest jednorazowy, niemożliwy do sprawdzenia z powodu upływającego czasu, nie może być generalizowany.

W ramach każdej zmiennej wyodrębnić możemy skończoną lub nieskończoną liczbę różniących się wartością klasy zdarzeń czy własności. Wartość jakiejś zmiennej to tyle, co odmienne narzędzie wobec pojmowania cechy zmiennej. Grupy pracownicze możemy na przykład podzielić na silne, średnie lub słabo zintegrowane. Zmienne określają, pod jakim względem rozpatrywać będziemy pewne przedmioty klasyfikowane, podporządkowywane określonym regułom.

Tadeusz Pilch pisze, że „(...) znacznie ważniejsza jest świadomość tego, jaki jest związek między poszczególnymi cechami i jaki jest kierunek zależności między nimi, niż to, która wpływa na inne, a która podlega wpływom. W zależności od tego jedne zmienne nazywają się zmiennymi niezależnymi a drugie zmiennymi zależnymi.”

Zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi zmiennymi chcemy określić, nosi nazwę zmiennej zależnej. Natomiast zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływują, noszą nazwę zmiennych niezależnych. Jeżeli pytamy: „jaka jest zależność poziomu wykonania zadania od poziomu aktywacji organizmu?”, to „poziom wykonania zadania” jest zmienną zależną, a „poziom aktywacji” jest zmienną niezależną.

Współcześnie znane są różne klasyfikacje zmiennych, i tak ze względu na przyjmowane wartości rozróżnia się zmienne: dwuwartościowe, zwane dychotomicznymi (np. płeć); trójwartościowe, zwane trychotomicznymi ( np. odpowiedzi kwestionariuszowe - tak, nie, nie wiem); wielowartościowe zwane politomicznymi (np. wzrost, waga).

Niejednokrotnie w badaniach korzysta się z zmiennych pośredniczących i kontrolnych, zwłaszcza wtedy, gdy umożliwiają dodatkowe wyjaśnienie współzależności między zmiennymi niezależnymi i zależnymi czy też zachodzącymi między nimi jednokierunkowego związku przyczynowo - skutkowego.

Zmienne dzieli się również ze względu na mierzalne wartości, do jakich się odnoszą oraz do jakości, jakie one reprezentują. Zależą one od skali pomiarowej, jaka możemy zastosować w danym pomiarze. Kryterium to wprowadza podział na zmienne ilościowe i jakościowe.

Zmienne ilościowe przybierają postać porządkowych lub ilorazowych, czyli takich, które używamy przy opisie używając wartości liczbowe, np. wiek, dochód, itd.. Badaniom przy użyciu takich zmiennych poddaje się takie parametry jak; iloraz inteligencji, poziom przystosowania lub nieprzystosowania społecznego, itp., czyli umożliwiają porównywanie, pracowników w określonej skali wobec porównywalnych czynników badawczych.

Zmienne jakościowe są mierzone za pomocą skali nominalnej i w związku z tym nazywa się je również zmiennymi nominalnymi. Pozwalają one oceniać właściwość przedmiotu badanego w skali od najniższego do najwyższego parametru i umiejscawiać badany parametr, co daje obraz lub pozwala na stwierdzenie, że któryś przedmiot ma daną cechę w wyższym stopniu niż inny. Przykładem zmiennych jakościowych może być np. płeć osób badanych, ich wykształcenie czy miejsce zamieszkania.

Zmienne możemy także podzielić ze względu na to, jaką postać przyjmą w skali wartości danej zmiennej. Zbiór wartości zmiennej przyjmuje postać jednej z czterech skal: nominalnej, porządkowej, interwałowej i ilorazowej (stosunkowej). Skala wartości zmiennej pozwala na przekształcenia matematyczne oraz określa, jakie statystyki, miary korelacji i testy statystyczne można stosować dla zobrazowania wartości danej zmiennej

Zmienne nominalne pozwalają na pogrupowanie osób według wartości. Pozwala to nam stwierdzić, że jakieś dwa obiekty badań są jednakowe czy też różne, pod względem wartości, jakie przyjmuje dla nich zmienna nominalna określana mianem zmiennych jakościowych.

Zmienne porządkowe pozwalają na uporządkowanie grup, obiektów badawczych według wartości, jakie przyjmują zmienne dla tych obiektów. Pozwalają nam stwierdzić równość lub różność obiektów pod danym względem i wskazać, któremu z obiektów określona zmienna porządkowa przysługuje w większym stopniu. Zmienna porządkowa występuje wszędzie tam, gdzie będziemy porównywać przedmioty posiadające daną własność w stopniu wyższym lub niższym do skali odniesienia, przy czym nie możemy określić dystansu między tymi różnymi przedmiotami względem siebie.

Zmienne interwałowe to takie, które pozwalają na stwierdzenie, o ile porównywalnych jednostek pomiaru jeden z dwu przedmiotów posiada daną cechę w stopniu wyższym niż drugi. Cechą tej zmiennej jest umowny charakter jej punktu zerowego, co oznacza możliwość porównywania ze sobą określonych przedziałów badanych wartości bez odnoszenia się do całej skali badanego zagadnienia.

Zmienne ilorazowe to takie, które przy zachowaniu równych przedziałów wprowadzają również neutralny punkt zerowy, umożliwiając tym samym porównanie nie tylko dystansów, ale i proporcji między różnymi ich wartościami.

Na ogół w badaniach ilościowych wymagane są dalsze uszczegółowienia zmiennych. Chodzi o to, żeby poddać je operacjonalizacji, czyli przełożenia na podzmienne i w dalszej kolejności na wskaźniki poddające się badaniom empirycznym.

W pracy przyjęto następujące zmienne odpowiadające problemom badawczym:

Zmienne zależne:

Y1. Zmienne społeczno - demograficzne:

• Wiek w chwili pojawienia się niepełnosprawności.

• Płeć.

• Miejsce zamieszkania (odległość dojazdu do pracy).

• Stan cywilny.

• Stan rodzinny (struktura i typ rodziny).

• Wielkość i skład gospodarstwa domowego.

• Status socjoedukacyjny rodziny.

• Aktywność zawodowa członków rodziny.

Y2. Zmienne stanu zdrowia i sprawności:

• Samoocena stanu zdrowia.

• Poziom sprawności funkcjonalnej, w tym mobilność, samoobsługa, orientacja w otoczeniu.

• Zdolność do samoopieki.

• Szczególne walory i możliwości fizyczne.

• Zdrowie psychiczne - objawy psychiatryczne.

• Rzeczywista dostępność świadczeń i usług zdrowotnych.

Y3. Zmienne społeczne:

• Poziom akceptacji stanu zdrowia i sprawności.

• Poziom aspiracji życiowych - motywacja do pracy.

• Reakcja na postawy wobec niepełnosprawności ze strony innych znaczących osób.

• Rodzina i kręgi społeczne w motywowaniu osób z ograniczona sprawnością do pracy i zatrudnienia.

• Zarządzanie budżetem gospodarstwa domowego.

• Umiejętność pracy w zespole,

• Style komunikowania się.

• Dostępność wsparcia społecznego.

• Dostępność środowiska fizycznego i społecznego.

• Aktywność społeczna.

• Formy wypoczynku i rekreacji - zajęcia czasu wolnego.

• Dostępność infrastruktury społecznej i systemu wsparcia (opieka społeczna, renty, pomoc społeczna, świadczenia społeczne, poradnictwo, organizacje pozarządowe, itp.)

Y4. Zmienne psychologiczne:

• Cechy osobowości sprzyjające i przeciwdziałające podjęciu zatrudnienia oraz utrzymaniu i wykonywaniu określonych rodzajów pracy.

• Poczucie kontroli nad własnym życiem.

• Zdolność i umiejętność rozwiązywania problemów.

• Osiągnięcia szkolne w pracy.

• Uniwersalne i szczególne walory, umiejętności psychiczne i intelektualne.

• Zdolność adaptacji do zmian.

• Zdolność do samokrytycyzmu.

• Zdolność do planowania i wykonywania zadań.

• Postawy wobec pracy - samoocena przydatności zawodowej.

