Współczesność

Polski wrzesień w poezji. Jaką rolę pełni dobry utwór w życiu narodu przerażonego wojną? Okres literatury wojennej i okupacyjnej trwa od 1 wreśnia 1939 r. - daty rozpoczynającej II wojnę światową - do 1945 roku, w którym nastąpiło wyzwolenie kraju. Na skutek wojny wielu pisarzy polskich znalazło się za granicami kraju, ale byli również tacy, którzy mieli odwagę zamienić pióro na karabin i stanąć mężnie w obronie ojczyzny. Byli to ludzie mężni i szlachetni, ludzie, którym winni jesteśmy wdzięczność aż po kres historii naszego narodu. Brali czynny udział w walce i za to należy ich szanować, ale osiągneli również i więcej karmiąc oddziały polskich partyzantów strawą duchową - poezją patrjotyczną zagrzewającą młodych chłopców do walki w imię dobra narodu, rodzin, matek, żon i dzieci. Poeci byli mesjarzami wolności, pocieszycielami wątpiących lub też przestraszonych bliskością śmierci młodych obrońców narodu. Docierali do serc żołnierzy wlewając w nie otuchę i męstwo. Wiersz "Bagnet na broń" Władysława Broniewskiego opublikowany został 9 IV 1939 roku w tygodniku "Czarno na białem". Zdobył dużą popularność dzięki przedrukowaniu go w niemal całej prasie ówczesnej Polski. We wrześniu 1939 r., a potem w latach okupacji był często powielany i wydawany w konspiracyjnych tomach poezji. Wiersz powstał tuż przed wybuchem II wojny światowej. Europa znalazła się wówczas w obliczu rosnącego zagrożenia ze strony III Rzeszy. Praktycznie wojna zdawała się być nieunikniona. Chęć zbrojnej konfrontacji ze strony Niemiec potwierdzały kolejne posunięcia Hitlera. Utwór ma charakter inwokacyjny. Poeta zwraca się bezpośrednio do czytelnika, a także do poety. Wiersz jest wezwaniem do stawienia oporu najeźdźcom. Polskę Broniewski porównuje do domu, zaś napastników do podpalaczy. Wizja ataku na Polskę jest niezwykle sugestywna: "Żelazne wojsko", "pod drzwiami staną i nocą kolbami w drzwi załomocą". Wobec znanych z historii wydarzeń towarzyszących napaści wojsk hitlerowskich na Polskę słowa te nabierają wręcz profetycznego wymiaru. Broniewski nie gloryfikuje ojczyzny. Wspomina o "rachunkach krzywd" i o "więziennym chlebie", którego zasmakowali więźniowie polityczni sanacyjnej Polski. Jednak podkreśla, że wobec zagrożenia ojczyzny każdy Polak powinien chwycić za broń i nawet oddać życie na polu walki. Żołnierską wolę walki aż do śmierci wyraża Broniewski wspominając napoleońskiego generała Cambronne'a, który podczas bitwy pod Waterloo, na propozycję poddania się, odpowiedział "Gwardia umiera, ale się nie poddaje". Wg innej wersji tego zdarzenia generał miał skwitować ultimatum jednym słowem "g... ". Szczególną rolę Broniewski wyznaczył poezji i poecie porównanemu do "ogniomistza serc i słów". Wiersz ma spełniać rolę strzeleckiego rowu, a słowa powinny płynąć, jak krew z piersi. Bagnet na broń należy do nurtu poezji patriotycznej, a pojęcie poezji - oręża często pojawiało się w twórczości Broniewskiego. Przed wybuchem II wojny światowej Broniewski napisał, wzywający do obrony zagrożonej ojczyzny, wiersz pt. "Bagnet na broń". Utwór o charakterze apelu nawoływał, aby stanąć w obronie Polski i ofiarnie walczyć o jej wolność. Ton pisanego po klęsce wrześniowej wiersza pt. "Żołnierz polski ma zupełnie inny charakter". Nastrój utworu jest smutny i przygnębiający. W wierszu poeta wraca do bolesnych doświadczeń września 1939 roku. Bohater utworu, przegrany polski żołnierz, jest reprezentantem wszystkich żołnierzy polskich walczących w kampanii wrześniowej. Poeta przedstawia jego tułaczą wędrówkę: "Ze spuszczoną głową, powoli idzie żołnierz z niemieckiej niewoli". Ziemia polska, po której idzie, zajęta została przez wrogów: "Dudnią drogi, ciągną obce wojska," Żołnierski szlak bohatera świadczy o jego odwadze i determinacji w walce, ale także sugeruje słabość polskich wojsk wobec przeważających sił wroga: "a on bił się, a on bił się krwawo, szedł z bagnetem na czołgi żelazne, ale przeszły, zdeptały na miazgę". Żołnierz jest bezradny wobec przewagi wroga, pobity, bezbronny, nie może już wziąć odwetu ("A on nie ma broni, on się nie mści... "). Ojczysta ziemia pokryta gruzami i zgliszczami jest domem i matką. Opuszczony, pozbawiony rodzinnego domu i ojczyzny żołnierz jest tułaczem, który dawno stracił nadzieję: "bez broni, bez orła na czapce, bezdomny na ziemi-matce". Specyficzną funkcję pełnią w utworze Broniewskiego obrazy przyrody. Początkowo służą ukazaniu kontrastu między zniszczeniami i okropnościami wojny a pięknym jesiennym pejzażem: "Dudnią drogi, ciągną obce wojska, a nad nimi złota jesień polska". Wprowadzając motyw brzozy, elementu bardzo charakterystycznego dla polskiego krajobrazu, poeta uzyskuje nastrój smutku i żałoby. Upersonifikowana "brzoza płaczka" jest symbolem współczującej, opłakującej los żołnierzy natury: "Hej, ty brzozo, hej, ty brzozo płaczko smutno szumisz nad jego tułaczką, opłakujesz i armię rozbitą, i złe losy, i Rzeczpospolitą ... ". Przyroda oddaje uczucia bohatera, współczuje mu, żali się nad jego losem i losem Polski. "Alarm" Antoniego Słonimskiego to wiersz, z tomu poetyckiego pod tym samym tytułem, napisany został w 1939 r. Swoją formą nawiązuje do autentycznych alarmów przeciwlotniczych, ogłaszanych w Warszawie. Utwór wyraźnie dzieli się na trzy części. W pierwszej, opisowej, podmiot liryczny przedstawia sytuację w mieście po ogłoszeniu alarmu i reakcje ludzi. Kompozycyjną klamrę tej części wiersza stanowi fragment autentycznego komunikatu: "Uwaga! Uwaga! Przeszedł! Koma trzy! Ogłaszam alarm dla miast Warszawy!" Uwaga! Uwaga!" Odwołuję alarm dla miasta Warszawy!". Podmiot liryczny stara się zobiektywizować swoją relację i dlatego unika komentarza. Osoba mówiąca w wierszu jest świadkiem wydarzeń, swoją uwagę koncentruje na przeżyciach zbiorowości. Jej wiedza jest ograniczona, rzeczywistość odbiera w sposób fragmentaryczny, głównie za pomocą zmysłów słuchu i wzroku. Ukształtowanie wypowiedzi podporządkowane jest funkcji ekspresywnej. W tym celu autor wprowadza wiersz wolny o nierównej długości wersów, gromadzi czasowniki w formie czasu teraźniejszego, wzmagającego dynamikę tekstu. ("dźwięk (...) wybucha i rośnie", "kołuje jękliwie "). Podmiot liryczny, prawdopodobnie jeden z mieszkańców Warszawy, kryjący się przed bombardowaniem, opisuje ludzkie zachowanie ("Ktoś biegnie po schodach"), spadające bomby i dźwięk syren. Efekty akustyczne poeta starał się oddać za pomocą odpowiednio dobranych środków stylistycznych: onomatopei (trzasnęły, kołuje, jękliwie, pękł, jęk, brzęczy), przenośni ("dźwięk wybucha i rośnie"), porównań ("Krzyk jak strzępy krwawy"). Tropy stylistyczne służą zobrazowaniu uczuć i przeżyć zbiorowości: przerażenia i lęku ludzi starających się skryć przed bombardowaniem. Druga część wiersza ma charakter apelu, wezwania do obrony Warszawy: "Nie, tego alarmu nikt już nie odwoła. Ten alarm trwa". Wezwanie do walki podkreślają czasowniki w formie trybu rozkazującego ("Bijcie werble, płaczcie, dzwony kościołów!"). Aby zmobilizować Polaków do walki, podmiot liryczny przywołuje zwycięskie bitwy Napoleona pod Wagram i Jeną oraz Marsyliankę ("W płomieniu świętym Marsylianki"). W słowach wiersza zawiera się nadzieja poety na pomoc Francji dla Polski w walce Niemcami. Trzecia część wiersza, refleksyjna, utrzymana jest w poetyce snu. Przedstawione obrazy są kontrastowo spokojne w zestawieniu z opisem bombardowania Warszawy: "Kiedy w południe ludzie wychodzą z kościoła; Kiedy po niebie wiatr obłoki gna". Miejscem rozważań podmiotu lirycznego jest Paryż. ("Kiedy na Paryż ciemny spada sen"). Sytuacja oddalenia budzi w osobie mówiącej tęsknotę za ojczyzną i troskę o losy Polski. Mimo dystansu i spokoju podmiot liryczny nie może spać spokojnie. W jego