Starożytność

Filozofia przedsokratejska

Filozofowie przyrody

Tales z Miletu:

• Żył: 624-547 p.n.e.

• Pierwszy filozof przyrody

• Stawiał pytanie o „arche” - zasada, początek

• Wyróżnił 4 stany skupienia, zwane żywiołami: ogień, powietrze, woda, ziemia

• Między żywiołami zachodzi nieustanna wymiana

• Z czerech żywiołów jako „arche” postrzegał Tales wodę

• Woda jest podstawowym żywiołem

• Woda jest przy początku (wody płodowe”

• Zasada hylozoizmy („hyle” - materia): koncepcja ożywionej materii, zasada ruchu jest immanentna

• "wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie"

Anaksymenes:

• Żył: 610-546 p.n.e.

• Filozof przyrody

• Uczeń Talesa, nauczyciel Anaksymenesa

• Stawia pytanie o archetyp „arche”

• „Arche” dla niego to ”apeiron” - bezkres

• Z „apeironu” wyłaniają się przeciwieństwa, jak: suchość wilgotność, ciepło i zimno

• Ruch jest wieczny

• Czas oznacza następstwo, czas to mierzenie zmienności

• Wieczność oznacza opuszczenie czasu

• Ruch jest poza czasem

Heraklit:

• Żył: 540-480 p.n.e.

• Filozof przyrody

• „Arche” - ogień, bo nieustannie zmienny

• Ogień "żyje śmiercią tego, co spala"

• Do ognia wszystko dąży

• Byt jest nieustannie zmienny

• „pantha rei” - wszystko płynie

• Procesami zmian kieruje „logos” - mądrość

• "złymi świadkami są zmysły i uszy" - poznanie zmysłowe jest fałszywe

• Zwrócenie się ku introspekcji

Eleaci

Ksenofanes:

• Żył: 570-470 p.n.e.

• Filozof grupy eleackiej

• „arche” - ziemia

• "Z ziemi bowiem powstaje wszystko i wszystko w końcu obraca się w ziemię"

• „jedność jest zasadą”

• Bóg jest jeden stały, niepodzielny, jest bytem naturalnym

• Nie istnieje kontakt z Bogiem „twarzą w twarz”

• Wszystko co istnieje ma w sobie pierwiastek boski

• Potępianie antropomorfizmu

• Bóstwo: "całe widzi, całe myśli, całe słyszy"

Parmenides:

• Żył: 540-470 p.n.e.

• Filozof grupy eleackiej

• Słuchacz Ksenofonta, stworzył szkołę eleacką

• To co istnieje jest niezmienne, bo podstawą bytu jest stałość

• „Byt jest, a niebytu nie ma” - Tautologia

• Byt nie ma początku, ani końca (bo musiał wyłonić się z, albo przeistoczyć w niebyt, a niebytu nie ma)

• Rozum chwytuje byty w ich niezmienności

• Prymat poznania rozumowego na zmysłowym

• Zmysły nie mogą uchwycić stałości

• Sądy a priori (z zasady), noszą charakter wiążący, bo myśl oddaje rzeczywistość

Puraliści

Empedokles:

• Żył: 490-430 p.n.e.

• Pyralista

• „Arche” - jest czworaka i tworzą ją 4 żywioły (elementy, pierwiastki)

• Elementy są wieczne, bo "to, co jest", nie powstaje, nie przemija i jest niezmienne

• Istnieje również zmienność, ale tylko tego co zewnętrzne

• Zmienność oparta jest na sile, która jest zewnętrzna dla materii

• Elementy czynne: miłość - przyciąganie, nienawiść - odpychanie

• Pierwsze oddzielenie siły i materii, która jest stała i niezmienna

• Istnieje balans tego co dotyczy ładu i harmonii

• Religie postrzegał podobnie jak orficy i pitagorejczycy

Anaksogoras:

• Żył: 500-428 p.n.e.

• Puralista

• Zradykalizował myśl Empedoklesa

• Istnieje nieskończona ilość pierwiastków - „homoimeriami”

• Pierwiastki nie mają mocy by mogły wytwarzać rzeczy

• Katalizatorem jest ruch, a on powstał przez myśl (ducha) z poza tego świata

• Umysł jest zasadą pierwiastki są budulcem

• Jakość ma charakter niezmienny, a ilość zmienny

• Mierzymy to co się zmienia, wiedza polega na pomiarach

• To co proste jest doskonałe (np. żywioły), złożoność bytu świadczy o niedoskonałości

Atomiści i Pitagorejczycy

Demokryt:

• Żył: 460-370 p.n.e.

• Atomista

• Materia składa się z atomów, które są niepodzielne

• Atomy wchodzą w związki i to od tych związków zależy w jakiej postaci coś się pojawi

• Atomy są w próżni

• Poznanie zmysłowe jest złudne, to umysł potrafi dostrzec prawdę

• Bogowie istnieją ale są zmysłowo niepostrzegalni

• Duszą jest z atomów najgładszych i nie jest postrzegalna zmysłowo

• Etyczne jest to co racjonalne

• Realizm etyczny odrywa się od pierwiastka religijnego

Pitagoras:

• Żył: 582-493 p.n.e.

