01.02.2006r

„Geografia Polski - Środowisko przyrodnicze” - Leszek Stargel - PWN - 1991,1999

„Geografia fizyczna Polski” - Jerzy Kondracki - II poł. lat `80

Skąd się wzięła Polska?

Na początku części Polski były oddalone, jedna na półkuli północnej, a druga na południowej, szarogłazy - powstające w rowach - G. Świętokrzyskie, Sudety.

Położenie Polski na tle Europy:

Średnia szerokość geograficzna Polski to 52º - Warszawa, (lecz taka sama jak Jezioro Weenipeg, pd Labrador, Irkuck, pn cz. Nowej Funladnii) - to mówi nam niewiele, ta sama szerokość geograficzna, lecz zupełnie inne warunki przyrodnicze, klimatyczne.

Polska jak wielu mówi położona jest w środku Europy, biorąc linie przylądek Rocka, środkowy Ural, oraz 2 przylądki to te linie przetną się w miejscowości Piątek koło Łodzi.

Położenie na tle budowy geologicznej, stykają się 3 wielkie struktury geologiczne:

• Platforma Wschodnioeuropejska (granitoidy - 3 mld lat) - najstarsza

• Góry paleozoiczne, górotwory środkowo i zachodnio europejskie - pasma fałdowe

• Alpidy - góry alpejskie - najmłodsze

Linia oddzielająca te górotwory to LINIA TEYSSEYR'A - TORNQUISTA - brzeg pradawnego kontynentu, brzeg ogromnego oceanu.

Jednostki fizjograficzne, położony na przecięciu 3 jednostek:

• Pozaalpejska Europa zach. - Sudety, Wyż. Śląsko - Małopolska

• Pd-wsch i wsch część Polski, zach. Część platformy ukraińskiej, Karpaty (fałdowo-płaszczowinowe)

• Niż środkowopolski i wschodnio europejski (na paleozoicznych utworach i na platformie wschodnioeuropejskiej)

Położenie na tle warunków klimatycznych podział wg Kőppela

• Na styku krainy klimatów borealno - śnieżnych i dżdżysto - deszczowych izoamplitudy

Położenie na tle warunków klimatycznych podział wg Demartona:

• Przejściowy typ klimatu

Warunki hydrologiczne:

• Opady w Polsce są 2x niższe niż na zach brzegu Francji. pomimo iż leżymy w tej samej szerokości co Francja. Parowanie - straty odbywają w okresie letnim, izotermy równoleżnikowe, tak samo woda paruje we Francji i w Polsce. Bilans wodny jest niekorzystny.

Szata roślinna - podział geobotaniczny:

• Obszar eurosyberyjski, prowincja środkowoeuropejska

• niżowo - wyżynna,

• górska - podprowincja, Karpaty

• pd wsch - stepowo - leśna, pontyjsko - panońska

Gleby

W Polsce pd występują 2 strefy gleb:

• brunatnoziemne - pd - zach Polska, - klimat oceaniczny

• bilicoziemne - ku pd - wsch - klimat kontynentalny

Zmienność utworów geologicznych na rozległych szelfach, uskok brzeżny Sudetów brzeg linii TT - 300 km, dziś jest zciśnięte - przestrzeń Polski bardzo się skomplikowała. Niezależnie czy kula ziemska podlegała wahaniom temperatury - skrajne klimaty decydowały o ukształtowaniu od wiecznej zmarzliny po tropikalne, globalne zmiany klimatyczne. Ten zakres zmian jest stosunkowo niewielki, my wiemy to przez wędrówkę w obrębie kontynentów, np. masyw czeski oderwał się od Afryki. Polska miała kiedyś kształt kwadratu, historia wiąże się z układem:

4 regiony w Polsce z różnymi rodzajami skał w budowie

• 2 z nich to elementy w podłożu ze skałami krystalicznymi (Sudety-środkowe, Pl. Wschodnioeuropejska - pochodzi ze starszego proterzoiku - bardziej zdenudowana, blok dolnośląski z środkowego proterozoiku, 2 cokoły lądowe - raz jest ich mniej, raz więcej, zależało to od poziomu oceanu, który się obniżał i podnosił - morza epikontynentalne - wchodziły na platformę wscheuropejską.

• 3 element to obszar skał osadowych - skompresowane przy przesunięciu się Masywu Czeskiego i Sudetów (reszta Sudetów pod Wschową koło Wolsztyna), miąższość 8-12 km pod nimi jest podłoże krystaliczne

• 4 strefa - nie liczy się z tym porządkiem - wchodzi od południa, na pd od Olkusza wielki ocean, Karpaty (alpidy). Niektóre elementy na powierzchni ziemi mają złożony przebieg i bardzo długą historię np. kierunek Odry. Kierunek Odry nie jest kierunkiem przypadkowym.

• Najstarszą strukturą geologiczna Polski jest trójkątna kra kursownik - trójkątna kra Gór Sowich, powstała przełomie archaiku i proterzoiku (2,5 mln lat temu)

Okresy geologiczne:

Paleozoik (Kambr do Perm)

Eokambr / Prekambr - 800 - 550 mln lat temu wczesny kambr

brak informacji o istnieniu Karpat oraz o tym co na ich miejscu mogło być, na Polesiu wulkany.

Obszar szelfowy (terygeniczny)

W tym czasie było wypiętrzenie (kra krystaliczna)Gór Sowich

Kambr - 550 - 480 mln lat temu - I ruchy górotwórcze tzw. faza sartyńska (sandomierska) między Masywem Czeskim a Pl. Wschodnioeur.(15º szer. N)

Paleomagnetyzm - radiopelengacja, minerały ferromagnetyczne, dostają się rzekami do zbiorników morskich, mają wygląd igły, orientują się na pn do bieguna PN Ziemi.

Wapienie w rejonie Wojcieszowa.

klimat cieplejszy - sedymentacja węglanów - Węglany Wojcieszowskie, początek orogenez - górotwórczości

W okolicach Sudet były wtedy wulkany podmorskie - początek orogenezy kaledońskiej

Rejon Świętokrzyski - osady kambryjskie na 2km subdukcja.

Bardzo silna subdydencja - tworzenie rowu subdykcyjnego.

Bazalty zieleńcowe - siarczki żelaza i siarczki miedzi.

- ląd

- strefa akumulacji

- osady lądowe słonawe

- baseny sedymentacyjne

- strefy szelfowe

- szelfy sedymentacyjno - wapienne

- szelfy wód głębokich - subdukcyjne

- formacje węglanowe

- sedymentacje chemiczne, gips, sól, anhydryt

Ordowik - 480-430 mln lat temu - główna faza orogenezy kaledońskiej, strefa geosynklinalna - faza katońska (łysogórska) - I fałdowanie tych utworów złożone w rowie subdukcyjnym Masywu Czeskiego, Sudetów, G. Kaledońskich - nie widoczne w rzeźbie.

Łupki graptolitowe zastąpione na koniec ordowiku osadami płytkowodnymi marglistymi.

Sylur - 430 - 400 mln lat temu - szarogłazy, łupki, w rejonie ugięcia płyty powstał wulkanizm pomorski, następuje wypiętrzenie Wyżyny Kieleckiej - strefa kielecka - pd - zach część Gór Świętokrzyskich - antyklinorium Dolnego Sanu.