• Zdolność kontrolowania emocji.

• Opanowanie strachu i lęków.

• Reakcje empatyczne wobec współpracowników.

• Ocena postaw moralnych i etycznych w otoczeniu pracy.

Y5. Zmienne pedagogiczne:

• Dobór i układ treści szkolenia zawodowego.

• Szkolenie przedzawodowe w trakcie obowiązku szkolnego.

• Szkolenie terapią i treningami umiejętności w WTZ - ach.

• Dokształcanie i doskonalenie zawodowe.

• Infrastruktura dotycząca pracy w treściach szkolenia.

• Praktyki umiejętności u przyszłego pracodawcy.

• Problematyka kierowania pracą osoby niepełnosprawnej.

• Kwestie wychowawcze związane z pracą osób niepełnosprawnych.

• Kwestie kształcenia osób dorosłych w okresie pracy zawodowej.

Y6. Zmienne związane z pracą:

• Kwalifikacje zawodowe - udział w szkoleniach zawodowych.

• Biografia zawodowa - stabilność zatrudnienia, zmiany w pracy.

• Źródła niepowodzeń zawodowych.

• Oczekiwania wobec pracodawcy.

• Preferowane formy i rodzaje pracy.

• Formy i sposoby poszukiwania pracy.

• Możliwości dojazdu do miejsca pracy.

• Potrzeby związane z poszukiwaniem pracy i zatrudnieniem.

• Nieakceptowane formy pracy i zatrudnienia.

• Warunki i bezpieczeństwo pracy.

• Ergonomia i możliwości wykonywania pracy w świetle niesprawności.

• Rodzaje sytuacji stresogennych występujących w procesie pracy ZAZ - u.

Y7. Zmienne cech zarządzania pracą osób niepełnosprawnych:

• Wiedza o kierowaniu pracą osób niepełnosprawnych.

• Wiedza o organizacji stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych.

• Wiedza z zakresu pedagogiki i psychologii pracy w praktyce działania.

• Kompetencje zawodowe związane z realizowaną działalnością gospodarczą.

• Wiedza o roli emocji w zarządzaniu pracą osób niepełnosprawnych..

• Wiedza na temat inteligencji emocjonalnej w kierowaniu zespołem, grupą pracowniczą.

• Cechy charakteru wpływające na styl pracy z osobą niepełnosprawną.

Zmienna niezależna:

X1. Staż pracy ogółem.

X2. Stopień niepełnosprawności; znaczny, umiarkowany.

X3. Wiek.

X4. Wykształcenie,

X5. Przygotowanie zawodowe.

W oparciu o przyjęte zmienne badane będą zjawiska, o których wiedza uzyskana z badań pomoże w rozwiązaniu problemów badawczych.

Na podstawie przyjętych zmiennych określono następujące wskaźniki, przypisane poszczególnym zmiennym:

A. Dotyczące zmiennych zależnych:

1. Poprawność odpowiedzi na zawarte w ankiecie pytania.

2. Ustosunkowanie się niepełnosprawnych do kwestii emocji towarzyszących wykonywanej pracy.

3. Opinie instruktorów zawodu dotyczące trafności zawartych w ankiecie twierdzeń.

4. Liczba uzyskanych punktów w poszczególnych testach.

B. Dotyczące zmiennej niezależnej:

1. Zatrudnienie do 1 roku, 2 rok zatrudnienia, 3 rok zatrudnienia, 4 rok zatrudnienia 5 rok zatrudnienia.

2. Stopień niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany.

3. Wiek: (18 - 25),(25 - 30), (30- 40), (40 - 50), Powyżej 50 lat.

4. Wykształcenie: podstawowe, zawodowe, średnie i wyższe.

Wyżej wymienione wskaźniki powinny, dzięki ich określeniu, stworzyć obraz zmiennych niezależnych.

2. 3. 2. Wskaźniki badawcze.

Wskaźnik, to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź określonym prawdopodobieństwem, że zachodzi zjawisko, które nas interesuje.

Wskaźnikami są to mierzalne cechy lub właściwości badanych faktów czy zjawisk lub czynniki mające na nie wpływ albo skutki, jakie pociągają one za sobą. Stanisław Nowak definiuje wskaźniki w następujący sposób: „(...)wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określonym czy choćby wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem) określić, , iż zaszło zjawisko Z”. To samo odnosi się do cechy stanowiącej określony wskaźnik. Prawidłowość tę wyraża następująco: „(...) cecha W jest wskaźnikiem posiadania cechy Z przez przedmiot P, jeśli na podstawie tego, iż przedmiot ten posiada cechę W, możemy orzec, iż posiada on cechę Z, lub też, iż cecha W pociąga za sobą określoną, lub też wyższą od przeciętnej szansę posiadania cechy Z przez nasz przedmiot”.

Wskaźniki, na podstawie których wnosimy o zajściu jakiegoś zjawiska, mogą być różne i zależą do charakteru wskazywanego zjawiska. Wyróżnienie typów daje możliwość uświadomienia, co stanowi podstawę przechodzenia od zaobserwowanego wskaźnika do stwierdzenia wskazanego przez nich zjawiska Wskaźnik zawsze jest „czymś”, co daje się zaobserwować, natomiast zjawisko wskaźnikowe najczęściej nie jest obserwowalne. Metodologia badań pedagogicznych wyróżnia trzy rodzaje wskaźników: empiryczne, definicyjne i inferencyjne.

O wskaźnikach empirycznych mówimy wtedy, gdy zjawisko wskazywane przez nie daje się łatwo i bezpośrednio zaobserwować. Związek łączący wskaźnik ze zjawiskiem ma charakter związku empirycznego. Dla przykładu z obserwacji ubioru ucznia możemy wnioskować o stanie zamożności jego rodziny, charakteru i sposobu postępowania o zdyscyplinowaniu lub postawie itp.

Wskaźniki definicyjne, mają miejsce wówczas, gdy wynikają z definicji badanego zjawiska lub faktu. Na przykład wskaźnikiem pozycji społecznej, jaką zajmuje uczeń w klasie szkolnej, jest liczba uzyskanych przez niego wyborów podczas badań socjometrycznych. Podobnym cechom odpowiadają wszystkie inne wskaźniki proponowane przez socjometrię stosowaną w badaniach pedagogicznych.

Wśród wskaźników definicyjnych wyróżnia się dwie kategorie: do pierwszej zalicza się te, które „definiują nam pewne zespoły zjawisk, zdarzeń zachowań bezpośrednio obserwowalnych”, do drugiej te, które „definiują nam dyspozycje do takich zachowań czy występowanie odpowiednich zdarzeń, jeśli dyspozycja znaczy jedynie tyle, co częste pojawianie się czy też pojawianie się w określonych okolicznościach, określonej właściwości czy zachowania”.

Pierwsza odnosi się do pewnych aktualnych cech jednostek lub grup, druga wyraża pewne możliwości tych jednostek lub grup, aktualizowane w ściśle określonych sytuacjach i warunkach. Przykładem mogą być badania zachowania się uczniów w przyszłości, ich zdolności do pokonywania napotykanych w życiu trudności, sposobu wykonywania obranego przez nich lub doradzanego im zawodu itp.

Wskaźniki inferencyjne, odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Dotyczą one ukrytych hipotetycznych zmiennych, które wprawdzie nie są obserwowalne, ale posiadają osobliwą „realność” i szereg obserwowalnych następstw.

Dobieranie wskaźników inferencyjnych do zjawisk nieobserwowalnych, których definicje nie pozwalają na ustalenie szukanych wskaźników, następuje najczęściej przez odwołanie się do teorii tych zjawisk. Przykładem może być badanie frustracji u uczniów lub nauczycieli i przejawów tej frustracji wyrażanych mechanizmami obronnymi takimi jak kompensacja, racjonalizacja, identyfikacja i inne.

Przykładem w ustaleniu wskaźników inferencyjnych takich zjawisk występują w dostosowaniu społecznym, zainteresowaniach, postawach, zdolnościach, lęku, uprzedzeniach, itp. W tym przypadku przydatne mogą się okazać różnego rodzaju wypowiedzi osób badanych. W formie wypracowania lub przeprowadzonej z nim swobodnej rozmowy. Wskaźniki inferencyjne najbardziej adekwatne w stosunku do poszukiwanego zjawiska powinny być dobierane zarówno na gruncie teorii, jak i praktyki.