• Twórca szkoły pitagorejskiej

• „Psyche” - dusza, podstawą twierdzeń, jej oczyszczenie prowadzi na wyższy poziom i do wiedzy

• Człowiek ma podwójną naturę (dusza i ciało)

• Cielesność nie jest potępiona, ale ciało to więzienie dla duszy

• Dusza wchodzi w różne układy z ciałem, żyje w różnych ciałach (reinkarnacja)

• Duszę można oprzeć na liczbie, liczba jest istotą wszechrzeczy, wszystko da się wyrazić w liczbach

• Liczby posiadają realny byt

• Człowiek zależy od losu - stąd brak współczucia

• To co materialne jest pochodne duchowości

Filozofia posokratejska

Sokrates

Sokrates:

• Żył: 469-399

• Otworzył nowy rozdział w historii filozofii

• Powiedział: „wiem, że nic nie wiem”

• Wiedza nie jest czymś stałym, nie ma charakteru absolutnego

• Należy dąży to tego by wiedzieć, gdyż nie osiągamy samej wiedzy

• Podkreślanie względności

• Rozwinął dialektykę, dochodzenie do prawdy czyli do cnoty (dobro najwyższe, cnota - „alete”)

• Metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym

• Metoda maieutyczna - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; Wg. Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.

• Cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym")

Platonizm

Platon:

• Żył: 427-347 p.n.e.

• Uczeń Sokratesa, stworzył pierwszą całościową koncepcje ujmującą metafizykę

• Istnieje świat idei i świat materialny (dualizm)

• Idee są prawdziwe i wieczne, a rzeczy, w których są one obecne, są tylko obiciami idei.

• Byty są ułożone hierarchicznie przy czym najważniejsza jest idea dobra

• Droga do doskonałości ma pięć etapów: nazwa, definicja, obraz, wiedza, idea

• Ciało jest więzieniem dla duszy, której przypisuje się: zdolność ruchu, preegzystencję, cel - opuszczenie ciała i powrót do świata ideii

• Dusza dzieli się na trzy części (hierarchicznie): rozum, popędliwość, pożądliwość; Dalej wywodził 4 cnoty: mądrość, męstwo i powściągliwość, które pozwalały osiągnąć sprawiedliwość.

• Dusza posiadała pełną wiedzę w świecie idei, tak więc uczenie się w świecie realnym to tylko „przypominanie” sobie tego co dusza wiedziała wcześniej

• Dialektyka, nauka z nauczycielem, stawianie tez i antytez jest dobrym sposobem uczenia się.

Realizm Arystotelesa

Arystoteles:

• Żył: 384 - 322 p.n.e.

• Stworzył opozycyjny do Platona, równie spójny system filozoficzny, jako pierwszy wyszedł od teorii poznania i logiki, a potem teorii bytu

• Odrzucenie dualizmu platońskiego, przyjęcie nowego „formy i materii”: forma kształtuje materię (metafora garncarza tworzącego dzięki myśli z bezkształtnej gliny garnek)

• Byt nie może istnieć bez formy i materii;

• Ruch tworzy się dzięki impulsowi, pierwotny kruszycieli nadał ruch ale nie był budowniczym (odrzucenie platońskiego „demiurga”)

• Istnieje hierarchia bytów, tłumaczona stopniem udziału materii i formy w bycie

• Dusza jest formą życia organicznego, dusza ludzka (rozum) jako jedyna ma świadomość samej siebie; Składniki duszy ludzkiej:

• Dusza wegetatywna - wiąże się z odżywianiem i rośnięciem; stanowi formę roślin, zwierząt i ludzi;

• Dusza zmysłowa - czyni zdolnym do postrzegania i poruszania się; stanowi formę u zwierząt i ludzi;

• Rozum - występujący wyłącznie u ludzi, który z kolei dzieli się na

1. Rozum bierny - receptywny

2. Rozum czynny - który, nie będąc powiązany z ciałem (stanowiąc czystą formę), jest nieśmiertelny.

• Dobro i cnota to dążenie do doskonalenia swojej formy - duszy; dobro jako wartość ma charakter indywidualny, a nie absolutny; dobro jest subiektywne, więc tworzenie idealnego państwa, uszczęśliwienia wszystkich jest mrzonką

• Podział cnót na: dianoetyczne (intelektualne) i etyczne (morlane); cnoty etyczne mieszczą się w złotym środku (między nadmiarem i niedostatkiem) i to nim człowiek powinien się kierować w życiu

• Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie („zoon politikon”)

Stoicyzm

Zenon z Kition:

• Żył: 336-264 p.n.e.

• Rektor szkoły stoickiej

• Wszystko jest zorganizowane, na boską modłę; Przeświadczenie o celowości zorganizowania świata i przeznaczeniu

• Boskość materii przejawia się w tym, że ma ona charakter racjonalny

• Byt ma charakter dynamiczny, aktywny, jest działaniem

• Świat jest jednorodny istnieje zróżnicowanie w stężeniu, w strukturze mineralnej, czy ludzkiej

• Wszystko ma charakter celowy i swoje miejsce w kosmosie, a energia przyrody jest wytrącana, przyroda zmierza do końca, stateczności, zagęszczenia

• Człowiek jest śmiertelny i nie ma życia po śmierci, powinien żyć zgodnie z naturą; człowiek jednak się nie łatwo podporządkowuje, a przyczyną tego są rządze i namiętności; stoicki spokój oznacz spokój wobec różnych namiętności

• Stoicy dopuszczali możliwość samobójstwa, jako usunięcie się w wieku ostatecznym, kiedy już nie należy niczego oczekiwać od życia

• Człowiek jest obywatelem świata, kosmopolitą, taka koncepcja odpowiadała rzymianom, którzy często stoikami byli, jak Marek Aureliusz

Epikureizm

Epikur:

• Żył: 341-270 p.n.e.