Sudety są intensywnie fałdowane aż po rejon Zielonej Góry i Wschowę - Góry Kaczawskie, Izerskie, Blok Śnieżnika, któremu towarzyszy wulkanizm, bazalty zieleńcowe - serpenitynitowe. Zostały okresowo zalane przez gorące wody silnie zmineralizowa - powstają później rudy, wykrystalizowane rudy niklu, żelaza, miedzi, magnezu. Dziś jest niewidoczna schowana pod Karpatami,

w strefach przybrzeżnych ocean - pierwsze ślady roślin lądowych z syluru.

Koniec syluru - lad olbredowy. Kierunek kaledoński to: G. Świętokrzyskie, Szkocja, J. Lochnes, pd. brzegi Grenlandii.

Panował bardzo ciepły klimat' faza krakowska orogenezy kaledońskiej (w europie to faza arteńska).

Wraz z sylurem kończy się orogeneza kaledońska.

Dewon - 410 - 360 mln lat temu - pęknięcie, bloki kontynentalne odsuwają się od siebie, powstaje nowa płyta oceaniczna, tworzą się nowe góry: G. Pd-wsch Grenlandii, Algeny w Ameryce Północnej, G. Szkockie, G. Skandynawskie - Sudety poza Europą.

Kontakt ląd - ocean - regresja morza - cofanie się linii, obszar kaledoński Sudetów - część szelfów przyklejona do Sudetów. W czasie dewonu platforma wscheur. Przesuwała się szybko - zwrotnik Koziorożca . Osady te pochodzą z ciepłych mórz oceanu - dewońskie wapienie, węglany, następne strefy subdukcyjne w pobliżu gór - Sudetów. Margle, dolomity (odchyłki w kierunku węglanu, magnezu, wapnia) - więcej węglanu CaCo₃ 50/50% węglany.

Pojawienie się raf koralowych w przybrzeżnych strefach.

Aktywuje się strefa subdukcyjna w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.

Karbon - 360 -290 mln lat temu - zajmuje ważne miejsce w orogenezie waryscyjskiej - kończy się w permie - częściowo przefałdowane G. Kaledońskie, dobudowane nowe obszary fałdowe. Orogeneza ta ma I fazę zwaną BRETOŃSKĄ (sudecką), II fazę - ASTURYJSKĄ.

W karbonie dochodzi do sklejenia dwóch platform (to, co zostało doklejone do Masywu Czeskiego) - Sudety pod Gorzów Wlkp., Śrem, wypiętrzona część szelfu pn pomiędzy płytkie szelfowe morze, resztki oceanu (Polska znajduje się dokładnie na równiku), wielkie lasy mangronowe - położone przy brzegach obszarów górskich - powstały wtedy późniejsze zagłębie Lubelskie, II zagłębie - Górnośląskie, w tym miejscu owstawały bagna nizinne, węgle jeziorne stojące w wodzie słodkiej. III zagłębie - Wielka Kotlina ( w Sudetach) - dolnośląska - zabagniona - lasy tropikalne, bagna jeziorne powstał tam węgiel kamienny, pod Karpatami znajdują się złoża zagłębne lasów mangronowych - wsch. Karpaty, Wyż. Sandomierska.

W waryscydach następowało pękanie gór, powstawały intruzje węglowe, wlewanie wód w strzeliny; intruzje granitowe - granitów karbinowskich(teraz to są Karkonosze), intruzje kłodzko - złotostodzkie, intruzje Strzegomia i Ślęży i Sobótka.

Skały porfirowe w rejonie Górnego Sląska, G. Świętokrzyskich dobudowana pn- wsch część Łysogórska, część nasunięta na kaledońskie struktury.- dyslokacja świętokrzyska, okruszcowanie rudami żelaza i miedzi.

W karbonie powstała bruzda środkowoeuropejska (Niemcy, Dania, Polska)

Karbońskie skały wylewne (andezyty) w rejonie Krakowa.

Intruzja granitowa (batolit) - tam powstały Tatry 800 km - została przetransportowana o 1500 km na pd. - pod nimi są skały młodsze ( dzisiejsze Tatry wysokie).

Zdefiniowane 3 elementy - fazy - G. Świętokrzyskich:

• Antyklinorium klimontowskie, - wybrzuszenie (antyklinorium)

• Synkinorium kielecko - łagowskie,

• Fałd łysogórski.

Podczas stygnięcia skał - kurczą się wytrącając ładunek mineralny: rudy żelaza i miedzi wykrystalizowane.

od koniec karbonu pierwsze ślady nowej geosynkliny na pd. od obszaru dzisiejszych Karpat.

Na obszarze Polski ocean po raz ostatni był w KARBONIE.

Polska już w dzisiejszych kształtach i rozmiarach.

Perm - 290 - 230 mln lat temu - górny paleozoik. Najbardziej suchy okres w dziejach Polski.

Wyróżnia się 2 okresy:

1. Czerwony spągowiec - dolny okres permu,

2. Ceksztyn - górny okres permu.

a. Klimat sawannowy i półpustynny, średnia temperatura roczna powyżej 16ºC, opady do 1000 mm, roślinność powoduje interakcje z zwietrzeliną i powstaje Al₂O₃, Fe₂O₃ - wymywana jest krzemionka, powstają tlenki glinu, iluwialna gleba laterytowa, boksyt, glinka porcelanowa. Polska przesunęła się na pn. od równika od 12º do 16º N - sawanna. Czerwony spągowiec - ostania twórczość waryscyńska - wulkanizm pod Szczecinem - 500-600m popiołów wulkanicznych - tufów.

b. Ceksztyn - skrajnie suchy i stepowy klimat, po orogenezie kaledońskiej rozerwały się Ameryka z Europą, Kaledonidy, G. Skandynawskie, Grenlandia, dobudowały się Apallachy w Ameryce, Sudety Waryscyjskie w Polsce. Przed permem najbliższe źródło wilgoci znajdowało się 1600 km od Polski - Atlantyk, a teraz ta odległość powiększyła się do 5500 km Ameryka (Kalifornia, Pacyfik), 6500 km - nie ma opadów, najwyższa bruzda, 4 wylewy - transgresja morza. Morza te wdzierały się na tereny Polski, były to morza płytkie, szybko parowały, dowodem tego są duże pokłady soli kamiennej - Niż Polski, 4 krotne utwory hemogeniczne, pokłady soli potasowej, nie obejmowały Sudetów i Sudetów, Świętokrzyskich, jeden cykl krystalizacji soli kamiennej to CYKLOTEN.

Krajobraz pustynny w brzeżnej części Sudetów - krajobraz ostry, erozja Sudetów w czasie ceksztynu - rzeźba alpejska, rozcinane w sylurze pokłady rud miedzi wynoszone rzekami na przedpola, w okresowych morzach - iły zamieniały się na łupki - miedź legnicka, dublińska, głogowska.