marzeniach sennych obecna jest Warszawa, zagrożona unicestwieniem. Wizja poety ma charakter proroczy, zapowiada zniszczenie miasta: "Płyną zburzone kościoły, Ogrody zmienione w cmentarze, Ruiny, gruzy, zwaliska". Bohaterska walka i cierpienie żołnierzy i mieszkańców uwznioślają stolicę. "I płynie miasto na skrzydłach sławy". Refleksje poety wyrażają niepewność i stanowią zapowiedź niebezpieczeństwa, co podkreślone zostało użyciem pytań retorycznych ("Któż to mnie budzi i woła?"). Obrazy zniszczeń miasta sugerują katastrofę. Ostatnie wersy utworu: "Oglaszam alarm dla miasta Warszawy. Niech trwa!" są wezwaniem do walki. Główną ideą utworu jest protest przeciwko wojnie, ostrzeżenie przed jej tragicznymi skutkami. Jak długo będzie trwać pamięć o wojnie i zniszczeniach, tak długo aktualny będzie alarm ostrzegający przed okropnościami wojny. "Pieśń o Żołnierzach z Westerplatte" Konstantego Idefonsa Gałczyńskiego napisana została w 1939 roku i przypomina jeden z ważniejszych epizodów polskiego września, obronę przyczółka na Westerplatte przez polskich żołnierzy. 1 września 1939 roku bombardowanie Westerplatte przez niemiecki pancernik "Schleswig-Holstein" rozpoczęło II wojnę światową. Oddział polskich żołnierzy bohatersko bronił się do 7 września. Obrona Westerplatte miała znaczenie głównie moralne, gdyż przewaga sił wroga z góry skazywała polskich żołnierzy na klęskę. Wiersz Gałczyńskiego jest hołdem złożonym bohaterskim obrońcom, którzy poświęcili swoje życie za ojczyznę: "Kiedy się wypełniły dni i przyszło zginąć latem, prosto do nieba czwórkami szli żolnierze z Westerplatte". Ofiarę poniesioną w imię miłości Ojczyzny ukazuje poeta jako moralne zwycięstwo: "(. . . ) Ach, to nic, że tak bolaty rany, bo jakże słodko teraz iść na te niebiańskie polany". Mimo przeważających sił wroga Polacy bronili się dzielnie, nie poddając się zwątpieniu: "W Gdańsku staliśmy tak jak mur gwiżdżąc na szwabskg armatę". Za swoją heroiczną walkę i poświecenie żołnierze dostąpili nagrody w niebie. Uwznioślając ich postaci, poeta czyni z nich wiecznych obrońców Polski, którzy w chwili ponownego zagrożenia zjawią się na ziemi, aby bronić swojej ojczyzny: "Lecz gdy wiatr zimny będzie dął i smutek rządził światem, w środek Warszawy spłyniemy w dół, żołnierze z Westerplatte". W konstrukcji artystycznej utworu poeta posłużył się kontrastem, zestawiając ze sobą obrazy cierpień i walki oraz błogiego i szczęśliwego nastroju żołnierzy w raju. Podobną funkcję spełniają w wierszu zdania umieszczone w nawiasach: "(A lato było piękne tego roku)", "(A na ziemi tego roku było tyle wrzosów na bukiety)". Obrazy pięknej, spokojnej jesiennej przyrody stanowią przeciwwagę dla politycznej sytuacji Polski we wrześniu 1939 roku. We wrześniu wierzono jeszcze w rychły koniec wojny. Wiersz Leopolda Staffa "Pierwsza przechadzka", napisany w pierwszych dniach inwazji, pełen jest nadziei na normalne życie. Poeta ukazuje co prawda skutki bombardowania, ruiny, zgliszcza, kalekich młodych ludzi, ale obok nadal toczy się zwyczajne życie, ludzie rozmawiają ze sobą, jakaś kobieta robi pranie, w ruinach bawią się dzieci. Wiersz tchnie optymizmem. Niesie nadzieję - mimo zniszczeń, kalectwa, mimo utraty bliskich życie potoczy się dalej: "I znów w sklepiku zjawi się pieczywo I zntów zabrzęczą rano bańki z mlekiem," Zagoją się rany: "Przejdą dni ciężkie". Ten optymizm utworu jest zgubny, gdyż nie ma nic gorszego od bezczynności. Jedyną drogą rozwiązania niektórych problemów jest tylko i wyłącznie zwykła, brutalna, zwierzęca siła. Walka jest czasami niezbędna do obrony życia własnego i życia najbliższych. Poeci lat apokalipsy spełnionej zdawali sobie sprawę z istoty konieczności poświęcenia się w imię dobra kraju i szli w bój... i umierali. Ich tragizm w pełni oddają słowa: "Należymy do narodu, którego dolą jest strzelać do wroga z brylantów".

---