• Twórca epikureizmu

• Życie szczęśliwe to życie bez cierpienia; szczęście wiąże się z przyjemnością

• Hedonizm umiarkowany - przed zaznaniem przyjemności należy sprawdzić czy suma cierpienia przy osiąganiu przyjemności nie będzie większa od niego samego.

• Hierarchia przyjemności, najwyżej są te które nie wymagają wysiłku i nie przynoszą w konsekwencji cierpienia. Podział (wg hierarchii):

• Radość samego życia - absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest czysta radość życia. Wg Epikura, gdyby człowieka odciąć nagle od wszelkich bodźców zewnętrznych, odczuwałby on przyjemność z samego faktu istnienia.

• Inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku - takie jak współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń itp.

• Przyjemności czynne - czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z przykrymi konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:

1. duchowe - takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. - które co prawda wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.

2. fizyczne - takie jak jedzenie, seks itp. - które również wymagają wysiłku i są też zawsze obarczone ryzykiem fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie, czy choroby weneryczne

• Należy czerpać obficie z przyjemności biernych i zawsze rozważać przed czerpaniem z przyjemności czynnych

• Przyjęcie systemu atomistycznego, oraz jego rozwiniecie miało rozwiewać problem lęku przed bogami

• Człowiek jest złożony z duszy i ciała

• Dusza jest śmiertelna, nie ma życia po śmierci

• Teoria poznania Epikura służy przede wszystkim rozwijaniu cnoty, rozumianej jako umiejętność racjonalnego panowania nad swoimi potrzebami lub ich jak najprostszego realizowania.

Sceptycyzm

Pyrron:

• Żył: 376-286 p.n.e.

• Założyciel szkoły sceptyków

• Nie wiadomo jakie są własności rzeczy

• Nie mogąc dociec własności rzeczy należy praktykować ἐποχή (epoche), czyli wstrzymywanie się od sądów i nie zabierać głosu w żadnej sprawie - ἀφασία (aphasia)

• ἐποχή (epoche) - praktyka - prowadzi do ἀταραξία (ataraksia) - spokoju

• Najważniejsze są zagadnienia etyczne - później odchodzi się od tej koncepcji

• Celem życia ludzkiego jest osiągnięcie szczęścia rozumianego jako spokój i niewrażliwość na troski.

• Ponieważ źródłem niepokoju są przekonania, należy wyzbyć się ich jak i wszelkich twierdzeń

• Tylko jednostka wybitna może wyzbyć się przekonać jak i wszelkich twierdzeń

• W czasach nowożytnych najbardziej znanym pyrronistą był Michel de Montaigne

Filozof Żydowski

Filon z Aleksandrii

• Żył: 10 p.n.e. - 40 n.e.

• Pod wpływem: Platona, Arystotelesa, Posejdoniosa i neopitagorejczyków, które próbował uzgodnić z religią żydowską

• Filon był twórcą nowego, filozoficznego, ale jednocześnie wywodzącego się z judaizmu obrazu Boga

• Bóg jest - jest on jeden, niezłożony, niezmienny, wieczny, transcendentny (poza światem) i niepoznawalny rozumowo

• Platońskie idee są Boga myślami i siłami.

• Najpotężniejszym z tych idei-sił jest Logos („rozum świata”) - pośrednik między Bogiem a światem

• Materii - odwieczna, ale i będącej nosicielem nicości i zła

• Myśl filozoficzna Filona nie wywarła wpływu na myślicieli żydowskich, a myśl o odwieczności materii została potępiona

• Filon oddziaływał na filozofów pogańskich - neoplatończyków

• Filon oddziaływał na teologów chrześcijańskich: Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa, Ambrożego i Augustyna

Neoplatonizm

Plotyn

• Żył: 204-269

• Twórca systemu zwanego neoplatonizmem

• Neoplatonizm był oparty na nauce Platona, połączonej z elementami stoicyzmu, neopitagoreizmu, a także filozofów aleksandryjskich: Filona i Amoniusza

• Zasadą bytu, tym co istnieje naprawdę jest Jednia - doskonała i prosta substancja, która jest niepoznawalna, gdyż każda próba jej poznania prowadziłaby do wyszczególnienia jej własności i powstania rozróżnienia: Jednia - własności

• Jednia kontempluje samą siebie i emanuje z siebie hierarchicznie kolejne szczeble bytu - hipostazy

• Teoria hipostazy:
  Z Jedni wyłania się pierwsza hipostaza - Umysł (νοῦς nus, który można interpretować zarówno jako Boga jak i grecki λόγος logos), który w akcie samopoznania zwraca się ku sobie, ujmuje i odróżnia siebie jako to, co poznaje (podmiot poznania) i jako to, co jest poznawane (przedmiot poznania). Ów umysł podwojony to druga hipostaza - to jego myśli są wzorcami i przyczynami poszczególnych rzeczy, które wypełniają świat. Dusza pierwsza (ψυχή psyche - najwyższy duch) powstaje, gdy umysł zapatrzony w Jednię tworzy jej ogląd. Dusza pragnie tworzyć, jednak jej moc jest zbyt mała - dlatego też wszystko, co się z niej wyłania (świat zmysłowy) nie jest już samodzielnym bytem - hipostazą. Dusza stanowi najniższy, ostatni poziom w emanacyjnym ciągu bytów

• Teoria emanacji była podstawową myślą systemu Plotyna

• Świat jest kolejnym emanowaniem coraz to nowych istnień, a kolejne byty są mniej doskonałe (Byty doskonałe mają większą moc twórczą. Twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy)

• Szereg ten zaczyna się od bytu najdoskonalszego - Absolutu, Jedni - i trwa, dopóki nie wyczerpie się zmniejszająca się stopniowo doskonałość i moc twórcza.

