Metodologiczne podstawy humanistyki. Interpretacja humanistyczna.
Podstawą humanistyki są nauki przyrodnicze, które wyjaśniają i na podstawie tych wyjaśnień formułowane prawa nauki.
Jerzy Kmita próbował wypracować metodologiczne podstawy nauk humanistycznych. Jego interpretacja humanistyczna była interpretacją, która dotyczyła nauka humanistycznych oraz codziennego, zdroworozsądkowego myślenia.
Pełna interpretacja humanistyczna ma 3 elementy:
Założenie o racjonalności
Opis wiedzy przedmiotu
Opis hierarchii wartości
Te elementy interpretacji humanistycznej opisuje na podstawie Antygony:
Założenie o racjonalności – dwie czynności rozpatrywane przez Antygonę – pogrzebać ciało brata lub pozostawić je same sobie. Za pogrzebaniem przemawia prawo boskie, za pozostawieniem prawo państwowe. Antygona stawia na prawo boskie, które jest jej bliższe i wybiera pogrzebanie brata.
Inne pojęcia Kmity:
Wytwór czynności racjonalnej (obraz, wiersz)
Sens czynności racjonalnej (rymy)
Czynność nastawiona na interpretacje (sens realizuje się dopiero w samej interpretacji)
Psychoanaliza:
PSYCHOANALIZA: to zarówno metoda i techniki terapii zaburzeń psychicznych. Teoria życia psychicznego stworzoną przez Z. Freuda.
Myśl filmowa inspiruje się psychoanalizą – tworzywem kina jest ludzki umysł.
Teoretycy filmowej psychoanalizy nie zajmowali się konkretnym widzem, tylko tworzonymi przez siebie konstruktami: pierwszym była – koncepcja „delegowanej” do kina części osobowości widza, drugim – pozycja w dyskursie. Modelem odbiorcy w psychoanalizie był podmiot w stanie regresji, bez dystansu poznawczego.
Psychoanaliza:
przypomniała o podmiocie ludzkim
zwraca się do rzeczy niepowtarzalnych, marginalnych, nawet błędnych i z nich wyciąga wnioski, np. pomyłki słowne
kultura związana z podmiotowością, ścisłe związanie podmiotu z filmem. Pojęcie identyfikacji w psychoanalizie filmu
Z psychoanalizy wywodzi się koncepcja podmiotu podzielonego: świadomie i nieświadomie. Nieświadomość ma strukturę języka - podmiotowość jest rezultatem języka.
Lacanowska koncepcja trzech rejestrów podmiotu:
WYOBRAŻONEGO
SYMBOLICZNEGO (Charakter synchroniczny i diachroniczny)
REALNEGO (Charakter synchroniczny i diachroniczny ,WŁASNY FIZYCZNY BYT PODMIOTU, JEGO ŻĄDANIA I POTRZEBY, ŚWIAT FENOMENÓW).
Podmiot nie może być tożsamy z samym sobą.
ZNACZENIE PSYCHOANALIZY DLA NAUK HUMANISTYCZNYCH:
Analiza mitów (wytwór ludzkiej fantazji, ale wymaga wyjaśnienia). Psychoanaliza próbuje to wyjaśnić – odkryła popędowość, nieświadomość i korzysta z technik analizy marzeń sennych. Złamanie tabu o kazirodztwie – mit o Edypie wg Freuda.
PSYCHOANALIZA – język pełen metafor, porównań
Pojęcie SULTURE – ukazuje funkcjonowanie podmiotu filmowego w dyskursie kinematograficznym. Aby zrozumieć film wg Oudarta trzeba go czytać łącznie z tym co nie zostało przedstawione, czego mu brak. Ten koleś Oudart wskazuje na fazowy charakter lektury filmu:
I faza – widz doświadcza poczucia triumfu płynącego z faktu posiadania obrazu, widz percypuje siebie ( w relacji do przestrzeni odbieranej jako realna), jako samą lotność, ekspansję, elastyczność.
II faza – widz dostrzega ramę oraz fakt, że kamera nie tylko pokazuje przedmioty ale także je ukrywa, widz czuje się wydziedziczony z tego co nie może zobaczyć. Wolno mu tylko usankcjonować to, co znajduje się na osi widzenia NIEOBECNEGO ( Oudart nazywa Nieobecnym kogoś, kto zajmuje owo niewidoczne pole, gdy widz ogląda to, co w danym momencie znajduje się na ekranie).