2. 4. Metody, techniki i narzędzia badawcze

2. 4. 1. Metody badawcze.

Poszukując odpowiedzi na pytania wynikające ze stwierdzeń na temat procesów zachodzących w społeczeństwie takich jak problemy emocjonalne osób niepełnosprawnych związane z aktywnością zawodową, trzeba się odnieść do określonych sposobów, określanych wspólnym mianem metody badawczej. Każdy badacz zmuszony jest określić właściwą metodę do specyfiki badanego przedmiotu.

Wszystkie badania niezależnie od celów, jakim mają służyć, skuteczność swą zawdzięczają istniejącej zgodności ze stawianymi im wymaganiami metodologicznymi. Istnieje szereg metod badawczych, takich jak: obserwacja, szacowania (skale ocen), eksperyment pedagogiczny, testy osiągnięć, socjometryczna, analizy dokumentów, sondażu, dialogowa i biograficzna.

Sposób postępowania badawczego określają różne metody i techniki badawcze. Metodzie przypisuje się ogólny sposób podejścia badawczego natomiast technice badań, szczegółowy plan działań. Metoda badań odnosi się do dyrektyw, norm (reguł) postępowania badawczego, tj. obowiązujących bez względu na cel, jakiemu ma służyć, i warunków, w jakich się ją stosuje. Technika badań jest tożsama z bliżej skonkretyzowanymi wskaźnikami, określającymi możliwie dokładnie i szczegółowo przebieg organizowanego za jej pomocą procesu badawczego. Technika pełni rolę służebną wobec metody, czyli jest zawsze podporządkowana określonej metodzie badawczej a ta z kolei może zawierać kilka technik badawczych.

Jedną z najczęściej stosowanych metod badawczych jest obserwacja, metoda, która warunkuje powodzenie niemal każdej pracy naukowej Obserwacja, jako metoda nie jest rozumiana tylko jako spostrzeganie faktów, zdarzeń czy zjawisk. Jest to osobliwy sposób postrzegania, gromadzenie i interpretacja poznawanych zjawisk i zdarzeń, w ich naturalnym środowisku, przebiegu pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.

Obserwacja pozwala na poznawanie zachowań badanego przedmiotu w naturalnych warunkach działania. Poprawna obserwacja powinna być:

• celowa, czyli nastawiona na jasno i wyraźnie uświadomiony cel badawczy,

• planowa, czyli prowadzona w sposób zorganizowany, tj. według ściśle określonego planu z przemyślanym sposobem obserwacji, gromadzenia i interpretowania związanych z nimi spostrzeżeń,

• dokładna, czyli wierna faktom, wyczerpująca, czyli obejmująca wszystkie dane i wnikliwa, czyli niepomijająca szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska,

• obiektywna, czyli niezależna od osobistych i subiektywnych nastawień emocjonalnych lub własnych oczekiwań obserwatora.

To, czy obserwacja jest celowa, planowa, selektywna, dokładna i obiektywna w dużej mierze zależy od obserwatora, który decyduje o poprawności dokonanych spostrzeżeń, ich rejestracji i interpretacji. Jako metoda ma swoje rodzaje i techniki badawcze. Do podstawowych rodzajów obserwacji należą zaprogramowana i swobodna, czyli skategoryzowana i nieskategoryzowana, odniesiona do określonych kategorii zachowań obserwowanych, sposobu gromadzenia danych obserwacyjnych.

Do kryteriów podziału należą: treść obserwacji, liczba obserwowanych osób, liczba obserwatorów i typ ich kontaktów z osobami obserwowanymi, czas prowadzenia obserwacji, aktywność obserwatora, uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych. W zależności od przyjętego kryterium rozróżnia się obserwację; częściową (tematyczna), całościową, jednostkową, grupową, bezpośrednią, pośrednią ciągłą, nieciągłą, czynną, bierną, swobodną i ściśle zaprogramowaną.

Najbardziej przydatna w badaniach pedagogicznych jest obserwacja ściśle zaprogramowana. Jest ona celowa, planowana, dokładna i obiektywna, przysługuje jej cecha selektywności, tzn. stosując ja, podchodzi się wybiórczo do obserwowanego zjawiska, a w szczególności do jego właściwości, które wydają się istotne z punktu widzenia przyjętych badań.

Blisko związana z metodą obserwacji jest metoda szacowania, czyli tzw. skalowania oceny na wyskalowanej przestrzeni. Jako obserwatorzy mamy z nią do czynienia kiedykolwiek zainteresowani jesteśmy tym, co zrobiła obserwowana przez nas osoba, oraz kiedy i gdzie tego dokonała oraz jak się wówczas zachowywała, np. czy była; „pełna życia”, „przygnębiona”, „smutna”, „beztroska”, „arogancka”, „grzeczna”, itp..

Jest to metoda mało skomplikowana i prosta w użyciu. Najogólniej przez metodę szacowania rozumie się ocenianie osób badanych pod względem określonych cech zachowania się w skali kilkustopniowej. Wszelka metoda szacowania, bez względu na jej rodzaj, dotyczy oceniania conajmniej jednej cechy wedle ściśle określonych kryteriów oceny. Cechy przedstawiamy zwykle w postaci: nazwy, definicji, określającej ogólne znaczenie danej cechy, definicji, określającej wymiar prospołeczny, dokładnego nazwania różnych zachowań, w jakich może się ona przejawiać w związku z badanym zagadnieniem.

Drugim bardo ważnym elementem omawianej metody jest kryterium oceniania, czyli stopnie i poziomy zastosowanej skali. Można używać do tego: cyfr, np. 1 - 5, 1 - 7, itd., określenia częstości pojawiania się badanej cechy, np. „zawsze”, „często”, „nigdy”, itp., kategorii jakości cechy, np. „bardzo dobra”, „dobra”, „przeciętna”, itd., za pomocą określonego wzorca do ideału cechy, za pomocą opisu zachowań, przedstawiającego różny poziom nasycenia danej cechy. Uzyskujemy możliwość ukazywania określonych cech za pomocą skal numerycznych, graficznych i przymiotnikowych oraz opisowych.

Metodą sondażu jest najbardziej rozpowszechnioną i stosowaną w wielu dziedzinach życia. Cechuje ją ankieta i kwestionariusz, który jest stosowany od dawna przez specjalistów wielu nauk. Jest to metoda zbierania, w sposób usystematyzowany, informacji na określony temat od respondentów. Jeśli owe informacje, tą drogą zebrane, maja mieć walor ogólności, tzn. maja stanowić empirycznie potwierdzone świadectwo opinii, postaw, przekonań nie tylko przebadanych respondentów, ale przede wszystkim populacji, dla której przebadani mają być reprezentatywni, to owa próba musi być dobrana, aby była zapewniona jej reprezentatywność.

Cechą charakterystyczną metody sondażowej jest wypytywanie, czyli sondowanie opinii. Częścią składową metod jest zadawanie pytań respondentom i notowanie odpowiedzi lub przyjmowanie odpowiedzi na piśmie według określonego kwestionariusza, ankiety zawierającej zestaw pytań. W przypadku odpowiedzi pisemnych jest to forma ankiety a ustnych wywiad.

Zaletą ankiety jest to, że zawiera ona określony zestaw pytań, które zadane są respondentom, których poziom posiadanej wiedzy pozwala udzielić odpowiedzi na nie. Dlatego ankiety wykorzystywane są do standaryzacji wywiadów. Ważnym jest dobór właściwie zbudowanych pytań, które powinny mieć:

• jasną i logiczna konstrukcję,

• treść adekwatną do badanego problemu,

• pytania dostosowane do poziomu intelektualnego badanych,

• pytania niesugerujące odpowiedzi, na której mogłoby zależeć badaczowi.