• Powracając do tworów duszy - świat zmysłowy składa się z dwóch czynników o nierównej wartości: duszy i ciała. Dusza udziela ciału istnienia i życia, ciało zaś dzięki duszy uczestniczy w istnieniu i życiu . Dusza tworzy rzeczy wedle doskonałych wzorców - idei umysłu. Idee te uobecniają się w rzeczach materialnych, a rzeczy te uczestniczą z kolei w ideach, upodobniając się do nich. Ale są zawsze odbiciami: niedoskonałymi i niepełnymi

• Materia stanowi ostatni, najniższy szczebel efesis. Jej istnienie jest niemal równoznaczne z nieistnieniem. Materię możemy określać jedynie negatywnie, jako coś, co jest niedostatkiem, niepełnością, brakiem istnienia, a więc - nicością. A ponieważ istnienie jest dobrem, to jego przeciwieństwo - niebyt - jest złem. W ten sposób Plotyn jako pierwszy z filozofów sformułował prywacyjną teorię zła: zło nie istnieje realnie, ontologicznie, lecz jest jedynie czymś negatywnym - niedostatkiem istnienia, jego ograniczeniem i niepełnością, czyli brakiem dobra. Twierdzenie to stało się podstawą teodycei, a zwłaszcza tej wersji, którą opracował święty Augustyn z Hippony.

Średniowiecze

ŚW. AUGUSTYN

• TEORIA POZNANIA: Celem czlowieka jest szczescie odnalezione dzieki filozofii - poznanie tylko boga i duszy. Nalezy poznac przezycia wewnetrzne i zjawiska, a nie rzeczy je powodujace. Jedyne co wiem to to ze mysle --> nalezy wejsc w siebie, tam jest prawda. Umysl najlepiej poznaje rzeczy wieczne (ogolne i niezmienne) - bez udzialu zmyslow. Swiat idalny jest zespolony z bogiem, aby go poznac bog udziela nam iluminacji (osiagamy prawde bez rozumowania)

• METAFIZYKA TEOCENTRYCZNA: bog jest bytem, przyczyna bytu i jego przemian, jest najwyzszym przedmiotem (i przyczyna - iluminizm) poznania, najwyzszym dobrem (i jego przyczyna). Dazenie do boga lezy w naturze czlowieka. Dusza jest lepsza od ciala, bo znamu ja lepiej (jw), jest odrebna od ciala, nalezy dbac o dusze a nie o cialo. Nature ludzka stanowi aktywna wola, a nie bierny rozum. Idee znajduja sie w umysle bozym.

• HETERONOMICZNA ETYKA: teodycea: swiat jest cudem, przyzwyczajenie sprawia, ze tego nie zauwazamy. Zlo jest definiowane tylko negatywnie, ale i tak jest potrzebne, jest czescia boskiego planu. Zlo pochodzi jednak od czlowieka, a dobro od boga. Dobrzy sa ci ktorzy dostapili laski. Panstwo ziemskie vs panstwo boskie.

ŚW. ANZELM

• WIARA I ROZUM: przez wiare do zrozumienia, a nie przez rozum do wiary (poczatki scholastyki). Rozum nie moze sprawdzac wiedzy objawionej, ma ja tylko objasniac. Rozum jest wolny i samodzielny w granicach dogmatu. Wiara poszukujaca zrozumienia

• RACJONALNOSC BOGA I SWIATA: ich natura calkowicie odpowiada prawom logicznym.

• REALNOSC POJEC: Garunki sa wzorami, ktore stworzyl bog (np Prawda istnieje fizycznie, a nie tylko jako pojecie)

• DOWOD ISTNIENIA BOGA: Wyobrazmy sobie istote najwieksza. Jesli ja sobie wyobrazilismy to teraz przeniesmy ja do swiata realnego (bedzie jeszcze wieksza, bo bedzie miala jeszcze jedna ceche - realnosc), wiec istota najwieksza i najdoskonalsza musi istniec realnie aby taka byla. CBDO ;)

ŚW. BERNARD Z CLAIRVAUX

• POZNANIE MISTYCZNE: Sily ludzkie sa niedostateczne, musimy uzyskac wsparcie dzieki pokorze i milosci. Schemat: 1) Szczyt pokory - poznanie wlasniej nedzy 2) Zrozumienie nedzy bliznich - wspolczucie 3) oczyszczenie przez kontemplacje nedzy 4) ekstaza - zapomnienie sie w bogu

• MISTYCYZM PRAWIOWIERNY NIE PANTEISTYCZNY: dusza zatapia sie w bogu ale pozostaje odrebnym bytem. Poznanie mistyczne nie wynika z tego, ze dusza wyemanowala z boga tylko dlatego, ze posiada laske. Poznanie nie jest akatem umyslowym tylko pokory, milosci u uczucia.

• VS SCHOLASTYCE: Nie rozum tylko kontemplacja. Nie bezstronnosc tylko uczucie. Nie ma regul - wymiar osobisty kontaktu z bogiem.

• VS NAUCE: nauka nie moze byc autonomiczna, celem samym w sobie - to haniebna ciekawosc. Nauka ma sluzyc budowaniu siebie lub innych.