Pojęcie APARATU - Lusi Baudry wprowadza rozróżnienie na:
APARAT – wszystkie narzędzia i techniki potrzebne do produkcji filmu
DYSPOZYTYW- projektor, dotyczy spektaklu filmowego, projekcji filmu, ściśle związany z podmiotem. Projektor + miejsce jakie daje on podmiotowi. Ogół zasad składających się na sytuację odbioru filmu.
Metapsychologiczne wyjaśnienie wrażenia rzeczywistości - chodzi o projekcję filmu, a nie o sam projektor.
Aparat kina ściśle związany z perspektywą centralną wywodzącą się z malarstwa i z fotografii. Istotą aparatu jest to, że wymazuje różnice.
KINO wywołuje wrażenie rzeczywistości, naśladuje działanie aparatu psychicznego. Będąc w filmie jesteśmy ciut jak we śnie.
Odwołuje się do PLATONA – w człowieku zawsze istniało pragnienie kina. Metafora JASKINI Platona wyjaśnieniem pragnienia doznawania wrażeń w człowieku (jaskinia = kino). Regresja rozumiana jako cofnięcie się. Człowiek wyłącza swoją cielesną strukturę będąc w kinie. Poddaje się obrazom i stanowi razem z projektorem jedną strukturę ( tak jak łono matki). Powiązanie ze snem – doznanie wrażenia rzeczywistości.
PSYCHOANALIZA- JACQUES LACAN, wyszła poza semiotykę bo dowartościowała podmiot
*PSYCHOANALIZA FREUDA:
teoria zaburzeń psychicznych
teoria życia psychicznego
teoria aparatu psychicznego: świadomość, nieświadomość, superego
*TEORIA PSYCHOANALIZY w FILMOZNAWSTWIE:
1) Pożądanie w tekście – wskazujemy na zawartość, relacje, przyjemność płynącą ze śledzenie fabuły. Wszystko co jest w narracji filmowej realizuje pożądanie w tekście.
2) Pożądanie tekstu – tekst zaspokaja pragnienia, nie interesuje nas fabuła, ale głód pogrążenia się w filmie.
ZWIĄZEK FILMU Z PSYCHOANALIZĄ: narodziły się prawie w tym samym czasie. W latach 70-tych teoria filmu sięgnęła do psychoanalizy.
IDENTYFIKACJA W PSYCHOANALIZIE: /Baudry/ 2 poziomy:
bardziej fundamentalny – identyfikacja z własnym spojrzeniem, umieszczenie się w podmiotowym centrum z własnym spojrzeniem
identyfikacja z postacią, ze światem przedstawionym, jest drugorzędna
MODELE ODBIORCY:
- semiotyka i strukturalizm : widz jest dekodującym przekaz, podmiot i przedmiot są od siebie oddzielone
- psychoanaliza: podmiot w stanie regresji; brak dystansu poznawczego
J. LACAN – FAZA ZWIERCIADŁA
Człowiek żeby stać się człowiekiem potrzebuje jakiegoś obrazu siebie. Motyw z szympansem i dzieckiem przed lustrem. Szympans – zero reakcji. Dzidzi – radość i identyfikacja.
BAUDRY- sięgnął do Lacana bo podmiot oglądając film, składa jego kawałki w całość – identyfikacja fundamentalna.
SKOPOFILIA – FREUD wyprowadził to z fazy dorastania, wpatrywanie się, przyjemność z patrzenia
WOJERYZM – dewiacja seksualna o zabarwieniu sadystycznym, upodobanie do podglądania osób uprawiających seks.
FEMINISTKI – przedmiotem są kobiety (mówią o nich), podmiotem faceci (mówią). Kobieta wyraża lęk przed kastracją.