Przy układaniu pytań należy brać pod uwagę, kto będzie badany za pomocą określonej ankiety. Musi ona być dostosowana, pod względem poziomu trudności języka do: poziomu umysłowego i doświadczeń życiowych respondentów. W zależności od powyższych kryteriów możemy stosować pytania zamknięte lub otwarte a każda z tych odmian pytań ma swoje wady i zalety. W metodzie sondażu z zastosowanie badań ankietowych mamy do czynienia z kwestionariuszem zestawu pytań, które skierowanego badanej grupy respondentów z prośbą o pisemne anonimowe odpowiedzi przybliżają nam rzeczywistość badanego zjawiska. Prowadzone badania za pomocą kwestionariusza z wydrukowanym zestawem pytań zamkniętych i otwartych maja na ogół charakter anonimowy, choć dopuszcza się stosowanie badań za pomocą ankiety jawnej. Dzięki zaprogramowaniu pewnej anonimowości możemy liczyć na dużą otwartość i szczerość wypowiedzi. Nadają się więć szczególnie do badań nad zagadnieniami wymagającymi osobistych wynurzeń respondentów i dotyczącymi spraw drażliwych czy intymnych.

Wymagania stawiane badaniom ankietowym są dość osobliwe, gdyż muszą uwzględniać różnorodność intelektualną, emocjonalną i charakterologiczną osoby ankietowanej. Toteż pytania zamieszczane w ankiecie muszą uwzględniać wiedzę ankietowanych, czyli muszą być otwarte, półotwarte i zamknięte, w zależności od stopnia zrozumienia pojęć określających badane zjawiska. Zaleca się również pytania filtrujące, tzn. wyłączające z badań osoby, które nie maja nic do powiedzenia w interesującej badacza sprawie, i pytania kontrolne („kłamstwa), pozwalające wykluczyć osoby badane odpowiadające w sposób zwodniczy (kłamliwy).

W konstruowaniu pytań ankietowych niebagatelną rolę odgrywa forma i treść pytań. Wskazane jest, aby spełniały one następujące kryteria:

• dotyczyły wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych,

• były jednakowo rozumiane przez wszystkie osoby badane,

• nie były zbyt trudne do odpowiedzi,

• były pozbawione nadmiernej sugestii,

• były wyrażone w grzecznościowej formie.

Nie bez znaczenia jest kolejność zamieszczanych w ankiecie pytań. Muszą one stanowić pewną zwartą i logiczną całość, tj. zgodne z poczuciem logiki celu zadawanego pytania. W związku z tym zaleca się zadawanie pytań od prostych do coraz bardziej skomplikowanych, od ogólnych do szczególnych, od niekrępujących do nieco bardziej drażliwych. Celowe jest ułożenie odpowiedniej instrukcji poprzedzającej udzielanie odpowiedzi na zadawane respondentom pytania. Powinna ona informować o tym, kto przeprowadza badania, w jakim celu oraz w jaki sposób należy odpowiedzieć na poszczególne pytania. Innym wymogiem należycie opracowanej ankiety, złożonej z pytań zamkniętych, jest jej odpowiednie zakodowanie, co ułatwia opracowanie statystyczne wyników badań.

Podobnie jak badania ankietowe, także rozmowa i wywiad są sposobami gromadzenia informacji w celach naukowych. Przeprowadzenie wywiadu odbywa się zazwyczaj z każdym ankietowanym oddzielnie, a tylko niekiedy z 2 - 3 osobami jednocześnie. Zadawane pytania mogą mieć charakter otwarty i zamknięty. Od tego zależy czy mamy do czynienia z rozmową i wywiadem niestandaryzowanym czy standaryzowanym. Odpowiedzi otrzymujemy nie w formie pisemnej, lecz ustnej, dlatego musimy dostosować się do formy dokumentowania wypowiedzi. Zarówno rozmowę, jak i wywiad należy ukierunkować za pomocą przygotowanego scenariusza wywiadu.

Niezależnie od sposobu różnicowania rozmowy i wywiadu są one próbą sondowania opinii osób, z którymi się je przeprowadza, procesem interakcji, czyli wzajemnego oddziaływania na siebie osoby podejmującej rozmowę czy wywiad z osobą badaną. Wymagają one umiejętności uważnego i cierpliwego słuchania swych rozmówców. Chodzi o to, aby wysłuchiwać respondentów ze szczerą sympatią i zainteresowaniem, nie pouczać ani tym bardziej nie narzucać im własnych opinii, poglądów, przekonań. Z drugiej strony trzeba starać się nie być biernym słuchaczem, czyli koncentrować się na wypowiedzi, akceptować ją wewnętrznie i okazywać jej swoje poszanowanie dla jej integralności, umożliwiając swobodne i samorzutne wypowiedzi.

Spełnienie powyższych wymagań umożliwia w miarę wyczerpujące wypowiedzi. Ważny jest też sposób zadawania pytań. Trzeba unikać zadawania ich w sposób mechaniczny, przeskakiwania z tematu na temat lub zaskakiwania pytaniami najmniej oczekiwanymi przez badanych.

Przekładając powyższą problematykę na praktykę badawczą prowadzoną w ramach opracowania podjętego problemu, trzeba zauważyć, ze podjęcie decyzji dotyczącej konkretnej metody badawczej było bardzo wymagającym zadaniem.

Metodą badań pozostającą w ścisłym związku z obserwacja, jest eksperyment pedagogiczny. Jest to obserwacja osobliwego rodzaju, którym jest aktywny udział obserwatora w badanej rzeczywistości. Może być zastosowana w dowolnym czasie i powtórzona wielokrotnie a badacz nie musi czekać na pojawienie się interesujących go zdarzeń, jak to ma miejsce w zwykłej obserwacji.

Eksperyment pedagogiczny jest metodą badania zależności pomiędzy jednym lub kilkoma celowo dobranymi oddziaływaniami natury dydaktyczno - wychowawczej (zmiennymi niezależnymi) a ściśle określonymi skutkami, jakie powstają w wyniku wspomnianych oddziaływań (tj. zmiennymi zależnymi). Oznaczają one badanie określonego wycinka rzeczywistości, polegającej na wywołaniu lub zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem.

Równie powszechną metodą kierującą się logiką badania na podstawie wprowadzania dodatkowego nowego czynnika do obserwowalnej rzeczywistości jest socjometria. Polega ona na podawaniu przez osoby badane nazwisk członków grupy, do której one przynależą, zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria te, przybierające formę pytań, dotyczą w szczególności odczuwanych przez osoby badane uczuć: sympatii, przyjaźni, uznania lub antypatii, wrogości i uprzedzenia wobec członków swojej grupy.

Metoda socjometryczna pozwala na zidentyfikowanie osób cieszących się wyjątkową popularnością w grupie, czyli pełniących w niej funkcje tzw. Przywódców nieformalnych, i to zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Umożliwia także rozpoznanie osób wyraźnie nielubianych, wyizolowanych i odrzucanych przez grupę Tym samym ułatwia poznanie wzajemnych powiązań i zależności ogółu członków danej grupy. Jest to metoda, która w pewnym sensie stanowi wynik analizy zachowań i postaw określonych przedmiotów badawczych dokonany przez same podmioty działające w ramach grupy (współdziałające ze sobą).

Do rzadziej stosowanej metody badawczej należy analiza dokumentów. W niemal każdym badaniu odwołujemy się do jakichś dokumentów o podejmujemy próbę ich analizy. Teksty są nieodłącznym i głównym źródłem informacji, na podstawie których dokonuje się poszukiwań naukowo - badawczych. Przez analizę dokumentów rozumie się nie tylko zapis tekstowy, ale również dokumenty niepisane takie jak; rysunki, prace ręczne i konstrukcyjne, nagrania dźwiękowe, obrazu, zdjęcia, przedmioty codziennego użytku itp.. Przez „dokument” w szerokim jego znaczeniu rozumie się: „każdy przedmiot będący świadectwem jakiegoś faktu, zjawiska lub myśli ludzkiej” a nade wszystko wszelki ślad pozostawiony przez człowieka na materialnym przedmiocie.

2. 4. 2. Techniki badawcze.