HUGON OD SW. WIKTORA

• WIEDZA SWIECKA: Podzial nauk: teoretyczna (teologia, matematyka, fizyka), praktyczna (etyka, polityka), mechaniczna (rzemioslo), logiczna (sztuka mowienia, dowodzenia, myslenia). Ucz sie wszystkiego, nic nie jest zbedne. Nauka jest empiryczna (ale wynika tez z dzialan rozumu). Doswiadczenie wewnetrzne jest pewniejsze od zewnetrznego (samowiedza).

• WIEDZA MISTYCZNA: myslenie (zmysl), rozmyslanie (pojecie), kontemplacja (intuicja - stopniowanie jak u Bernarda)\

• WIARA: znajomosc rzeczy jeszcze nie obecnych. Mniej pewna niz wiedza, bardziej niz domysl. Nie moze byc sprzeczna z rozumem ale moze byc ponad nim.

SW. TOMASZ

• WIEDZA I WIARA: Odzielenie. Niektore prawdy przekraczaja rozum ale mu sie nie sprzeciwiaja --> wiara

• BYT: znamy tylko rzeczy jednostkowe (substancje, byty samoistne), powszechniki istnieja w nich i moga byc wyabstrahowane, ale same substancjami nie sa (sa tez powszechniki niezalezne - idee w umysle bozym). Zlozonosc bytu: esencja (to co wspolne, definicja) + egzystencja (istnienie) <bog istnieje z definicji - esencji>, forma + materia, potencja + akt

• BOG: istnienie boga nie jest prawda oczywista, wrodzona, oparta na apriorycznym rozumowaniu. Trzeba oprzec ta wiedza na doswiadczeniu (z dziel i pierwszej przyczyny). Bog istnieje samoistnie (wszytko inne zaleznie), jest poznawalny rozumowo przez negacje lub eminecje (wzmorzenie wlasciwosci istot skonczonych).

• SWIAT: stworzony ex nihilo, wprost z boga, aktem woli (nie z koniecznosci), wg idei bozych, w czasie. Bog swiatem tez kieruje --> porzadek i celowosc. Pomiedzy doskonaloscia boga a czlowiekiem musza istniec istoty posrednie - czyste inteligencje (anioly).

• DUSZA: jest zlaczona z cialem jak forma z materia, w sumie stanowia jedna substancje. Dusza jest rozumna i z niej wynika poznanie rozumowe, poznanie nizsze (np zmyslowe) sie w niej naturalnie zawieraja.

• POZNANIE: przedmiot "wraza" w dusze swoj obraz za posrednictwem zmyslow. Nie istnieja wrodzone idee. Poprzez poznanie zmyslowe abstahujemy poznaniem rozumowym na powszechniki

• FILOZOFIA MORALNA: intelektualizm i teocentryzm. Poznanie boga jest najwyzsza funkcja czlowieka.

Czasy Nowożytne

KARTEZJUSZ

• METODA: miara wiedzy jest janosc i wyraznosc. To co takie jest jest pewne. Jasne i wyrazne = proste --> metoda analityczna. Nauki maja byc scisle - tak jak matematyka (tylko podejscie ilosciowe: geometria, mechanika)

• SCEPTYCYZM: bo: zludzenie zmyslow, nierozpoznawalnosc jawy i snu, umyslny blad wprowadzony przez istote wyzsza. --> COGITO ERGO SUM - jedyne pewne zdanie, na nim mozna sie oprzec (punkt archimedesowy). Mysle, wiec jestem, jestem istota, ktora mysli, jazn myslaca jest niezalezna substancja

• ISTNIENIE: bog istnieje bo jazn musi miec przyczyne, skutek nie moze byc dokonalszy od przyczyny wiec nie moglismy wymyslec idei boga, musiala byc ona nam dana. Ciala istnieja, bo zakladamy naturalnie ze istnieja, a przeciez doskonaly bog nie moze wprowadzac nas w blad

• BOG: nieskonczony, nieograniczona wola (prawda i dobrem jest to co bog chce)

• DUSZA: jedyna cecha: myslenie (swiadomosc)

• CIALO: rozciaglosc, podzielnosc, wlasciwosci geometyczne, mechaniczna koncepcja przyrody, nie maja zdolnosci ruchu, ruch otrzymaly od boga

• DUALIZM: swiadoma dusza + mechaniczne cialo

• ROZUM I ZMYSLY: rozum jest jedynym narzedziem poznania, zmysly sa tylko jednym z jego wielu narzedzi

• IDEE: wrodzone (niezalezne, proste, jasne, niezawodne), nabyte, skonstrowane

• ROZUM I WOLA: rozum przedstawia nie sadzi. Sad jest aktem woli (decyzji zgody lub nie zgody) --> woluntarystyczna teoria poznania

SPINOZA

• PANTEIZM: Bog jest substancja, wszechswiat istnieje w bogu, nic nie jest samoistne oprocz boga. Bog to przyroda <-- vs dualizmowi bog-swiat

• DETERMINIZM: wlasnosci swiata wywodza sie z natury boga wedle praw logicznych, tym samym prawom podlegaja idee abstrakcyjne. Przyroda jest mechanizmem i wszystko jest wytworem mechanicznego rozwoju przyrody.

• MATERIA I DUCH: bog jest substancja myslaca i rozciagla. Kazdy objaw substancji wynika z jednej z tych cech i nalezy przez to do swiata duchowego lub mat.

• PARALELIZM: Cialo i dusza sa w zgodzie, ale nie moga oddzialywac na siebie, sa obiawami tej samej substancji istniejacymi rownolegle.