Kopalnie miedzi - kopalina z wnętrza Sudetów:

Ogromne kopaliny soli kamiennej w strefie niżowej,

Złoża łupków miedzionośnych na przedpolu Sudetów (obniżenie śródgórskie, przedsudeckie Sudetów),

G. Świętokrzyskie - kamienisko żwirowe z lepiszczem krzemieniowym - zlepieńce - marmur zygmuntowski.

Mezozoik (Trias do Kreda)

Trias - 230 - 195 mln lat temu - 3 okresy w triasie:

• Pstrpiaskowiec - caleryt - nie ma morza

• Wapień muszlowy - płytkie morza szelfowe, gipsy, anhydryty,

• Kajper - - iły ogniotrwałe

Polska w Triasie leży 23º - 29º N - w strefie pozazwrotnikowej - klimat suchy, kontynentalny (na szerokości dzisiejszej Sahary); piaski eolicznee, utwory ilaste z domieszką laterytu, tworzą się gipsy, anhydryty, wytrącają się siarczany (salina - parowanie wody ze zbiornika - koncentracja soli).

Najpierw krystalizują się węglany następnie siarczany, potem krystalizuje się sól chlorkowa, w tych zbiornikach powstają iły, cynk, ołów (pod Olkuszem) z czerwonych iłów - łupki ogniotrwałe (wykładanie pieców hutniczych), na krótko powstało morze (morze płytkie z sedymentacją wapieni) w czasie wapienia muszlowego, okres kajpru - złagodzenie powstaje pustynia - iły ogniotrwałe. Początek ruchu soli permskich ku górze - wypiętrzanie się ich.

Karpaty to początek ewolucji na pd. od geosynkliny Olkusz - Kraków - to brzeg oceanu było to ok. 100-200 km bardziej na pd. od pasa wyżyn Chrzanów, Olkusz, Kraków. W końcu triasu nastąpiło pęknięcie linii Ameryki Pn. z Europą, nie ma skał oceanicznych starszych niż 200 mln. lat, od tego czasu pojawia się roślinność, humus, osady są szare z domieszką materiału czarnego. Atlantyk - pas transmisyjny

Jura - 195-140 mln lat - na początku jury nastąpiła zmiana klimatu

Polska dokladnie leżała na 33º - 39º N - teren dzisiejszego Morza Śródziemnego.

Dolna jura Lias - to zbiorniki sedymentacyjne z szarymi piaskowcami.

Środkowa jura Dogger - to transgresja morza wapiennej części Sudetów, piaskowce żelaziste, Krakowsko - Częstochowskie syberyty żelaziste tzw. żeleźniaki.

Górna jura Mal - G. Świętokrzyskie, Sudety, elewacja gleby, sedymentacja wapienna, węglanowa, (Karpaty centralne - Tatry, Pieniny, na pd. od Polski, rów sedymentacyjny - utwory fliszowe(osady geosynklinalne) - szarogłazy, piaski 9piaskowce) na pd. od Pienin.

Karpaty zewnętrzne są młodsze, zaczyna się kształtowanie wału kujawsko - pomorskiego na pn - zach od G. Świętokrzyskich, antyklinalne wybrzuszenie. Wał kujawsko - pomorski nigdy nie wyszedł na powierzchnię ziemi.

Model płyt - historia Tatr i Pienin

Początek orogenezy alpejskiej - ruchy młodokimeryjskie (- zarys - ugięcie).

Kreda - 140 - 65 mln lat temu

Dolna kreda - cofnięcie się od morza, transgresja, regresja morza, - najbardziej morski okres na Ziemi. Płyty oceaniczne rozchodzą się nierówno, związane było to z wychodzeniem G. Świętokrzyskich, Sudetów, Sudetów wsch (zatoka O. Tetydy)

Górna kreda - ogromy zalew morski, najbardziej mórz epikontynentalnych powstało w okresie 80% kontynentu amerykańskiego, wypełniony wodą (morzmi kredowymi) - G. Świętokrzyskie, Sudety, Pieniny, Tatry.

G. Stołowe - pseudogóry - powstałe w brzeżnej części zatok morskich - piaski i żwiry pozostałych piaskowców zasypywane, rzeki płynące po powierzchni zaczęły się wcinać w stolina i w taki sposób powstały G. Stołowe.

Wielka transgresja górnokredowa - kreda była najbardziej wodnym okresem w dziejach Ziemi.

W niecce śródsudeckiej z okresu górnokredowego powstały wapnienie, piaskowce, 2 rodzaje skał:

• Opoka - elewacja - wyniesienia, wapień bogaty w krzemionkę pochodzenia organicznego z form okrzemkowych (np. sinice)są bardzo odporne na procesy niszczenia. Twarda skała bardzo odporna na procesy wietrzenia.

• Geza - obniżenia - skała porowata, zbliżona do pumeksu, zbudowana z drobnych odruchów węglanowych, łatwo się kruszy i poddaje się erozji rzecznej - kreda pisząca, piaski szklarskie.

Geosynklina Karpacka - dalsze fałdowanie Tatr i Pienin; na pn. od Pienin pogłębiająca się geosynklina (grubość dziś 5 km), to strefa subdukcyjna w pobliżu kontynentu Europejskiego, jest aktywna bo tworzyły się zjawiska wulkaniczne - tufy w Wadowicach.

Era dinozaurów: koniec ery mezozoicznej początek kenozoicznej

Kenozoik (trzeciorzęd do czwartorzęd)

Trzeciorzęd - 65 - 2,5 mln lat temu

Czwartorzęd - ostatnie 2,5 mln lat (plejstocen i holocen 10 tys lat)

Trzeciorzęd dzieli się na :

• Paleogen - 65 mln lat

• Paleocen - 55 mln lat

• Eocen - 35 mln lat

• Oligocen - 25-24 mln lat

• Neogen - 24 mln lat

• Miocen - 8 mln lat

• Pliocen - 2,5 mln lat

• Paleogen:

- Polska w paleogenie znajdowała się pomiedzy 44º a 45º N (pn. Włochy, pd. skraj Polski): ruchy młodokimeryjskie, faza laracyjska w końcu kredy, zmieniła ukształtowanie obszaru Polski.

- Wybrzusznie wał metakarpacki: Sudety - część Śląska, G. Świetokszyskie, Wyż. Lubelska z Roztoczem, część Wyż. Śląsko - Krakowskiej. W jurze oś wału została lekko sfałdowana, synklinorium Niecki Nidy, pękniecie w paleogenie. Przez cały trzeciorzęd - obniżanie rzeki niosły dużo materiału w oceanie Tetydy faza dźwigania struktur pienińskich, w fazie wału nastąpiło ugniecie Niecki Sudeckiej, wypiętrzenia Sudetów, wyniesienie monokliny śląsko - krakowskiej, wyniesienie Prawyżyny lubelskiej. Od tego czasu obszar ten został 2x zalewany morzem (w eocenie) na obszarze Niżu Polskiego. W oligocenie na Pomorzu zostawił piaski fluoro - glino - krzemianowe - zielone piaski; doszła do granicy pd. - wsch.

- Tektonika Oceanu Tetydy - kończy się w paleogenie, Karpaty centralne i Pieniny - lad sterczący w oceania, łupki, piaski - jura, kreda, tworzą się utwory fliszowe w paleogenie. Morze zaczęło się kończyć w eocenie, dużo odsłonięć kamieniołomów - koniec sedymentacji, co dało Nieckę Podhalańską i Karpaty wewnętrzne.