Nowoczesne techniki analizy dokumentów ze względu na swój charakter są nazywane często ilościowymi. Polegają one głównie na ilościowej analizie dokumentów. Nie oznacza wcale to, że wyrażony jest on w postaci liczb absolutnych i procentów. Obok liczb dopuszczane jest stosowane takich określeń jak: „zawsze”, „często”, „rzadko”, „nigdy”, „czasami”, itp.. Techniki te zakładają konieczność dokładnego ustalania zakresu materiału, mającego stanowić podstawę analizy oraz dokładnego określenia głównych problemów będących jej przedmiotem badawczym.

Dokumenty pisane, jakie wykorzystujemy badaniach mogą być zastane lub intencjonalnie tworzone. W przypadku osób niepełnosprawnych oprócz zwyczajowych dokumentów oficjalnych i osobistych, często tworzone są dokumenty intencjonalne, tworzone na potrzeby rehabilitacji i rewalidacji. Dzięki tworzeniu dokumentów intencjonalnych możemy lepiej poznawać indywidualne cechy charakteryzujące taką osobę, poznawać miedzy innymi jej nastawienia emocjonalne i w porę odpowiednio dostosowywać systemy pomocowe.

Doskonałym sposobem gromadzenia materiału badawczego jest stosowanie technik standaryzowanych, czyli arkusza obserwacji lub dziennika obserwacji. Arkusz obserwacji to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W przygotowanych rubrykach pod określonym zagadnieniem odnotowujemy wszelkie spostrzeżenia dotyczące problematyki badawczej, fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z badanym zagadnieniem.

Dziennik obserwacji kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach. Prowadzący jest, jak nazwa wskazuje, obserwatorem zjawisk codziennych, które sam zapisuje w postaci zapisów dziennych, oznaczonych datą.

Technika dzienniczków obserwacyjnych polega na opisywaniu zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym i to na przestrzeni możliwie długiego okresu czasu. Okres ten trwa niekiedy od urodzenia poprzez lata dziecięce, młodzieńcze aż po dorosłość. Dotyczy ona przeważnie różnorodnych przejawów codziennego zachowania się badanego. W opisach uwzględnia się szczególnie charakterystyczne i ciekawe epizody z życia osób obserwowanych.

Wybór metody, technik i narzędzi badawczych oparłem o powyższą wiedzę i własne doświadczenia związane z pracą w tym środowisku oraz ocenę możliwości uzyskania wiarygodnych danych badawczych.

Do badań wykorzystana została ankieta, która pozwala na poznanie cech zbiorowości, faktów, opinii, danych statystycznych. Po określeniu metod i technik badawczych wybrano narzędzie, którym był kwestionariusz ankiety i analiza dokumentów. Wybrane rodzaje narzędzi pozwalają zdobyć obszerną wiedzę na temat tej pracy badawczej. Są to narzędzia, które dają informację, ale nie wyjaśniają wszystkich zjawisk, jakie maja miejsce w środowisku badawczym. Kwestionariusz ankiety w trakcie badań, wymaga dozoru i pomocy ankietera z uwagi na niski poziom wiedzy (analfabetyzm niektórych badanych) oraz niepełnosprawność niepozwalającą na artykułowanie wypowiedzi (brak mowy w tym znajomości języka migowego). Analiza dokumentów pozwala się odnieść do szeregu spraw związanych z obrazem wpływu czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg rehabilitacji leczniczej, społecznej i zawodowej badanych.

Decyzja o wyborze metody i techniki badawczej musi uwzględniać przede wszystkim możliwości środowiska badawczego. Z tego też powodu wybrałem techniki i narzędzia uwzględniające możliwości intelektualne badanych. Pytania postawione badanym muszą szanować poziom intelektualny osób niepełnosprawnych, nie obrażać ich uczuć osobistych i poczucie bycia deprecjonowanym w pracy z powodu stanu zdrowia. Z tego powodu, wiele z nich nie jest doskonałych i dających się wprost przełożyć na hipotezy badawcze.

W pracy posłużę się metodą sondażu diagnostycznego za pomocą kwestionariusza ankiety skierowanej do badanego środowiska. Dodatkowo posłużyłem się metodą analizy dokumentów, techniką analizy klasycznej. Analiza powyższych cech metod i technik badawczych pozwala sądzić, że treści tematu pracy zostaną wyczerpane.

Wydaje się, że wybór powyższych technik i narzędzi badawczych pozwolił na wszechstronne przebadanie problemów emocjonalnych towarzyszących aktywności zawodowej grupy pracowników niepełnosprawnych w stopniu znacznym i umiarkowanym stanowiących załogę Zakładu Aktywności Zawodowej w Słupcy.

2. 5. Obszar i organizacja badań.

2. 5. 1. Obszar badań.

Teren (obszar) badań to ogół osób, zjawisk i zagadnień, które zostaną poddane badaniu. Określając obszar badań musimy, uwzględniając temat i cel swojego badania, dokonać wyboru wszystkich tych elementów, które będą niezbędne do osiągnięcia celu.

Wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania.

Nie zawsze jest możliwe precyzyjne określenie obszaru badań. Czasami trzeba zrezygnować z pewnych elementów, których zbadanie jest niemożliwe, innym razem zainteresowanie wskazane jest poszerzyć dla uzyskania jasności trudnych zjawisk związanych z poznawanym tematem.

Właściwy wybór terenu badań i osób badanych zależy w głównej mierze od rodzaju problemów, jakie zamierzamy rozwiązać i hipotez, jakie pragniemy zweryfikować. Wybór ten powinien ponadto zależeć od oceny wykonywalności zadania, które trzeba sobie wcześniej uświadomić, przewidując ewentualne trudności. Podstawowe pytania, jakie należy sobie postawić to te; czy obiekt badań, problem badawczy, zjawisko jest badawczo dostępne? Jest to też kwestia możliwości ekonomicznych, dostępu fizycznego (kontaktu bezpośredniego) z zjawiskami, faktami, jak i kwestia orientacji problemowej.

Dokonując wyboru obszaru badań należy określić terytorium, na którym zostaną te badania przeprowadzone. Obszar badań musi odnosić się do konkretnego terytorium. Możliwe jest wykorzystanie placówki, instytucji, zakładu pracy, struktury zorganizowanej, ale należy mieć pewność, że wybór jest właściwy.

Kolejnym zdaniem jest wybór sposoby przeprowadzenia badań, gdyż stawiając sobie za cel określone środowisko badawcze, należy wybrać jedną, reprezentatywną dla wszystkich metodę badań.

Prawie nigdy nie udaje się zbadać całej populacji ludzi spełniającej kryteria tematu badawczego. Badacze starają się czynić to na próbie reprezentatywnej, poprzez odwołanie się do losowego doboru ludzi z danej populacji. Określając obszar badań musimy zdecydować, czy badać będziemy populację, jako całość, czy też badanie przeprowadzimy na próbie statystycznej. Liczba osób poddanych badaniu ma duże znaczenie dla określenia obszaru badań, gdyż prowadząc badania bezpośrednie na próbie statystycznej, będziemy mogli uogólniać wyniki na większą populację, przy zachowaniu wcześniej omówionych warunków doboru próby. Świadomość ograniczeń, jakie narzuca dobór badanych powinien towarzyszyć przy określaniu obszaru badań.

Przy określaniu obszaru badań kierowałem się wspólnotą problemów emocjonalnych wynikających z faktu znacznego stopnia niesprawności fizycznej, biologicznej i intelektualnej w środowisku pracy w ramach określonych warunków wewnętrznych i zewnętrznych, jakie towarzyszą tej grupie pracowników. Warunki wewnętrzne oznaczają te, które towarzyszą badanym w trakcie wykonywania pracy w zakładzie natomiast zewnętrzne to te, które mają wpływ na funkcjonowanie zakładu jako pracodawcy, który wchodzi w określone interakcje z badanym.

Badania prowadzono na 50 - ciu pracownikach niepełnosprawnych będących beneficjantami pomocy państwa w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej poprzez pracę oraz na 8 - u instruktorach zawodu, będących pracownikami Zakładu Aktywności Zawodowej w Słupcy, opiekunami i wychowawcami bezpośrednio szkolącymi i nadzorującymi proces pracy osób niepełnosprawnych.