• ETYKA RACJONALNA I MISTYCZNA: nasze dzialanie ma byc zgodne z nasza natura, wolne i sluszne (nalezy zachowac swoja nature nie poddajac sie zewnetrzu - troche jak stoicy). Czyny zgodne z natura to czyny rozumne.

LEIBNIZ

• SUBSTANCJE: substancji jest wiele, sa jakosciowo odrebne (indywidualne - monady, pojedyncze skladniki swiata), sa zamkniete - nie oddzialuja na siebie, sa dynamiczne (maja sily), nierozciagle, niepodzielne, niematerialne (bardziej jak dusza nie jak cialo), maja wrodzona zdolnosc postrzegania, cialo jest obiektywnym zjawiskiem substancji, dzialaja celowo, zachowuja hierarchie doskonalosci, tworza harmonie najlepszego ze swiatow

• LOGIKA: prawdy 1) pierwotne - same przez sie sa jasne (zas. tozsamosci) 2) pochodne-rozumowe - zas. sprzecznosci 3) pochodne-faktyczne - udowodnione na podst. prawd pierwotniejszych (zas. racji dostatecznej). Wszystkie one sa rozumowe - racjonalne.

LOCKE

• ZADANIA FILOZOFII: poznac pojecia a bycie, a nie sam byt. Metoda 1) psychologiczna (badanie pojec w umysle) 2) genetyczna (badanie w postaci pierwotnej) 3) analityczna (odnalezc proste skladniki)

• EMPIRYCZNE POCHODZENIE WIEDZY: nia ma nic w umysle czego by nie bylo przedtem w zmysle. Nie ma idei wrodzonych. Wrodzone sa wladze umyslu, ktorymi obrbiamy material wiedzy. Doswiadczenie zewnetrzne (postrzezenie) i samego siebie (refleksja)

• IDEE: to umyslowe odwzorowania rzeczy, znamy tylko je, a nie prawdziwe rzeczy, 2 rodzaje: pierwotne-obiektywne (ruch, ksztalt, rozciaglosc), wtorne-subiektywne (brawa, dzwiek, smak). Nalezy badac idee proste, rokladac (analizowac) zlozone.

• SUBSTANCJA: nie mozemy jej poznac empirycznie, przypisujemy jej tylko wlasciwosci. Nie badajmy jej.

• WIEDZA RACJONALNA, NIE EMPIRYCZNA: przy poznawaniu faktow jednostkowych mozemy poznawac tylko idee proste (zlozone moga wprowadzic w blad). Idee zlozone, prawdy ogolne mozemy poznac tylko przez intuicje i dowod

• FILOZOFIA PRAKTYCZNA: badac w lacznosci z zyciem, na podstawie psychologicznej, z zasasda wolnosci (sadu, indywidualnoscia)

BERKELEY

• NOMINALIZM: na swiecie nie ma abstrakcji, idea to wyobrazenie - konkretne przedstwienie

• SENSUALIZM: wiedziec = postrzegac. To czego nie postrzegamy nie istnieje. Rozum zajmuje sie tylko duchem, nie mozna przykladac nauk scislych do rozumu ani przyrody, bo matematyka nie ma z nia rowniez wiele wspolnego.

• SUBIEKTYWIZM: pierwotne wlasnosci sa rowniez subiektywne (wystepuja zawsze w parze z wtornymi, sa wzgledne, nie sa zmyslowe)

• IMMATERIALIZM: Substancji nie doswiadczamy wiec jej nie ma - fikcja umyslu. Ciala to tylko zespoly jakosci zmyslowych. Istniec = byc postrzeganym. Ale przedmioty sa nie tylko postrzezeniami ludzi ale tez boga --> sa mniej wiecej stale (jak zamkne oczy to przedmiot nie zniknie)

• SPIRYTUALIZM: Umysly istnieja samodzielnie i sa nosnikami idei - sa prawdziwa substancja. Idee same istniec nie moga, istnieja podmioty postrzegajace - duchy - jedyne dzialajace przyczyny przyrody --> przyroda jest spirytualistyczna nie mechanistyczna.

HUME

• WRAZENIA A IDEE: przedstawienia pierwotne - wrazenia, wtorne - idee. Wrazenia sa pierwotne dla idei. Kojazenie idei: podobienstwo, czas, przyczyna.

• FAKTY I STOSUNKI MIEDZY IDEAMI: Stosunki sa pewne (jak matematyka) - ich przeciwienstwa sa sprzeczne, fakty mozna sprawdzic jedynie doswiadczalnie.

• PRZYCZYNOWOSC: przyczynowosc opieramy na doswiadczeniu i przenosimy je w przyszlosc poslugujac sie instynktem. Tego sie nie da udowodnic. Tak samo nie mozemy dostrzec sily. Czujemy tylko wysilek, widzimy tylko rzekomy jej efekt. Istnienie substancji zakladamy tez tylko dzieki instynktowi nie dowodowi. Nie ma ani substancji materialnej, ani duchowej.