TEORIA LITERATURY – BLOOM – „Lęk przed wpływem teorii poezji”. Próbuje wyjaśnić metaforycznego pisarza (relacja z ojcem):
- okres uwielbienia i identyfikacji z ojcem
Kilka uwag o sztuce filmowej Ingarden
FILM ARTYSTYCZNY
Rzeczy, ludzie, zdarzenia, które biorą udział w takim widowisku nie należą do realnego świata, w którym żyjemy; są szczególnego rodzaju fantomami, ludźmi „z bajki”
W widowisku filmowym sami aktorzy nie biorą w nim udziału, a należą do niego jedynie postaci, które oni grają
Gdy stopień i jakoś sugestii przekroczy pewne granice, gdy pozory rzeczywistości stracą charakter jedynie pozorów – wówczas widowisko artystyczne zamienia się w reportaż
WIDOWISKO FILMOWE NA POGRANICZU WIELU SZTUK
- film niemy, a film dźwiękowy. W pierwszym musimy spostrzegać wzrokowo, to co film pokazuje, natomiast w filmie dźwiękowym posługujemy się spostrzeżeniem słuchowym; dodatkowo f. dźwiękowy zawiera jeszcze muzykę (tworzy z tym, co nam wzrokowo pokazują „na ekranie” organiczną całość)
- widowisko filmowe jest tworem artystycznym, stojącym na pograniczu wielu sztuk; z jednej strony należy do dzieł sztuki czasowej, z drugiej zawiera w sobie istotne pierwiastki sztuki przestrzennej; jest sztuką przedstawiającą
FILM A INNE SZTUKI PRZEDSTAWIAJĄCE
- pokrewieństwo między widowiskiem filmowym a obrazem
- w widowisku filmowym ciągle coś się dzieje:
a) w warstwie przedmiotów przedstawionych dzieje się wciąż coś z ludźmi lub rzeczami, a i pokazywane w filmie procesy także zmieniają się w toku swych przebiegów
b) w warstwie wyglądów dokonuje się nieustanna zmiana ich zawartości i następowania po sobie
- widowisko filmowe jest najbardziej pokrewne pewnemu specjalnemu rodzajowi obrazów, tzw. obrazami z tematem literackim
- obraz taki zawiera w sobie trzy różne składniki:
a) warstwę wyglądów, zrekonstruowanych taką lub inną techniką malarską
b) warstwę przedmiotów przedstawionych: rzeczy i ludzi
c) pewną konkretną sytuację życiową, a więc jakieś zdarzenie, w którym biorą udział przedmioty przedstawione
- w filmie jest pokazana zawsze tylko jedna chwila pewnego „dziania się”, a faz wcześniejszych i późniejszych trzeba się domyślić lub dopowiedzieć je sobie słowami
- film „opowiada” o tym, co dzieje się w świecie przedmiotów przedstawionych, a czyni to przy pomocy ciągu przechodzących w siebie „obrazów” płynnych
- widz jest nie tylko świadkiem cielesnych losów postaci filmowych, ale zaczyna obcować z rozgrywającymi się w nich procesami i stanami psychicznymi (rozumie uczucia, realizację czynów, zamiary); widz pojmuje sens akcji
- widowisko filmowe stoi na pograniczu dwu innych typów dzieł sztuki: malarstwa i literatury
ORGANIZACJA CZASU W FILMIE
- muzyka często jest niezbędna w filmie dla ukazania faktów psychicznych
- widowisko filmowe jest widowiskiem czasowo rozpiętym: to co dzieje się w obrębie świata przedstawionego, dzieje się w czasie przedstawionym, samo widowisko filmowe jako szczególny proces rozgrywania się pewnych zjawisk ma swoje fazy i frazy wiodące z sobą nieuchronnie ogólną strukturę czasową
- muzyka realizuje w materiale dźwiękowym te postaci uorganizowania muzycznego czasu, jakie samo widowisko czysto filmowe wzrokowo narzuca
ORGANIZACJA PRZESTRZENI W FILMIE
- uwidoczniona w obrazie przestrzeń jest przestrzenią konkretną, a nie abstrakcyjną, matematyczną i jest, jak czas, w pewien sposób uorganizowana przez przedmioty, w niej się znajdujące
- ruchy ciał, mając swoją określoną rytmikę i dynamikę, określają zarazem czas i przestrzeń filmową
- żadna sztuka nie może, jak film, pokazać losów człowieka tak uwikłanego w konkretny czas i konkretną przestrzeń
Strukturalizm, semiotyka.
Skąd się wywodzi:
Kierunek w nauce uważany raczej za metodę badania rzeczywistości niż określoną szkołę filozoficzną. Powstał dzięki F. de Saussure, który rozróżnił:
język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań oraz
mowę jednostkową polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się z systemu językowego określone zwroty.