- Na ladzie:

Wał metakarpacki - klimat półsuchy, gorący, początek trzeciorzędu, jeden cykl niszczenia górotworu (denudacyjne) trwa ok. 120 mln lat, do tej pory minęły 2 takie cykle po orogenezie warysjskiej, krajobraz był nudny, największa różnica terenu to 50 m!( 2 strefy tropikalne gendejska - grenlandzka - 55º N, 35ºN- Azja - subtropikalny, na biegunie umiarkowany - 5ºC) w ostatnim 1 mld lat bieguny nie były zlodowacone, był klimat chłodny, umiarkowany, teraz są czasze lodowe. Na obszarze wału metakarpackiego zachodzi zjawisko równoległego cofania się stoku. Zrównywanie gór w szerokościach

- Wał metakarpacki tworzyły: Sudety, Jura Krakowsko - Częstochowska, G. Świętokrzyskie -powierzchnia wklęsła, Niecka Nidy, Wyżyna Śląska, Wyżyna Lubelska z Roztoczem.

- Krasowienie wapieni, dolomitów - w tych miejscach tworzyły się jaskinie, na powierzchni w Sudetach - kambryjskie, dewońskie, Jura Krakowsko - Częstochowska - tworzenie się glin kaolinowych( - lateryty - czerwone ziemie), resztki cienkich zwietrzelin, lateryty terrarossa - aluminium.

Lateryzacja - to proces wietrzenia efektywny - do grubości ponad 100 m, zachowują się tylko kaoliny, kieszeniowe postępowanie wietrzenia.

02. 02. 06r.

Oligocen

- intensywnie zielone piaski glaukonitowe

- jest początek tworzenia rowów zapadliskowych na przyszłym niżu środkowopolskim.

- wał metakarpacki - intensywna denudacja aż do szerokości Pd Anglii; Azja 33^o szer PN - tu jest granica stref ( granica gelidenska)

- wtórna dystrybucja ciepła, zmiana warunków klimatycznych. W Polsce klimat zbliżony do sawannego, równoległe cofanie się zboczy.

- zwietrzelina latenitowa, glinek porcelanowy,

- skałki na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej - powierzchnie zrównane

- powstawały zwietrzeliny żelaziste w okolicach Częstochowy.

- klimat sprzyjał krasowieniu (jaskinie -Jura Krak-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie)

- wietrzenie laterytowe sięgało do 100 m

- wietrzenie kieszeniowe - monstrualna kieszeń

W Sudetach w paleogenie 3 miejsca kieszeni: Obszar Kotliny Jeleniogórskiej; Obszar Kotliny Starokamienickiej; Obszar Kotliny Mirskiej.

- na niżu rośnięcie słupów solnych - podnoszenie słupów - holokinetyka, tworzyły się tam pokrywy diapirowi.

- pierwsza sieć dolinna - Powierzchnia subaeralna, powstała sieć wodna krótkich rzek na Ślasku - Dolina Prądnika, Szczeniawy, PraWatry, PraKrosny, PraWieprzy. Udokumentowany wiek Prądnika pod Koninem i Turkiem - węgiel brunatny.(spływ ku południu)

- u schyłku oligocenu - silne fałdowanie

- faza końcowa oligocenu - powolne wypiętrzanie Karpat.

Neogen

NEOGEN	Pliocen	Piętro	Fazy orogenezy
				Roman	Balachajska
				Dak
				Pont	Attycka
			Miocen	Sarmat	Mołdawska	Górny miocen
				Baden
				Torton			Stryjska	Środkowy miocen
				Ottang
				Eggenburg	Sawska	Dolny miocen

Miocen

- 25 - 9 lub 8 mln lat temu

- powstały całe Karpaty zewnętrzne

- średnia temp. roczna 20^oC, pod koniec już 14

- zróżnicowanie klimatu 9raz klimat suchy, raz wilgotny)

- w fazie sawskiej powstały płaszczowiny i pełzły one na kontynent

W I etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Wisła

W II etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Kraków

W III etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Kraków, Tarnów, Rzeszów

Te płaszczowiny pełzły, padał na nie deszcz, tworzyły się gleby, rosły rośliny (2-3 cm na rok) - Europa przesuwa się na pn. ( w ostatnim tsunami 2 cm na pn). Jest 5 płaszczowizn: mazurska - Beskid Wysoki. N a płaszczowinie zachodzą procesy erozyjne, spłaszczone powierzchnie wodne bardzo dobrze zachowane w Tatrach - upłazy. Utwory podnoszą się przez wietrzenie, gdyż są coraz lżejsze, co sprzyja pogłębianiu dolin.

- na przełomie fazy sawskiej i stryjskiej brzeg PN płaszczowin dochodzi do Wisły, Nowy Sącz, Bieszczady.

- w fazie stryjskiej nastąpiło podniesienie strefy krystalicznej Tatr

- w fazie mołdawskiej masy fliszowe dosunięte do dzisiejszego położenia; w końcowej fazie silne podniesienie Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego.

- wszędzie gdzie płaszczowiny wchodzą na ląd ugina się on.

- Kiedy z Oceanem Tetydy zaczęły pełznąć ku północy płaszczowiny, brzeg oceanu opierał się o wał metakarpacki - zatoka, przestrzeń oceanu stawała się coraz mniejsza - weszła w Kotlinę Sandomierską i Raciborską - paratetyda - osadzały się (klimat subtropikalny). Na północnym brzegu powstawały wytrącenia gipsowo-siarkowe (Tarnobrzeg - siarka). Na południu - waporyty w postaci soli kamiennej (Bochnia, Wieliczka). Częściowo złoża wchodzą pod płaszczowinę Karpacką.

Na obszarze Niżu - tendencja do obniżania się części bruzdy niemiecko-duńsko-polskiej - tworzy się niecka (depresja centralna).

W klimacie subpolarnym obszar był zabagniony, porośnięty gęstym lasem - powstawały pokłady węgla kamiennego.

- Na przełomie oligocenu / miocenu (zasięg morza oligoceńskiego) - zaczęły się tworzyć rowy zapadliskowe (Rów z Poznania na Rawicz Oleśnice - głębokość 300 m. - najwyższe obszary upraw) - tworzy się lej depresyjny.

- Rów Warszawski: Odnogi: rów poznańsko-kalisko-bełchatowski (Poznań - Gostyń - Rawicz).

W rowach tych są warunki naturalne - bujna szata leśna, obumierające drzewa w bagnach - zaczęły tworzyć się złoża węgla brunatnego.

- Na Niżu Polskim większość złóż to: złoża w rowach tektonicznych. Są tu też złoża węgla, położone w zapadlisku śródgórskim (pod Turoszowem) - przewarstwiowione przez rzeki z gór do zapadliska piaskiem i żwirem (piasek / żwir, piasek / żwir… itp…).

- W górach (Sudety) - zapadlisko śródgórskie.

- Kiedy rzek przestały płynąć - tworzyły się bagna - a w nich węgiel.

- Trzeci rodzaj występowania węgla brunatnego - w starych dolinach - są to złoża konińsko-adamowskie (Turek, Adamów, Konin).

- pozostałe złoża na Niżu - w rowach tektonicznych.