Badanie były prowadzone profilem poprzecznym, gdyż czas przeznaczony na wykonanie pracy nie pozwalał badać problem profilem podłużnym. Pracownicy wypełniali ankiety w czasie wolnym od pracy, podczas przerw regulaminowych przeznaczonych na dodatkowy wypoczynek trwający 1,0 godzinę dziennie, przy pomocy ankietera dla osób, których stan zdrowia nie pozwala na samodzielne ich wypełnienie.

Z osobami, które nie potrafią pisać i mówić przeprowadzono wywiad w oparciu o ankiety jak dla innych badanych. Wybrany teren, jaki przyjęto, gwarantuje odnalezienie przyjętych zmiennych i wskaźników oraz sprawdzenie prawidłowości hipotez.

Przyjęty obszar badań stwarza warunki do uzyskania w miarę obiektywnego opisywanego obrazu rzeczywistości społeczno, ekonomicznej i politycznej, jaki ma miejsce w tym środowisku. Można także przyjąć, że badania będą obiektywne, gdyż wypowiedzi pracowników niepełnosprawnych zostaną zweryfikowane różnorodnym formułowaniem pytań.

2. 5. 2. Organizacja badań.

Problemy badawcze, często także hipotezy robocze, stanowią niewątpliwie jedną z najważniejszych faz w organizowaniu wszelkich prac naukowych, Stanowią zaledwie początek złożonego procesu badawczego, gdyż nie wyczerpują ważniejszych cech badań naukowych. Obejmują co najmniej kilka etapów, z których czynności gromadzenia materiału naukowego za pomocą metod i technik badawczych należą do najważniejszych.

Procedura badań zawiera się w dwóch głównych etapach koncepcyjnych i badawczych, które domagają się odrębnego traktowania. Etap koncepcyjny wymaga dyskusji, konfrontacji, ulepszania, tym samym zmian stosownych do możliwości badawczych. Etap badawczy nie dopuszcza zmian, gdyż musi być prowadzony ściśle według ustalonych założeń. Nie można w trakcie badań zmieniać zwłaszcza wskaźników i narzędzi badawczych ani modernizować problemów badawczych.

Na ogół wszelkie badania naukowe obejmują następujące etapy: zaistnienie sytuacji problemowej, formułowanie problemów, a często także hipotez badawczych, wyłonienie zmiennych, dobór wskaźników, wybór i konstruowanie narzędzi badawczych, dobór osób badanych, przeprowadzenie badań, opracowanie wyników i wybór modelu statystycznego.

Schematy organizacji badań według Tadeusza Pilcha zawierają:

Faza koncepcyjna

• temat - przedmiot, cel, uzasadnienie,

• problemy badawcze,

• hipotezy badawcze,

• wybór tematu badań i dobór próby,

• typologia zmiennych,

• schemat wyjaśniania związków pomiędzy zmiennymi,

• typologia wskaźników do zmiennych,

• metody, techniki, narzędzia badań,

• definicje teoretyczne ważniejszych pojęć,

• badania pilotażowe,

• ostateczna wersja problemów badawczych, hipotez teoretycznych badań,

• harmonogram badań,

• bibliografia.

Faza wykonawcza

• przeprowadzenie badań właściwych,

• uporządkowanie materiałów badawczych,

• opracowanie klucza kodyfikacyjnego,

• kodyfikacja i opracowanie statystyczne,

• analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności,

• weryfikacja hipotez,

• opracowanie teoretyczne.

Znaczenie podstawowych etapów oraz czynności w nich wykonywanych jest następujące:

Tworzenie sytuacji problemowej.

Pomysł na rodzaj badania, środowisko, czy przedmiot badawczy to geneza, czyli osobiste preferencje badacza, określone potrzeby społeczne i znajomość aspektów naukowo - metodycznych, skłaniające do próby rozwiązania występujących tam problemów, których podstawą są ich badania. Poznanie czynników decydujących o takim a nie innym działaniu określonego środowiska, czy przedmiotu jest podstawowym warunkiem naukowego odniesienia się do formułowanych hipotez i wniosków.

Czynniki decydujące są problemami do rozwiązania w badaniach i warunkiem powodzenia przedsięwzięć badawczych. Nie są to jedyne czynniki, które decydują o kierunku i rodzaju badań, gdyż często decyduje o tym tzw. sytuacja problemowa, np. sytuacja, w której badacz przeżywa stany psychiczne sprzyjające pracy badawczej. W wyniku przeżywania sytuacji problemowej badacz może przemodelować proces badawczy, jest też skłonny entuzjazmować się pewną bliską jego przekonania koncepcją i dowierzać jej bezkrytycznie. Entuzjazm swój dla określonej koncepcji lub idei zastępuje entuzjazmem do konkretnych poczynań badawczych.

Inspiracją do podjęcia tego tematu badawczego były osobiste doświadczenia i przeżycia autora związane z pracą w środowisku i obszarze badawczym.

Formułowanie problemów i hipotez.

Zarówno problemy jak i hipotezy robocze są swoistym uszczegółowieniem celu badań. Ich niedokładne sformułowanie może zaciążyć na kolejnych etapach badań. Precyzja w ich ujęciu warunkuje w istotny sposób poprawny przebieg procesu badawczego. Etap formułowania problemów i hipotez obejmuje kilka ogniw. Najważniejsze jest samo ich formułowanie, poczynając od problemów a kończąc na hipotezach roboczych. Następnymi etapami związanymi z formułowaniem problemów i hipotez są; wyłonienie i określenie zmiennych, dobranie do nich konkretnych wskaźników i weryfikacja hipotez.

Ich metodologiczna poprawność musi spełniać kryteria, mianowicie: 1) precyzyjność ich ujęcia, 2) usytuowanie na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych i 3) ich empiryczna sprawdzalność. Kryteria te odnoszą się w niemal równym stopniu do problemów badawczych jak i hipotez roboczych, które w gruncie rzeczy są niczym innym jak uszczegółowieniem problemów badawczych. Aby uniknąć zarzutu źle postawionych problemów i błędnego wysunięcia hipotez, należałoby przeanalizować je w omawianym obecnie etapie badań naukowych pod katem każdego z wymienionych kryteriów.

Przenosząc powyższą analizę na grunt typowo praktyczny, przystąpienie do formułowania problemów badawczych było poprzedzone długimi przemyśleniami nad treścią tematu. Po postawieniu głównego problemu badawczego, rozłożono go na części składowe, co pozwoliło sprecyzować szczegółowe problemy badawcze. Tworzenie hipotez roboczych było procesem nieco łatwiejszym, niemniej jednak ważnym. Odzwierciedlają one osobiste odczucia autora w zakresie omawianej problematyki.

Wybór terenu badań i osób badanych

Sformułowanie problemów i hipotez badawczych, łącznie z wyłonieniem poszczególnych zmiennych i określeniem dla nich konkretnych wskaźników pozwala na przejście do następnego etapu badań, jakim jest wybór terenu badań i osób badanych.

Właściwy wybór terenu badań i osób badanych zależy w głównej mierze od rodzaju problemów, jakie zamierzamy rozwiązać i hipotez, jakie zamierzamy zweryfikować. Wybór terenu badań to nie tylko problem polegający na wyborze odpowiedniego terytorium. Równie dobrze może dotyczyć określonej placówki lub instytucji, na terenie której pragniemy prowadzić nasze badania. Wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezione na danym terenie badawczym, u odpowiednich grup zjawisk, instytucji, grup ludzi, jako obiektów naszego zainteresowania.

Najważniejszym etapem doboru dotyczącego badań pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych jest dobór osób badanych. Właściwy dobór badanych osób zależy w głównej mierze od rodzaju problemów, jakie zamierzamy rozwiązać i hipotez, jakie pragniemy zweryfikować. Badacz powinien uwzględnić i określić zbiorowość, będącą przedmiotem jego zainteresowania, populację próbną, gdyż badania na całej populacji prawie nigdy nie są realne. Problem doboru populacji sprowadza się do tego, czy wybrana do badań będzie reprezentatywna dla populacji, co jest zagrożone niebezpieczeństwem niezamierzonej tendencyjności.