Językoznawstwo strukturalistyczne sformułowało zasady odnoszące się do:
* języka jako komunikacji społecznej,
* badania języka nie jako luźnego zbioru elementów, ale systemu wzajemnie sprzężonych relacji,
* związku sfery dźwiękowej ze znaczeniową.
Struktury, jakimi zajmuje się struktualizm, definiuje się poprzez:
pojęcie całości (struktura jest spójna i swoista, czyli odróżnialna od innych),
zasadę przekształceń (przekształcenia struktur mogą być matematycznie wyprowadzone)
samosterowność (struktury utrzymują stan homeostazy).
W świecie zjawisk struktury nigdy nie są dane wprost, lecz ukrywają się pod powierzchnią znanej nam rzeczywistości. Trzeba więc do nich docierać, analizując (na ogół przy użyciu matematyki) układy zdarzeń. W skrajnych formach struktualizmu przyjęto tezę, że tym, co naprawdę istnieje, są ukryte struktury prowadzące „grę”, na którą nie mamy wpływu (M. Foucault).
Struktualizm w antropologii kulturowej wiąże się z C. Levi-Strauss. Proponowane przez tego uczonego badanie mitów, systemów pokrewieństwa w społecznościach pierwotnych, sposobów klasyfikacji itd. zasadza się na wyodrębnianiu podstawowych jednostek znaczących i ustaleniu ich wzajemnych relacji. Ta analiza badawcza ma pokazać, jaki jest sens instytucji kulturowych i w jaki sposób przebiega ludzkie myślenie. Levi-Strauss wykazał, że myśl pierwotna nie jest „gorsza” od myślenia cywilizowanego, ale „inna”.
Roróżnienie: longage: longe, parole:
Ogół zjawisk związanych z językiem nazwał de Saussure LANGAGE, które składa się z:
LANGUE: język jako system, abstrakcyjny, ponadindywidualny system reguł językowych (teoria, np. reguły jęz. pol.) - samo w sobie nie ma znaczenia. Jest częścią społeczną mowy, zewnętrzną w stosunku do jednostki, która sama nie może go ani tworzyć ani zmienić. Istnieje on tylko dzięki pewnego rodzaju umowie zawartej między członkami społeczeństwa.
PAROLE: mówienie, konkretne indywidualne wypowiedzi, dziejący się tu i teraz (praktyka) - ma znaczenie. Jest częścią indywidualna języka i mniej więcej przypadkową.
Koncepcja znaku de Saussure:
Znak składa się z:
signifiant – znaczące (słowo: np. pies) – to akustyczny obraz, odsyła do znaczonego,
signifie – znaczone (pojęcie: np. psa)
Zespolenie signifiant i signifie jest znakiem. Znak natomiast nie ma odniesienia do desygnatu, czyli do rzeczy. Każdy badany obiekt jest całościową strukturą, systemem, którego elementy s a ważne ze względu na powiązanie i relacje wewnętrzne.
Arbitralność znaku:
Jego znaczenie nie wynika ani z odniesienia do desygnatu, ani z jakiegoś głębszego związku między znaczącym a znaczonym.
Arbitralność – oznacza narzucenie komuś własnego zdania w sposób nie przyjmujący sprzeciwu.
Pojęcie strukturalizmu:
STRUKTURALIZM – wywodzi się z językoznawstwa strukturalnego. Strukturalizm jest teorią opartą na przekonaniu, iż język jest strukturą zorganizowanych systemów znaków, będących podstawowym kodem komunikacji międzyludzkiej. Strukturaliści ujmują język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujący możliwości.
Pojęcie semiotyki:
SEMIOTYKA, SEMIOLOGIA – wyszła od strukturalizmu – ZNAKOWOŚĆ. Wzór badań nad językiem przeniesiony do innych kultur. Zajmuje się wszelkimi systemami, procesami komunikacyjnymi – reklama, film, media. Wszystkimi środkami komunikacyjnymi. Semiotyka nie zajmowała się podmiotem, widzem. Z jednej strony uformowała się psychosemiotyka – Sol Worth – kładła większy nacisk na problem komunikacji i sposób odbioru filmu. W większym stopniu badała relacje między znakami, a tymi co się nimi posługują (odbiorcy).