Sudety - to blok porozcinanych gór sięgają po Zielona Górę, Wolsztyn, Gorzów Wlkp.(blok poddany naprężeniu zaczął się rozprężać); tektoniczne rozbicie uskokowe Sudetów: 28-3 mln lat temu - uskok brzeżny NW - SE.

Rozbiciu uskokowemu Sudetów towarzyszyło rozbicie uskoku południowego wału metakarpackiego - wał kurczył się i częściowo się zapadał - napłynięcie płaskowyżu. [Krzeszowice, Katowice, Kraków].

Garb tęczyński - zrąb - rzeki powstałe w paleogenie - Szklarka, Prądnik, Bętnówka - mają kontynuację w garbie.

3 fazy rozbicia uskokowego Sudetów:

1^o 28-3 mln lat temu - bazalty; początek tworzenia uskoku brzeżnego; początek rozpadu Sudetów; powstają uskoki równoległe, uskok Odry to początki wulkanizmu, Bardzo często ożywia się wulkanizm i wylewy bazaltowe oraz stratowulkany (stożek, popioły pokrywają lawę i tak powstaje przekładaniec) np. Graczy, Niemodlina, G. Św. Anny 2 mln lat), pas wyżyn środkowopolskich rozwinął się bardzo podobnie - uskok brzeżny: Złotoryja, Jawor, na pn - wsch od Kłodzka.

2^o 25 mln lat temu - odpowiednik fazy sawskiej w Karpatach; uskoki prostopadłe; stratowulkany Graczy i Niemodlina, ożywiony wulkan św.Anny

NE

SW

3^o 17-15 mln lat temu - odpowiednik fazy stryjskiej w Karpatach.; pokruszenie Sudetów i Wyżyny Krakowskiej (góry zrębowe)

- Z miocenu - w Polsce powstawały złoża surowcowe:

• gaz ziemny i ropa naftowa (Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie)

• sól kamienna (pod Karpatami) Bochnia, Wieliczka

• siarka (pn brzeg Zapadliska Przedkarpackiego, Tarnobrzeg) Grzybowo

• węgiel brunatny (Bełchatów, Konin, Koło, Turek, Turoszów; na Ziemi Lubuskiej - silnie sfałdowane złoża przez lądolód - są tam szyby kopalne)

• rudy niklu (na zwietrzelina w Sudetach)

• iły ogniotrwałe i koolinity (przedsudecie), fosforyty (Wyżyna Lubelska)

- Ruchy zapadliskowe spowodowały, że powstało płytkie jeziorzysko - wał kujawski [dzieli się na lubusko-poznański i mazowiecki].

Pliocen

- W Wielkopolsce - iły blisko przy powierzchni, iły od 50-80 m. - dobry surowiec ceramiczny - iły poznańskie (barwa zielono-niebieska z czerwonymi plamkami) - są to iły pstre.

- Koniec pliocenu - zbiornik wypłycony przez system sieci rzecznej.

- kruszenie pd części walu metakarpackiego.

W miocenie funkcjonowały Karpaty - rzeki zalewały doliny. Rzeki Karpackie - płynięcie na północ.

Pliocen / czwartorzęd - Wisła na północ przez pas wyżyn 2,5 mln lat temu. W miocenie w Karpatach rzeki żłobią dolinywszystkie rzeki wpływające do paratetydy tym rękawem - wpływały do Morza Czarnego.

Czwartorzęd - 2,5 mln lat - nastąpiły wahania klimatyczne - związane z obniżeniem temperatury, zmianą orbity ziemskiej; średnio o 4,5^oC - różnie się rozkładał

Wyróżniamy 6 wahań klimatycznych:

dwa pierwsze - brak śladu zlodowaceń - preglacjał (panowała wieczna zmarzlina bez zlodowaceń) Wieczna zmarzlina - surowa tundra, bez zlodowaceń tylko góry; 25 tys. lat temu - lód w Bałtyku - łączy się z lodami Skandynawii.

14 tys. lat temu - opuszcza nasze wybrzeże i kończy się 8 tys. w Skandynawii.

Zimny okres w zmarzlinie 110-10 tys. lat

• pierwsze zlodowacenie - NARWI (Podlaskie) - najstarsze, dotarło do wyżyny Lubelskiej (pn-wsch Polska); było dwudzielne - miało miejsce 850 / 750 tys. lat temu.

• Interglacjał PRZASNYCKI (690-615) - ocieplenie

• zlodowacenie SANU (615-360) - zlodowacenie dwudzielne; sięgało po Sudety (jęzory zlodowacenia oparły się o uskok brzeżny, dwa jęzory weszły w doliny Jeleniogórską i Kłodzką 560 m.n.p.m.) i Karpaty (zlodowacenie sięgnęło do 420 m.n.p.m.). Zachowane gliny morenowe, formy moren czołowych nie są zachowane.

• Interglacjał FERDYNANDOWSKI

• Zlodowacenie WILGI - do środkowej polski.

• Interglacjał WIELKI MAZOWIECKI (360-310 tys. lat temu)

• zlodowacenie: ŚRODKOWOPOLSKIE/ ODRY - sięgnęło tak jak przy Sanie - do Sudetów, weszło w Kotliny Kłodzką i Jeleniogórską (310-180 tys. lat temu). Na wsch wyszło poza Bramę Morawską- sięgnęło 42 km na południe od osi morfologicznej dolin Sudetów i Karpat Nowego Icina., ominęło wyżyny, weszło w Nieckę Nidy i dolinę Wisły.

• Interglacjał LUBELSKI (180-160 tys. lat temu)

• zlodowacenie WARTY - (160-140 tys. lat temu), wytworzyło najpotężniejszy ciąg moren czołowych spiętrzonych (góry Kocie); wzgórza: głogowsko-darłowskie, trzebnickie, milicko-twardogórskie, ostrzeszowskie, Pd Łodzi.

• Interglacjał EEMSKI (135-110 tys. lat temu)

• zlodowacenie WISŁY, BAŁTYCKIE (110-10 tys. lat temu) - okres zimny Wisły a w nim ma miejsce zlodowacenie.

Każde zlodowacenie pozostawiło osady (stożki sandrowe, glina morenowa, paski i żwiry wodno lodowcowe, piaski rzeczne).

Efektem pobytu lądolodu są przekładańce osadów - gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe: iły zastoiskowe i iły kwarcowe.

Najwięcej osadów na północy Polski.

Miąższość - największa w części północnej Polski, najmniejsza - część południowa.

Dziś największa miąższość na Suwalszczyźnie 220 m.

Pomorze 50-150 m.

Pas wyżyn 0-25 m.

Góry 0,5-1 m.

