Lekcja poezji na przykładzie.
Na poziomie edukacji gimnazjum i liceum można mówić o całościowym spojrzeniu na tekst, obejmującym i warstwę sensów, i jego językowy kształt. Na tym poziomie analiza obejmuje także długą listę środków poetyckich, do których w rozmowie z uczniami można się odwoływać.
Tekst poetycki, z racji swego szczególnego językowego ukształtowania, wymaga specjalnego potraktowania, zaplanowanego toku pracy.
Przykład I - modelowa analiza i interpretacja, uwzględniająca język utworu.
Tekst: fraszka J. Kochanowskiego Do Magdaleny.
Pracę nad wierszem poprzedza praca domowa, polegająca na zgromadzeniu okładek czasopism oraz oglądanie przez jakiś czas różnego rodzaju reklam. Na podstawie zgromadzonego materiału uczniowie redagują następnie opisy pokazujące ideał kobiety/mężczyzny lansowany obecnie przez media. To ćwiczenie redakcyjne może zostać rozwinięte. Wyższy poziom polegałby wtedy na próbie tworzenia wyszukanych porównań.
Właściwa praca nad tekstem fraszki polega na śledzeniu cech idealnej kobiety, a więc wyszukiwaniu językowych środków jej przedstawienia. W efekcie otrzymujemy następujące ciągi:
Włos - powiewny, złoty - to znaczy blondynka, o włosach długich i puszystych.
Oczy - gwiazdom równe - to znaczy błyszczące, pełne blasku itd.
O pojedynku poety i malarza. Projekt dla szkoły podstawowej.
Lekcja rozpoczyna się od rozmowy zainicjowanej pokazaniem kolorowej reprodukcji obrazu Ucieczka w zieleń Ildefonsa Houwalta. Celem pytań dookreślających jest próba rozstrzygnięcia, czym jest obraz i w jaki sposób możemy dokonać jego opisu. Warto zastanowić się nad możliwością poetyckiej interpretacji obrazu; uczniowie wskazując na poszczególne, znaczące elementy przedstawienia malarskiego (np. kamienny most, góry, las okalający białe strzeliste miasto oraz zarys postaci), starają się utworzyć adekwatne wobec nich metafory i porównania. Ćwiczenie kończy pytanie: „Czym różni się malarstwo od poezji?” Słuchamy pierwszych odpowiedzi i próbujemy pogłębić rozpoznanie języka poezji. Czytamy:
Rozpięty nad wiosną
Obłoki jak dzieci po kąpieli oddychają niebieską swobodą.
Niebo łąkami pachnące, a łąki gwiazdami - kwiatami.
Ulicą Gajową tęskniłem do oczu utkanych w chabry.
Wiosno, dlaczego kwitniesz inaczej aniżeli przed rokiem
i dlaczego nie nosisz karbowanych loków?
Poszlibyśmy na spacer.
Park. Zieleń szeleści i szczebioczą wilgotne gałęzie,
do zasłuchanych śpiewają brzozy.
Posłuchaj, biała przyjaciółko, jak tęsknię.
Z szerokich alei za miastem uchodzą fontanny - topole,
w gorące przedpołudnie.
Nad nami kwietniowa arena i meta jasnego słońca.
Na przełaj biegnę w błękitnych binoklach
i spadam do nieba jak w strumień.
Goniec zapachu i chabrowych oczu.
Warto zwrócić uwagę na konieczność wczytania się w metaforę, w relacje między słowami, by stopniowo odkrywać jej sens. Nauczyciel prosi o próbę konkretyzacji rysunkowej wiersza; uczniowie losują jeden z pięciu wybranych wersów i starają się namalować zmetaforyzowane obrazy. Niezależnie od siebie, pracują nad tymi samymi fragmentami:
Obłoki jak dzieci po kąpieli oddychają niebieską swobodą.
Niebo łąkami pachnące, a łąki gwiazdami - kwiatami.
Ulicą Gajową tęskniłem do oczu utkanych w chabry.
Z szerokich alei za miastem uchodzą fontanny - topole.
Spadam do nieba jak w strumień.
Frazy poetyckie mają uwypuklać wartość metafory, jej wieloznaczność. Jak wykonają zadanie dzieci? Będą konkretyzować w rysunku dosłownie odczytanie pojedynczych składników metafory (np. chabry w oczach), dojrzalsi narysują obraz oderwany od dosłowności metafory, lecz próbujący uchwycić jej sens (np. zakochaną parę). Nauczyciel wybiera z prac dwa warianty - albo obrazek dosłowny, albo próbujący przedstawić sens metafory.
Faza podsumowująca stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego nie możemy, nie potrafimy graficznie przedstawić tego tekstu, podczas gdy poetycki opis obrazu jest możliwy. Które elementy świata przedstawionego jesteśmy w stanie narysować na podstawie wysłuchanych wierszy?
O wielogłosowości i kontekstualnym czytaniu literatury w liceum.
Tropienie interakcji pozwala wprowadzić uczniów w intertekstualny świat literatury współczesnej. Prezentowane ćwiczenie stanowi próbę odczytania tekstów, które powstały na przełomie lat 30. i 40. XX., i opatrzone zostały tym samym tytułem Wiosna.
Przejściowość, graniczność, niedojrzałość, zdolność twórcza - to kategorie silnie związane nie tylko z dosłownym, ale i metaforycznym odczytaniem wiosny. Inspiruje to Borsukiewicza do przywołania arkadyjskiej koncepcji świata przedstawionego, w centrum którego znajduje się las. Jego poszczególne elementy podlegają personifikacji i animizacji. Prowadzi to do odrealnienia wizji poetyckiej i wprowadza do utworu przestrzeń fantastyczną. Zabieg ten zastosował w wierszu Bolesław Leśmian, którego Wiosna (z tomu Napój cienisty) wydaje się wskazywać na kategorię karnawalizacji, jako jeden z kluczowych tropów interpretacyjnych. Świat poetycki jest tu niejednolity, pozbawiony spójności. Za sprawą wiosny rzetelnej to, co niegdyś podlegało prawom logiki, staje się nierzeczywiste. Obraz ten kontrastuje z regularnym układem wiersza, opartym na rymowanych dwuwierszach. Takie zestawienie podkreśla ludyczny, niemal baśniowy charakter utworu. Opisany przez Leśmiana Powiat jest niejednorodny, graniczny. Nie należąc do sfery natury, nie ma również nic wspólnego z kulturą i cywilizacją miast. Wiosna wydaje się tu porą przemian, w której kategorie sacrum i profanum nie posiadają trwałego, kulturowego znaczenia.