• RELIGIA: jej tez nie da sie dowiesc. Jest koniecznym wytworem ludzkiej psychiki

• ETYKA: Podstawowym uczuciem jest sympatia, chec solidarnego zachowania. Czlowiek jest spoleczny, nie egoistyczny. Prawo nie jest ntr, powst. w proc. hist. Jednoczesnie nie możemy powiedziec jednoznacznie co jest dobre a co zle bo nie możemy przejsc ze zdania jest do zdania być powinien

KANT

• FORMA I MATERIA POZNANIA: do poznania potrzebne sa zrowno zmysly jak i rozum. Zmysly dostarczaja materii poznania, materialu do obrobki, rozum nadaje poznaniou forme poprzez przycinanie go do wlasnych wlasciwosci (postrzegamy zawsze w czasie, przestrzeni i szukamy zwiazkow przyczynowych)

• WIARA I KOSMOLOGIA: na wielkie pytania filozoficzne nie da się odpowiedziec, bo brakuje nam materii poznania do obrobki (konkretnych doswiadczen zymslowych). Wszystkie twierdzenia sa rownie sensowne. Potrzebna nam jest wiara w niesmiertelna dusze, wolna wole i istnienie boga postulaty praktyczne (zalozenie przyjete bez dowodu dla praktycznych celow - moralnosci)

• ETYKA: odroznianie dobra od zla jest naturalna wlasciwoscia rozumu. Wszyscy maja te same właściwości wszyscy maja to samo prawo moralne (imperatyw (nakaz nie do odrzucenia) kategoryczny (zawsze i w kazdej sytuacji)). Etyka obowiazku (robimy to co nam nakazuje) i intencji (robimy to co uwazamy za wlasciwe).

• DUALIZM: cialo należy do przyrody i podlega przyczynowosci, rozum jest sam w sobie, jest wolny, uginajac się przed prawem moralnym jestesmy wolni (sami je ksztaltujemy i nie jestesmy niewolnikami zadz)

FICHTE

• PROGRAM: system, jedna zasada, krytyka poznania jest fundamentem nauki o bycie.

• IDEALIZM: mysl jest zwierzchnia dla bytu (rzeczy sa przedstawieniami jazni). Ludzie chcac byc wolnymi sa aktywni (czynni), ich jazn jest niezalezna od rzeczy. Jazn tworzy swiat, jest jedyna rzecza sama w sobie.

• CZYN: pierwotna postacia bytu jest czyn, nie przedmiot. Substancja jest wytworem dzalania, wiec wtorna. Wolny, poddany tylko jazni czyn jest najwazniejszy

• IDEAL: pierwotna osnowa swiata jest ideal (to jak byc powinno), ktory pobudzil czyn

SCHELLING

• ZWROT ROMANTYCZNY: moralnosc-->estetyka, religia ma ten sam przedmiot co filozofia, przyroda ma tez osnowe duchowa, choc nie swiadoma

• PRZYRODA: trzeba siegnac do jej wnetrza, jest zywa sila tworcza (jak jazn u Fichtego). Przyroda i jazn sa pochodnymi postaciami jednego bytu, absolutu <--biegunowosc bytu (schelling szukal jej wszedzie).

• OGLAD INTELEKUTALNY: nie nalezy zawierzac zmyslom, ich funkcje ma tez przejac umysl

HEGEL

• IDEALIZM EWOLUCYJNY: byt jest natury logicznej, jego skladnikiem jest pojecie, jego istota jest ogolnosc. Wszystko co jednostkowe jest wtorne. Tylko bytt w calosci jest absolutem. Aby byl racjonalny i logiczny musi byc niepodzielny. Jest jednoczesnie zmienny (ewolucyjny) aby wylonic z siebie mnogosc postaci.

• DIALEKTYKA: teza-antyteza-syteza

• BYT: 3 postaci: A - przyroda (filozofia przyrody), T- idea (logika), S - duch (filozofia ducha).

• PANSTWO: boska idea na ziemi, pierwotne w stosunku do jednostki. Duch swiata i panstwa i narody jako jego narzedzia i objawy. Rozwija sie jak czlowiek: fazy wschodnia, gracka, rzymska i germanska.

• SZTUKA/RELIGIA/FILOZOFIA: 1) wyraz ducha absolutnego - przez kontemplacje 2) przez wyobrazenie 3) przez pojecia

SCHOPENHAUER

• FENOMENALIZM: swiat jest moim wyobrazeniem

• WOLUNTARYZM: jestsmy rzeczami samymi w sobie, zarowno podmiotami, jak i przedmiotami poznania. Jestesmy wola i to ona jest osnowa swiata. Wola to poped irracjonalny, dzialajacy slepo i bez celu. Wola nie jest wolna, nawet gdy mozemy robic co chcemy to nie mozemy chciec wszystkiego.

• PESYMIZM: czlowiek jest wiecznie nie zaspokokojony, ma wieczne poczucie braku, zycie nam schodzi na walce o drobmostki: jadlo, milosc, bezpieczenstwo. Lek: sztuka (kontemplacja) i wspolczucie

COMTE

• FILOZOFIA POZYTYWNA: tylko przedmioty rzeczywiste, bez urojen. Nauki przyrodnicze stworzyly idealny wzor dochodzenia naukowego. Badania maja byc obiektywne, dotyczyc tylko twierdzen wzglednych, a nie absolutnych, unikac spekulacji. Introspekcja jest niemozliwa. Nalezy gromadzic fakty i na ich podstawie formulowac prawa (stale zwiazki). Na tej podstawie mozna przewidywac dalsze fakty. Nauka dazy wiec do wyprzedzenia doswiadczsenia.

• ROZWOJ LUDZKOSCI: teologia-->metafizyka-->pozytywizm

• KLASYFIKACJA NAUK: konkretne (opis faktow np mineralogia) i abstrakcyjne (formulowanie praw np matematyka, fizyka)

• FILOZOFIA: te nauki (jw) opisuja caly swiat, metafizyka nie ma sie czym zajmowac. Odrzuca tez teorie poznania (przeciez widac co jest), logike (jalowe dociekania oderwane od faktow) i psychologie (nie mozna byc obserwowanym i obserwowac na raz). Filozofia zostala ograniczona do zestawiania wiedzy z nauk szczegolowych.