Bełchatów 393 m

Gdańsk / Karwia 420 m - miąższość utworów czwartorzędowych

Zasięgi zlodowaceń:

• Sanu - Kotliny Sudeckie i Pogórze Karpackie - 420 m się zatrzymało

• Odry - Sudety - tak jak zlodowacenie Sanu, wyżyna śląsko-małopolska - rzeźba wyżyn decydowała o zasięgu lodowca; objęła jurę krakowsko-częstochowską, Niecka Nidy - wchodzi jęzorem, otacza góry Świętokrzyskie, wchodzi w środkową Wisłę i wychodzi północnym skrajem wyżyny Lubelskiej

• Warty - wzgórza głogowsko-darłowskie, trzebnickie, milicko-twardogórskie, ostrzeszowskie, łuk pod Łódź i ujście Pilicy, północnym skrajem wyżyny Lubelskiej wychodzi z Polski

• W okresie ostatniego zlodowacenia - krawędź lądolodu zatrzymała się w Wielkopolsce - mieliśmy na przedpolu tundrę (less) - pogórze karpackie, wyżyna Śląska, wyżyna Lubelska

• Tundra - jest okresem sprzyjającym lessom

• Lessy kopalne - na każdym utworze glacjalnym

• Sedymentacja eoliczna - piaski wydmowe

• Wydmy śródlądowe - w dolinach kotlinne rozszerzenia: Kotlina Sandomierska, Bory Dolnośląskie, Dolna Wisła, Kotlina Warszawska, Toruńsko-Bydgoska , Kotlina Grabowska, Pyzdrska, dolina Nysy - dużo piachu - przerobione na wydmy paraboliczne; Międzyrzecze Warciańsko-Noteckie. Wydmy występują tam gdzie są piaski.

Główne jednostki geologiczne Polski:

• Prekambryjska jednostka wschodnio-europejska - w jej obrębie występują sfałdowania na powierzchni:

• wyniesienie Łeby

• obniżenie perybałtyckie

• wyniesienie mazursko-suwalskie

• obniżenie podlaskie

• wyniesienie podlasko-lubelskie

Platforma jest lekko sfalowana - morze wchodziło w obniżenia.

W najpłytszym miejscu pod Suwałkami 500 m. - podłoże krystaliczne - rudy polimetaliczne (1200 m.) najbogatsze w Europie złota (magnetyty, hematyty) - dziś nieopłacalne wydobywanie tych rud.

• Synklinorium brzeżne - depresja wewnętrzna:

• Niecka brzeżna

• wał kujawsko-pomorski - równoległy do linii TT (Teisseyre'a Tornquista) i Niecki B.

• wał środkowo-polski - zręby świętokrzyskie i dolnego Sanu

• niecka szczecińsko-mogilsko-łódzko-miechowska

• monoklina przedsudecka - jednokierunkowo nachylona

• blok dolnośląski: Sudety i blok Przedsudecki:

• Sudety Zachodnie: - trzy elementy geologiczne: 2 zręby i 1 niecka:

• Karkonosze z Izerami

• metamorficzne Góry Kaczawskie

• niecka Północno-Sudecka

Intruzja granitowa - wciska się w skały osadowe.

Skała metamorficzna - w Karkonoszach intruzja granitowa.

• Sudety Środkowe:

• Zapadlisko

• Krasowiogórska

• Krystalinik Lądka i Śnieżnika

• metamorfizm Kłodzki

• depresja śródsudecka - te skały co budują góry Stołowe

• Przedgórze Sudeckie (pn-wsch od uskoku brzeżnego)

• Sudety Wschodnie - na wschodnim brzegu Kotliny Kłodzkiej - metamorfizm wschodnio-sudecki

• Karpaty: - 3 jednostki:

• Karpaty Wewnętrzne

• Tatry

• Podhale - niecka podhalańska z fliszem podhalańskim

• Pieniński Pas Skałkowy

• Karpaty zewnętrzne (fliszowe)

• Zapadlisko Przedkarpackie

W górach płaszczowinowych - przed najbardziej wysuniętą płaszczowiną jest zapadlisko - wchodzi na blok kontynentalny.

Karpaty Wewnętrzne - zbudowane ze skał krystalicznych, mezozoicznych, sfałdowane w górnej kredzie. Tatry- grubość skorupy 30 km, niecka Podhalańska - wapienie.

Karpaty Zewnętrzne - skały kredy górnej i paleogenu, sfałdowane w miocenie. Grubość skorupy 40 km. - z rowu subdukcyjnego wylazły płaszczowiny i zwiększyły miąższość płyty kontynentalne.

Zapadlisko Przedkarpackie - wypełnione jest osadami z mioenu.

Na kontakcie Karpat wewnętrznych i zewnętrznych - rozłam wgłębny pod Pienińskim Pasem Skałkowym (rozłam ten sięga do 55-60 km. - jest to kierunek subdukcji).

Masyw Tatrzański - zbudowany z 2 płaszczowin: wierchowa i reglowa (jest zbyt miękka i opadła). Stromość Giewontu - zbudowane z triasowych dolomitów.

RZEŹBA TATR :

- Decydujące znaczenie ma zlodowacenie czwartorzędowe - zachowane fragmenty plioceńskich zrównań.

- ostry kontakt - wielkie cyrki lodowcowe - efekt wietrzenia mrozowego. Z cyrków wychodziły lodowce górskie - długość do 15 km - Lodowiec Doliny Białej Wody.

- 4 jednostki regionalne:

Tatry Zachodnie-łagodna rzeźba na skałach wapiennych, mniej odporna na procesy wietrzenia ,do 2250

Tatry Wysokie - 2500km - granity, rzeźba alpejska

Tatry Bielskie - wapienne 2150 km

Tatry Reglowe - pas pogórza - skały węglanowe

- Głębokie cyrki, parki lodowcowe w Dolinach Tatrzańskich, doliny V-kształtne przekształcone w U-kształtne.

Wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe, moreny boczne na brzegach dolin, moreny czołowe - zaznaczają fazy postoju.

Niecka Podhalańska - zapora dla rzek, które wypływają z Tatr, pieniński pas skałkowy-długość 600 km.

Charakterystyczna rzeźba - ogromne rzeczne stożki napływowe - związane z dużą ilością wody. Pierwsze stożki - najwyższe, najszerzej rozłożone. Rzeka zbiera się u podnóża Beskidu Wysokiego.

Antecedentny przełom - przełom Dunajca przez Pieniny - płynie rzeka, a spod spodu zostaje coś wypiętrzone - tworzy się zbiornik zastoiskowy i przecina, góry wypiętrzają się a rzeka cały czas płynie - tworząc meandry na przełomach.

Płaszczowiny, z których zbudowane są Karpaty Zewnętrzne:

• Magurska (Beskid Wysoki, Wyspowy, Średni)

• Przedmagurska

• Śląska (dużo miejsca)

• Podśląska (wychodzi na brzeg Karpat)

• Skolska (wschodnie Karpaty)

- Kierunek płynięcia dolin - poziomy układ skał. Rzeźba płaszczowin pradolin nachylona na północ. Zaczęły tworzyć się dopływy nafałdowania równoleżnikowe. Podział Karpat na grzbiety i grzbieciki zafalowane (grzbiet synklinalny i antyklinalny); nachylenie strome.

Zapadlisko Przedkarpackie - zapadlisko ma tylko jeden brzeg północny:

- dominują stożki napływowe

- kruszenie walu metakarpackiego

- rynna podkarpacka - najbardziej widoczna - wchodziła w dolinę Sanu, stożki zostały pokryte lessem

- Kotlina Sandomierska, Kotlina Oświęcimska, Kotlina Raciborska

Kotliny początkowo były odwadniane.

03.02.2006r.