Różnice:
Semiotyka strukturalna to znakowość.
system reguł – przewidywalne, powtarzalne
istotą arcydzieła jest to, że jest niepowtarzalne
to co jest jednostkowe i odbiegające od normy jest interesujące.
Strukturalizm to struktura. Założenia:
reguły, coś co jednostkowe, nieprawidłowe (choć Freud i Jung dotarli do prawidłowości),
zakładał rozdzielność podmiotu i przedmiotu – dystans.
dążenie do obiektywizacji i formalizacji rezultatów badań,
struktura jako samosterowny system – struktura nie jest prostą sumą elementów, określa relacje między nimi, badanie relacji,
język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań,
język jako ponadindywidualny system reguł jest obiektywny
mowa jednostkowa polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się z systemu językowego określone zwroty,
traktowanie przedmiotu jako systemu,
strukturalizm przechodzi z systemu elementów do systemu znaków
znaki są obiektywne
podmiot i przedmiot są od siebie oddzielone (dystans!)
Wpływ językoznawczej dyscypliny na:
teorię literatury:
Praska szkoła strukturalna: Jan Mukarovsky (zewnętrzne manifestacje struktury, język jest systemem funkcjonalnym), Roman Jacobson: wzajemne zależności między obszarem faktów a obszarem filozofii.
Dwa zjawiska:
pozytywizm – bazował na obszarze faktów, kult wiedzy, mat. badawcze, indukcja – od faktów do praw,
romantyzm – strefa dominacji i spekulacji filozofii, dedukcja – od praw do tłumaczenia faktów.
W strukturalizmie: nierozerwalność nauki i filozofii.
Ważne założenia:
korelacja systemu pojęciowego nauki – wzajemne relacje nadają sens pojęciom; struktura.
punktem wyjścia badań jest dzieło estetyczne,
dzieło sztuki rozumiane jako zewnętrzna manifestacja niematerialnej struktury,
estetyka strukturalna jest zorientowana na znak i znaczenie,
znakowość nie tylko każdego elementu sztuki, ale i całego dzieła w całym układzie strukturalnym lub społecznym
antropologia:
C. Levi – Strauss:
kultura posiada budowę podobną do budowy języka,
konkretne użycie zwyczaju kulturowego (parole),
badał struktury pokrewieństwa,
kody – rozumiemy kulturę i sztukę wg modelu lingwistycznego porozumiewania się
kultura jako system komunikacji, albo inaczej system relacji w obrębie, której poszczególne elementy stają się znakami i jako takie są wymieniane, pomagają w organizacji społecznej, np. kobieta – jest takim znakiem, kiedy musi wyjść za kogoś spoza rodziny (forma wymiany kobiety w społeczeństwie).
psychoanaliza:
Jacues Lacan – wyszła poza semiotykę, bo dowartościowała podmiot.
d. narratologia – dąży do określenia reguł rządzących opowiadaniem.
e. filmoznawstwo - model z językoznawstwa strukturalnego w l. 50 – 60 awansu filmoznawstwa jako dyscypliny badawczej – powstanie Instytut Filmologii we Francji.
Semiotyka strukturalna filmu:
W jaki sposób film tworzy znaczenia?
Czy można przełożyć film na język?
Roland Barthes: artykuł: „Problem znaczenia w filmie” (1967) – odnosił się do koncepcji de Saussure. Twierdził, że w filmie są znaki:
- signifiant („znaczące”) – to kostium, muzyka, dekoracja, gest, które odwołuje nas do:
- signife – („znaczona”) uczucia, stan cywilny. np. rozpoznajemy ucznia.
Związek analogiczny - film NIE opiera się na żadnym kodzie, bo NIE MA języka.
Christian Metz - myślał czy kino jest językiem? Czy jest system reguł – langue filmowe? Stwierdził, że nie ma języka filmowego (langue), są tylko jednostkowe przekazy filmowe – parole.
mały zbiór elementów nie znaczy nic,
każdy element w filmie ma znaczenie dla całości,
nie ma małych jednostek, które by nie znaczyły,
w filmie nieskończona ilość elementów.
Pierre Paul Passolini- wg niego wszystko jest znakiem, językiem. Komunikujemy się w sposób znakowy. Badanie filmu jako przekazu, jako systemu znakowego, zapisanego na taśmie filmowej.