Wybór terenu badań był w pewnym stopniu konsekwencją tematu pracy, gdyż środowisko oraz osoby badane to zbiór niezliczonych emocji pozytywnych i negatywnych.

Wnosi ono również element odkrywczy i poznawczy dla wiedzy o problemach nowych, jakie występują w tym terenie badawczym, dotąd niezbadany w tym zakresie. Jest to teren trudny do badania przez badacza, gdyż odnosi się do problemów, które osoby badane o niskiej inteligencji, wiedzy i wykształceniu nie ułatwiają badaczowi zadania poznawczego.

Wieloletnia praktyka związana z pracą wśród osób badanych, własne odczucia i przemyślenia, zdecydowały, że autor postanowił wybrać na teren badań Zakład Aktywności Zawodowej w Słupcy, zakład pracy, zatrudniający osoby niepełnosprawne o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności z wszystkimi dysfunkcjami, i problemami, jakie w grupie pracowniczej występują.

Przygotowanie procedury badań.

Następnym etapem badań jest przygotowanie odpowiednich narzędzi badawczych, czyli określonej procedury badań. Przygotowanie procedur badawczych jest równoznaczne z właściwym doborem metod badawczych, zgodnie z uprzednio postawionym celem badań. Dobierając metody badawcze należy zwrócić uwagę na to czy i w jakim stopniu są charakterystyczne dla nich trzy podstawowe cechy wszelkiej procedury badań, tj.: obiektywność, rzetelność i trafność.

Celem realizacji badań przyjęto metodę sondażu z takimi narzędziami jak ankieta i wywiad i metodę analizy dokumentów. Ankieta i wywiad zostały skonstruowane samodzielnie przez autora.

Przeprowadzenie badań właściwych.

Odpowiednio dobrane lub samodzielnie skonstruowane metody badawcze są i zawsze pozostaną tylko określonymi narzędziami badań. Ich skuteczność zależy nie tylko od przysługującej im obiektywności, rzetelności i trafności. Skuteczność badań zależy w dużym stopniu także od samego sposobu posługiwania się dobranymi lub uprzednio skonstruowanymi metodami badawczymi.

Dlatego niebagatelne znaczenie ma przestrzeganie następujących warunków przeprowadzania sondażu:

• atmosfery badań pozbawionej napięć psychicznych,

• okoliczności badań niczym niezakłóconych z zewnątrz,

• dobrego samopoczucia i braku zmęczenia u badanych osób,

• pozytywną motywacją badanych osób, niczym niewymuszona gotowość do uczestnictwa w podejmowanych badaniach,

• poprawne warunki prowadzenia badań, nieskrępowane obecnością innych osób, czy problemów technicznych,

• unikanie wszelkiego dodatkowego dopingowania badanych osób celem uzyskania od nich możliwie obszernych i pogłębionych wyników badań,

• dokładne rejestrowanie okoliczności i warunków przebiegu przeprowadzonych badań.

Same badania powinny przebiegać sprawnie i trwać możliwie najkrócej. Trzeba bowiem pamiętać o dynamice przeobrażeń społecznych występującej pod wpływem nabywania doświadczenia i zmian w świadomości. Zadaniem badacza jest, aby za pomocą narzędzi badawczych zarejestrować pewien stan umiejscowiony w czasie i przestrzeni. To wymaga prowadzenia badań w czasie, w którym następują wydarzenia mogące mieć wpływ na badane przez nas układy społeczne.

Sposób przeprowadzenia badań ma ogromne znaczenie dla wartości uzyskanych materiałów. Zasadą jest dostosowanie języka, pojęć a nawet sposobu rozumowania do poziomu respondenta, jak również unikanie sformułowań, które mogłyby respondenta irytować lub obrażać. Wreście zasadą jest też to, że badania środowiskowe, z niewielkimi wyjątkami, powinny być anonimowe.

Badania z respondentami zostały przeprowadzone w czasie wolnym od pracy (w czasie godzinnej przerwy rehabilitacyjnej). Respondenci otrzymali dostateczną ilość czasu na udzielenie odpowiedzi, co powinno zwiększyć rzetelność odpowiedzi. Informacja wstępna do ankiety miała skłonić badanych do udzielenia rzetelnych odpowiedzi podczas jej wypełniania. Formułowanie pytań zamkniętych i właściwy dobór języka do charakteru pytań ułatwiły badanym udzielanie prawidłowych odpowiedzi. Zagwarantowano badanym anonimowość a w kilku przypadkach, gdzie to nie było możliwe ze względu na stan zdrowia respondenta poinformowano o możliwości odmówienia odpowiedzi informując o skutkach negatywnych udzielonej odpowiedzi. Z relacji ankietowanych wynika, że nie mieli oni problemów z interpretacją odpowiedzi na zadane pytania.

Uporządkowanie materiałów badawczych.

Uporządkowanie zgromadzonego materiału badawczego jest równoznaczne z jego opisem. Podlegają mu zazwyczaj tylko te dane empiryczne, które są istotne z punktu widzenia problemów, jakie badacz zamierza rozwiązać; hipotez, jakie pragnie potwierdzić lub odrzucić. Niezmiernie ważne jest obejmowanie porządkowaniem zarówno danych, które potwierdzają nasze oczekiwania, jak i tych, które im zaprzeczają lub pomniejszają ich prawdziwość. Materiały badawcze stanowią pewną kategorię faktów z rzeczywistości pozajęzykowej, zbiór cech przysługujących przedmiotom.

Tak więc uporządkowanie wyników badań polega w pierwszym rzędzie na wyselekcjonowaniu tych spośród nich, które wydają się niezbędne dla znalezienia ostatecznych rozstrzygnięć badawczych. Jednocześnie dokonuje się klasyfikacji wyodrębnionych danych wedle określonej zasady podziału. Przede wszystkim obowiązuje zasada podziału logicznego, tj. troska o to, aby dokonany podział był klasyfikacją względnie wyczerpującą i rozłączną. Klasyfikacje dokonuje się w szczególności z uwagi na jej przydatność w analizie jakościowej i ilościowej uporządkowanego materiału badawczego.

Uporządkowanie uzyskanych materiałów było przygotowaniem ich do analizy. Polegało na pogrupowaniu materiałów tematycznie. Następnie przystąpiono do opracowania wyników według przyjętych kluczy, które zostały opisane w podpunkcie dotyczącym kodyfikacji i sformułowaniu wniosków, których treść zawarta jest w III rozdziale.

Przygotowanie do kodyfikacji.

W drugim etapie przygotowania materiałów staje przed nami konieczność klasyfikacji odpowiedzi według określonego klucza. Ten etap pracy nazywamy kodyfikacją. Podlegają mu wszelkie techniki badawcze posługujące się zapisem. Celem tego etapu jest przygotowanie odpowiednim kategoriom pojęciowym, wszystkich możliwych wypowiedzi kwestionariusza, wywiadu czy obserwowanych sytuacji.

Zadaniem kodyfikacji jest stworzenie uniwersalnej skali kategorii odpowiedzi do każdej odpowiedzi respondenta.

Weryfikacja hipotez.

Celem badań jest uzyskanie potwierdzenia założonych prawidłowości bądź uzyskanie materiału podważającego ich słuszność. Dane wyjściowe, którymi określamy hipotezy, pochodziły z naszej obserwacji, opierały się na innych badaniach, podobnych pod względem zakresu, problematyki lub metody do zamierzonych przez nas, ponieważ jednak układ społeczny jest w tym przypadku niepowtarzalny w pełni nie można być pewnym zakładanych hipotez. Badanie obejmuje wybrane środowisko, które uogólnia zjawiska zachodzące w całej populacji badanych w kraju.

Opracowanie teoretyczne i uogólnienie wyników.

Polega na myślowym podsumowaniu całości badań i ułożeniu koncepcji przedstawienia ich w postaci zracjonalizowanego wywodu myślowego. Polega na obliczeniu wyników oraz weryfikacji hipotez. Daje to podstawę do obalenia, lub wysunięcia innych założeń. Uporządkowanie uzyskanych wyników wedle zakresu i znaczenia i celów badań tworzą podstawę do budowania uogólnień.