RZEŹBA SUDETÓW:

- z metamorficznego wapienia zbudowane są góry Kaczawskie

- cechy rzeźby - charakterystyczne zrównania

- SUDETY ZACHODNIE - góry zrębowe od bramy Łużyckiej do bramy Lubawskiej

Kotliny śródgórskie: Izery (1126), Karkonosze (1602)m n.p.m.

Kotliny: Turoszowska, Jeleniogórska, Mirska

RZEŹBA KARKONOSZY:

• Jako jedyne z gór były zlodowacone; niewielkie cyrki lodowcowe (6) - lodowce nie wychodziły z cyrków (1,5-2 km). Morena kończy się na północnym obramowaniu cyrku.

• Skałki - proces wietrzenia mrozowego granitu - wietrzenie kuliste - związane ze stygnięciem magmy, granitu. Tego typu skałki występują rzędowo na grzbietach międzydolinnych; cyrki, skałki i powierzchnie zrównań.

• Zachowane resztki stratowulkanów, pokrywy bazaltowe

- SUDETY ŚRODKOWE:

• Sięgają do kotliny Kłodzkiej.

• W jej skład wchodzą: góry Sowie, Orlickie (1000 m.) i Bystrzyckie (978 m.).

• Góry Sowie i Góry Orlickie są z prekambryjskich skał

• Góry Stołowe - kredowe morskie margle (wapienno-krzemionkowe); górna część - piaskowce z delt przybrzeżnych - rozcięte poziomo, warstwowane skały - rzeźba psełdogórska.

• Rezerwat sawanna - brzoza karłowata

- SUDETY WSCHODNIE

• Ta część Sudetów jest mało ciekawa.

• Powstały z innej strefy synklinalnej - nasunięcie Ramzowskie

• Śnieżnik (1425 m.n.p.m.) - góra ostańcowi ze skał krystalicznych metamorficznych.

- PRZEDGÓRZE SUDECKIE

Coraz niżej schodzące Sudety warysycyńskie: Strzegonia (359), Sobótka (800)., Ślęża, Strzelin

Przedsudecie budują w większości pokrywy lessowe.

Jaskinie Gór Kaczawskich powstały w miejscu dawnych den dolinnych i występują w kilku poziomach.

WYŻYNA ŚLĄSKO - MAŁOPOLSKA

Wyżyna Śląska i jura Krakowsko-Częstochowska - sieć dolinna i rzeczna;

progi strukturalne - górno- i dolno - środkowo-jurajskie;

Rzeki: Mała Panew, Stobrawa, Prosna, Warta - płyną rozległymi obniżeniami dolinnymi.

Warta - płynie obniżeniem (dolinne +śr. jur.) - pokonuje kłeste i wąską gardelę, przechodzi na drugą stronę jury białej, wraca z powrotem i następnie powraca na kłestę.

Poligenetyczna rzeka składa się z odcinków z różnych wieków.

JURA KRAKOWSKO - CZĘSTOCHOWSKA

- skałki - powierzchnia zrównania paleogenskiego - wapienie nie są jednorodne - szelf produkuje węglan; pomiędzy nimi jest bioherma - jest to rafa koralowa (twarda), albo stożki algowe. Kopuły algowe na szelfie zaczynają odpadać.

W morzu rafy i stożki - wokół śmietniska.

Jaskinie - paleogen - procesy chemiczne zależne od temperatury.

NIECKA NIDY

- położona bardzo nisko.

- mioceńskie iły i gipsy

- poźniej gips zasypany lessem i glinami zwałowymi i tak jest do dziś.

GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE

• osłona mezozoiczna skały karbońskie i dewońskie

• kaledońskie góry Świętokrzyskie - strefa kielecka - najniższe południowo-zachodnie

• warysyjskie góry Świętokrzyskie - północna część g.Świętokrzyskich - najwyższa 611m n.p.m.

Długotrwała denudacja powstaje tam gdzie są powierzchnie twarde - powstają wały.

Grzbiet Łysogór - góry rusztowe.

Łysogóry - długość pasma - 100 km, szerokość 40 km. - gołoborza związane z wietrzeniem

Największy szczyt - ŁYSIACA - 611 m.

Trzon paleozoiczny odsuwa się od Chęcin do Sandomierza. Łupki kambryjskie - widoczne w podcięciu przez Wisłę pod Sandomierzem - tworzą góry Pieprzowe; Pd strefa - kaledońska, pn - warysyjska Łysogóra.

Pasma: Oblęgorskie, Masłowskie, Jeleniewskie, Łysogóry, Klonowskie

Lądolód środkowo-polski - odrzański ominął góry Świętokrzyskie - krawędź od północy - dowód, że lądolód wypuszczał języki, które wchodziły w obniżenia i pozostawiały eratyk. Tylko w czasie zlodowacenia Górnego Sanu góry Świętokrzyskie były pokryte lodem.

Strefa osłony mezozoicznej - pokryta lessem.

WYŻYNA LUBELSKA - ROZTOCZE:

• element erozyjny

• tektoniczny element na wyżynie Lubelskiej - brzeg zrzut od kierunku kotliny Sandomierskiej

• wyżyna Lubelska z Roztoczem - platforma wschodnio-europejska - kreda lekko sfalowana

• gezy - tam są obniżenia; wapienie opokowe (opoki) - wyniesienia. Gezy zostały zniszczone.

• elewacje w obrębie wyżyny nazywa się hełmami, wycięcia w gezach (obniżenia) - padoły (Zamojski, Hrubieszowski)

• kreda pokryta u schyłku lessem starszym - tam rozwinęły się gleby czarnoziemne - na nich sedymentacja lessów; na Roztoczu mamy 55 m lessu

• less sprzyja erozji wąwozowej - rozdolinnienie na 1km² przypada 2,6km wąwozu

• lessy na Roztoczu mają 80m grubości.

Sole ceksztyńskie, Niecka Brzeżna, Wał kujawsko-pomorski.

SÓL - skała plastyczna. W triasie pierwsze warstwy pokładowe - uplastycznia się .

Wysady solne - Mogilno - z głębokości 3-4 km podchodzi na powierzchnię 500 m. W Kłodawie podchodzi prawie pod powierzchnię; słupy są nadal aktywne - halokineza.

W Polsce są 2 obszary solne:

1^o Niż Polski (bruzda Duńsko - Niemiecko - Polska ; z permu)

2^o sól górnomioceńska pod progiem Pogórza Karpackiego (Bochnia i Wieliczka).

RZEŹBA NIŻU POLSKIEGO

- kształtowana przez dwa elementy

1 - element kierunku wału kujawsko-pomorskiego

2 - krawędź lądolodu - przebieg równoleżnikowy - rzeźba lądolodu

- rynny jeziorne kończą się na zasięgu rynien glacjalnych i zasięgu lądolodu ostatniego zlodowacenia.

- Formy pradolinie - równikowa, utworzona przez lądolód.

Ostatnie fazy wyjścia lądolodu - strefy sandrowe - na przedpolu Bałtyku: faza leszczyńska; faza poznańska; faza pomorska

- Na obszarze ostatniego zlodowacenia - jeziora rynnowe. Jeziora - proces sedymentacji, gytia - gnicie - naturalne szambo - zanik jezior jest bardzo szybki [dolina Czerska - 80% jezior zniknęło przez 10 tyś. lat.