• POLITYKA: ludzkosc, porzadek, postep. Doskonalenie natury ludzkiej, indywidualnej i zbiorowej.

• PRZELOM?: proby budowania systemu absolutnego z ludzkoscia, porzadkiem i natura jako bostwami. Nowy kult: Wielka Istota - Ludzkosc

KIRKEGAARD

• EGZYSTENCJALIZM: subiektywizm (prawda ma byc wazna dla mnie), pluralizm (asystematycznosc), filozofia ma wnikac w konkretne istnienie czlowieka, jego etyke i raligie --> egzystencjalizm. Nie mozemy sie zajmowac mysla (jest zbyt idealna)

• ISTNIENIE: czlowiek jest przepelniony strachem i niepokojem, jego egzystencja jest czasowa, mimo ze patrzymy nia nia z pkt widzenia wiecznosci. Stad cierpienie. Wieczny konflikt miedzy zmiennym istnieniem (czlowiek) i wiecznym bytem (bog). Zblizenie sie doboga powoduje lek i drzenie (tak sie on nam objawia)--> czlowiek jednoczesnie dazy do nieskonczonosci i sie jej obawia.

• TYPY ZYCIA: czlowiek uciekajac przed dylematem (jw) zyje na rozne sposoby: 1) typ estetyczny - czlowiek pochloniety mozliwosciami 2) typ etyczny - poszukuje rzeczywistosci, trwa przy przezyciach wlasciwych, wchodzi w siebie 3) religijny - tak jak 2) tylko bardziej osobiscie, wprowadenie boga do isnienia

• SUBIEKTYWNOSC PRAWDY: w subiektywnym zyciu czlowieka lezy sprawdzian prawdy.

NIETZSCHE

• RELATYWIZM POZNAWCZY: rzeczywsitosc jest zmienna i nieskonczenie bogata, poznajac ja musimy ja zatrzymac dlatego zawsze falszujemy obraz.

• TEORIA WARTOSCI: nie ma moralnosci obiektywnej, kazdy ma taka jaka mu potrzebna. Moralnosc zalezy od natury: panow (godnosc, skutecznosc) lub niewolnikow (litosc, milosc, altruizm). Niewolnikow jest wiekszosc wiec narzucaja swoja moralnosc.

• KRYTYKA MORALNOSCI WSPOLCZENSEJ: krytyka sprawiedliwosci, litosci, uzytecznoci, prymatu ogolu, intencji, nagody i kary. Nowa moralnosc: wartosc zycia, wolnosc silnego, nierownosc. Wspolczesna moralnosc opiera sie na fikcji (wystepkach nieegoistycznych) i tworzy ludzi miernych.

• POSTAWA DIONIZYJSKA VS APOLLINSKA: apollo: opanowanie, rownowaga, przejrzystosc, dionizos: zycie, ped obalajacy prawa i harmonie.

BERGSON

• KRYTYKA INTELEKTU: zarowno naukowy jak i potoczny deformuje rzeczywistosc, aby ulatwic wzajemne porozumiewanie sie. Unieruchamia, rozklada na czesci, upraszcza/ujednostajnia, kwalifikuje, mechanizuje (pomija to co tworcze, samorzutne), relatywizuje (okresla w stosunku do innych).

• INTUICJA: bezposrednie poznanie rzeczy i zdarzen. Jest uswiadomionym instynktem. Przenosi nas do wnetrza poznawanej rzeczy. Wyzwala ze schematow (jw)

• NATURA RZECZYWISTOSCI wg intuicji: nieskonczenie roznorodna, zywa, dynamiczna, jest zwarta caloscia, a nie suma czesci.

• JAZN: narzucona przez swiat, przestrzenna, ustabilizowana, intelektualna (plytka) i wlasna, naturalna, uchwytna w czasie, intuicyjna (gleboka).

• EWOLUCJA: przyroda ewoluuje nie mechanicznie, zgodnie ze schematami ale spontanicznie, tworczo, dzieki pedowi zyciowemu (elan vital)

• WOLNOSC: czlowiek jest wolny bo kieruja nim uczucia i mysli (czyli ona sam)

• MORALNOSC: 1) spoleczenstwo zapobiega egoistycznym sklonnosciom jednostek 2) jednostki nasladuja najlepszych i straja sie byc jeszcze lepsze

HUSSERL

• ANTYPSYCHOLOGIZM: prawdy logiczne nie naleza do procesu psychologicznego, ale do przedmiotow idealnych (pojec, teorii). Gdyby były bylyby tylko prawdopodobnymi uogolnieniami, a sa przeciez oczywiście prawdziwe. Skoro prawdy nie zaleza od zmiennego czlowieka to sa stale antyrelatywizm

• FENOMENOLOGIA: nowa nauka bez zalozen (aby nie potrzebowala fundamentow innych nauk), ma stwierdzac to co oczywiste. Bada tylko istote, właściwości, nie bada miejsca, czasu, faktu istnienia. Redukcja fenomenologiczna: odrzucenie wszystkiego, czego nie gwarantuje przebieg poznania.

• PROGRAM: 1) wydzielenie tego co oczywiste, dane (rzeczy rzeczywiste i idealne z ich wlasciwociami) od tego co jest konstrukcja umyslu 2) poznanie tego co oczywiste (fenomenow) poprzez intuicje, dzieki niej możemy bez indukcji wypowiadac prawdziwe sady a priori

TEODYCEA: obrona doskonalosci stworzenia

---