Badania teoretyczne służą do budowania teorii ogólnych o zastosowaniu powszechnym, natomiast badania diagnostyczne dają wiedzę instrumentalną o układzie i zbiorowości społecznej, które można by wykorzystać do korygowania i przekształceń w badanej zbiorowości. Końcowy etap pracy zawiera opis zamierzeń, badań i wyników jako spójnej całości odnoszący się do zabiegów statystycznych i werbalnych charakteryzujących określoną skalę zjawiska i wynikające z tego wnioski dla badacza.

Tabela nr 5. Wartości sumaryczne odpowiedzi Instruktorów na pytania w Ankietach nr 5 i 6.

Wyszczególnienie	Średni wynik badania	Skala%
Ankieta nr 5
Wiedza o roli emocji	0,61	5,0
Wiedza o znaczeniu EQ	0,86	11,1
Wiedza o kierowaniu emocjami	0,70	14,5
Pożądane cechy charakteru	0,65	5,5
Ankieta Nr 6
Wiedza o kierowaniu ludźmi	0,22	13,8
Wiedza o organizacji pracy	0,49	19,5
Wiedza psychopedagogiczna	0,64	15,9
Kompetencje zawodowe	0,24	14,7
Razem	4,41	100,0

Wiedzę o kierowaniu, organizacji pracy oraz kompetencje zawodowe, pedagogiczne oraz psychologiczne charakteryzują odpowiedzi udzielone na pytania zawarte w Ankiecie nr 5. Wynika z niej, że: poziom wiedzy o kierowaniu ludźmi w grupie Instruktorów jest stosunkowo wysoki, bo wynosi 61% zakładanej jako właściwa wskazana w pytaniach. Podobny wynik uzyskano w odniesieniu do kompetencji zawodowych 65%, co wskazywałoby na dobre opanowanie wiedzy z zakresu zarządzania w ramach posiadanym kompetencji zawodowych. Wynik 70% określający wiedzę z zakresu pedagogiki i psychologii działań wobec podwładnych świadczyć może, że poprawna jest ona również w odniesieniu do działań podejmowanych w trakcie nadzoru nad przebiegiem prac wykonywanych przez niepełnosprawnych. Dobry wynik, bo aż 86% wskazań dotyczących organizacji pracy świadczy, że Instruktorzy właściwie pojmują rolę przywódcy i organizatora pracy dla osób, które jak wykazały odpowiedzi zawarte w Ankiecie nr 1 są niesamodzielne i skazane na organizację każdego stanowiska pracy indywidualnie, w odniesieniu do specyfiki ograniczeń zdrowotnych beneficjentów.

Odpowiedzi, jakie uzyskano w Ankiecie nr 6 wskazują, że poziom wiedzy z zakresu postępowania w obliczu określonych emocji jest stosunkowo niski, bo wynosi zaledwie 22% zakładanej jako właściwy, wskazany w pytaniach. Podobny wynik uzyskano w odniesieniu do oceny cech charakteru, jakie wpływają na zarządzanie pracownikami, co wskazywałoby na małe doświadczenie wynikające z pracy w takim środowisku niektórych Instruktorów (wynika badawczy;- 0,38 -0,21 i dwa po 0,00). Zupełnie przyzwoity wynik uzyskano w odpowiedzi na pytania dotyczące kierowania emocjami w pracy i znaczenia inteligencji emocjonalnej w kierowaniu zespołem ludzi; odpowiednio 0,70% i 0,86%. Uzyskany wynik może oznaczać, że Instruktorzy wiedzą, jakie zachowania własne wobec podwładnych mogą być dobrze lub źle odebrane w tym środowisku i jak unikać tych, które wiązałyby się z zagrożeniami oraz patologiami w pracy.

Rysunek nr 1. Struktura wiedzy o kierowaniu ludźmi, wykorzystaniu emocji oraz cechach i kompetencji do zarządzania wśród badanych Instruktorów (według tabeli nr 5).

Tabela nr 8. Zestawienie wyników odpowiedzi na problemy badawcze dotyczące postępowania pod wpływem emocji oraz postaw, odniesionych do wieku osób niepełnosprawnych (według wyników Ankiety nr 2 i 4).

Przedziały wiekowe	Problem 1	Problem 2	Problem 3	Problem 4	Problem 5	Problem 6	Postawy
18-25	6,2	-3,6	6,6	-0,8	2,2	1,4	22,4
26-30	5,4	-3,2	6	0,6	2,6	0,8	19,4
31-40	3,2	-4,2	5,4	-0,6	1,6	-1,4	18
41-50	3	-3	7	-1	1,6	0	19,6
pow. 50	2,6	-3	6,6	-0,4	1,2	-1,2	20

Problem rozpoznawania emocji i ich roli w pracy jest przez badanych przyjmowany prawidłowo, przy czy najlepiej w grupie młodszych wiekowo. Wiedza o roli inteligencji emocjonalnej jest natomiast znikoma we wszystkich kategoriach wiekowych. Problem związany z przyjmowaniem właściwych postaw wobec obowiązujących norm postępowania jest jednakowy, czyli w miarę właściwy we wszystkich kategoriach wiekowych. Wykorzystanie w pracy doświadczenia zawodowego dla rozwijania umiejętności interpersonalnych jest minimalne, gdyż jest to pochodna niskiej inteligencji emocjonalnej. Problem 5 i 6 trudno dokładnie odnieść do kategorii wiekowych niemniej wyniki wskazują, że są one przeciętne we wszystkich kategoriach wiekowych. Wynik badań sugeruje jednak, że osoby z grup starszych mniej przykładają uwagi do prawidłowych relacji z przełożonymi i współpracownikami oraz procesów socjalizacji.

Wykres nr 2. Struktura odpowiedzi w badaniach sondażowych dotyczących oceny zachowań pod wpływem emocji i norm postępowania w pracy, w podziale na problemy badawcze, odniesione do wieku osób niepełnosprawnych.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli nr 8.

D. Goleman: Inteligencja emocjonalna, tłum. A. Jankowski, Wyd. Media Rodzina, Poznań, 2007, s. 24

ibidem, s. 207

W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1995, s. 45

ibidem, s. 47

M. Węglińska: Jak pisać pracę magisterską? Poradnik dla studentów. Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2008, s.12

T. Bauman, T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, strategie ilościowe i jakościowe, wyd. VI, Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001, s. 36

J. Sztumski: Wstęp do metod i techniki badań społecznych, Wyd. Śląsk, Katowice, 1999, s. 51

T. Bauman, T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. WA „Żak”, Warszawa, 2001, s. 44

J. Brzeziński: Metodologia badań psychologicznych, Wyd. 5, Wyd. WN PWN, Warszawa, 2007, s. 225

J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wyd. Ossolińskich, Wrocław - Warszawa, 1967, s. 67

T. Pilch, I. Lepalczyk: (red.) Pedagogika społeczna, Wyd. II, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2005, s. 44

T Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 1998, s. 32

S. Nowak: Metody badań socjologicznych, Wyd. WN PWN, Warszawa, 2007, s. 155

T. Pilch, I. Lepalczyk: (red.) Pedagogika społeczna, Wyd. II, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2005, s. 144

S. Nowak: Metody badań socjologicznych, Wyd. WN PWN, Warszawa, 2007, s. 165

M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2007, s. 151

S. Nowak: Studia z metodologii nauk społecznych, Wyd. PIW, Warszawa, 1965, s. 251

ibidem. s.253

M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2007, s. 156

M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2003, s. 231

J. Siuta (red.): Słownik psychologii, Wyd. Wydawnictwo Zielona Sowa Sp. z o. o. , Kraków, 2006 s. 26

M Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007 s. 252

T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Warszawa, 1995, s. 43

Nowa Encyklopedia powszechna PWN, Wyd. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1995, tom. II

ibidem, s. 223

T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych, strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001, s. 191

T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Wyd.II, Warszawa, 1998, s. 172

T.Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Wyd. II, Warszawa, 1998, s. 196

Ibidem, s. 198

Ibidem, s. 200

---