- system pradoliny - daje równoleżnikowe odcinki pradolin rzek, a pomiędzy nimi są wąskie przełomy południkowe. Kilka wielkich pradolin i wąskie przełomy.

Rzeki niżu polskiego maja zygzakowaty układ.

Krajobraz młodoglacjalny:

- rzeźba wzgórkowo - pagórkowata i bardzo żywa

- dużo zagłębień bezodpływowych

- rynny subglacjalne

- obszary endogeniczne - nie są odwadniane do światowego oceanu tylko są odwadniane do środka bez odwodnienia na zewnątrz (świadczy to o młodości sieci hydrologicznych)

- sieć hydrograficzna ma nie wyrównany spadek linii podłużnej

- ); profil rzek niewyrównany - cecha młodości profilu glebowego

- duża stromość zboczy, wzgórz i dolin

- zbocza strome i krótkie; dużo jezior, ciągi rynien glacjalnych - rzeźba młodoglacjalna

- Najmłodsze elementy rzeźby - na wybrzeżu u schyłku ostatniego zlodowacenia - linia Bałtyku 80 m. niżej niż teraz.

- Najmłodsze elementy dna dolin - piaski rzeczne, potem wody powstają w strefie wybrzeża, u schyłku ostatniego zlodowacenia linia znajdowała się 80 m. niżej, od 40-70 km przesunięta na północ.

Krajobraz staroglacjalny:

- doliny szerokie

- nie ma obszarów endogenicznych

- nie ma rynien glacjalnych ani zagłębień bezodpływowych

- nie ma rynien, wytopisk, łagodne, długie zbocza - staroglacjalna

Rzeźba Polski w ujęciu regionalnym - cechy:

• pasowość rzeźby - duże cechy pasowości nabyte w czasie zlodowaceń (układ trójstopowy).

Strefy pasowości:

• niziny nadmorskie 50 m n.p.m.

• pas wysoczyzn pojeziernych 100-300 m n.p.m.

• kraina wielkich pradolin - bruzda środkowa 100-150 m n.p.m. pradolina ma 50-130

• pas wyżyn południowych 200-600 m n.p.m.

• pas starych gór - do 1600 m n.p.m.

• pas niżu podkarpackiego 150-250 m n.p.m.

• pas górski Karpaty (bez Sudetów)

• wielorakość pochodzenia

• poligenetyczność rzeźby - rozkładanie się rzeźby o różnej genezie, pochodzeniu - Zapadlisko Przedkarpackie, Równina Zalewowa Wisły

• kanały ulgi pokryte pokrywa madową (najmłodszy element rzeźby) należą też do nich formy wybrzeży

• metachroniczność rozwoju - rozwój zróżnicowany w czasie [najstarsze zrównania - krasowienie, jaskinie - 65-50 mln lat; Karpaty - 16,5 mln lat - powstawała 24-10 mln lat; równina pod Śnieżką sięgała pod Gorzów.

• Pasowość uwarunkowana pobytem lądolodu - pas ostatniego zlodowacenia - 20 tyś. lat; faza poznańska - 18 tyś; pomorska - 15 tyś; wybrzeże - pare tyś. lat.

• Powstanie Sudetów , najmłodsza równina denno-morenowa ok. 10 mln lat temu.

Sieć dolinna:

- wyraźna przetrwałość form dolinnych

- w pradolinach są nagromadzenia wydm śródlądowych

- największe sandry w Polsce powstały podczas ostatniego zlodowacenia na Wale Pomorskiem

- równiny zalewowe - najmłodsze elementy rzeźby terenu Polski

- linia brzegowa - bardzo młoda, bo podczas ostatniego zlodowacenia Bałtyku jeszcze jej nie było; powstała dopiero później.

Klimat Polski

• po silnych wahaniach holocenu - klimat w miare ustabilizowany

• gwałtowne zmiany ok. 10 tyś. lat temu (-2,-3^oC - kiedyś średnia temp.; początek holocenu - lasy sosnowe temp. +5, +6^oC), przez 600 lat temp. Podniosła się o 5^oC.

• od okresu 9-tyś. paruset lat podnosiła się 8-5000 lat osiągnęła swoje maksimum - optimum klimatyczne holocenu

• dominuje cyrkulacja atlantycka - wiatry zachodnie

• w młodym holocenie - wahania klimatyczne - w okresie subborealnym ochłodzenie klimatu - więcej opadów, rozwój lodowców

• okres subborealny ok. 2,5 tyś. lat temu - ochłodzenie

• data 400-1200 - okres cieplejszy, suchy - tzw. Era wikingów - ocieplenie - sprzyjało ekspensji wczesnośredniowiecznej

• okres ocieplenia - sprzyjało powstawaniu państwowości w Europie

• 1200-1400 - zwilgocenie i ekspansja lodowców górskich - lekkie ochłodzenie - były coraz większe i dłuższe lodowce

• 1400-1550 - cieplejsze lata

• 1550-1850 - mała epoka lodowa zamarzanie Bałtyku w całości

• Największe zlodowacenie Bałtyku gdy średnia temp. roczna w skali globalnej spadła o 1^oC

• Dzisiejszy klimat bada 64 stacji metaklimatycznych, 260 posterunków meteo

• długość serii pomiarowej - 200 lat - w Warszawie pomiary opadów; Poznań - natężenie przepływu powietrza

• Kraków, warszawa - badanie klimatu - bardzo mało takich stacji

• średnia temperatura roczna - duże wahania 4,6-9,6^oC, 5^oC - zmienność w okresie 200 lat (W-wa)

• opady - za 170 lat przeciętnie 560 mm dla Warszawy (niekiedy: 370 mm, 1100 mm) - duże wahania opadów - konsekwencje to wzrost opadów - nalesienie przepływu rzecznego wzrasta o 100%

Charakterystyka czynników kształtujących klimat w Polsce:

a. cyrkulacyjne - związane z czymś co przychodzi z zewnątrz; nasz klimat uzależniony jest od tego co dzieje się na zewnątrz.

b. radiacyjne - pionowa wymiana energii (atmosfera - ziemia/podłoże) - różnicuje klimat na szerokościach geograficznych.

Ad a. CYRKULACYJNE:

• ścieranie się z suchymi masami kontynentalnymi o przebiegu cyrkulacyjnym - decyduje przestrzenne zróżnicowanie układów ciśnienia

• częstość pojawiania się układów wysokiego i niskiego ciśnienia, miejsce ich rodzenia się

• kierunki napływu mas powietrza

• częstość przechodzenia frontów atmosferycznych [front - granica między dwoma masami]

• zróżnicowane ciśnienie atmosferyczne - dwa centra napływające na Europę: sezonowy wplyw

• Niż Islandzki - najwyższy rozwój w styczeń -potem ciśnienie 995 hPa; latem słabszy, ciśnienie = 1100 hPa

• Wyż Azorski - wpływa na Europę Środkową pulsacyjnie; zimą niewyraźnie zarysowany. Niekiedy zimą łączy się z wyżem nadalpejskim i przybliża się w kierunku wyżu skandynawskiego (bezchmurna pogoda);

Ciśnienie poniżej 1020hPa; latem decyduje o kształcie temp i pogody i wtedy ciśnienie powyżej 1020hPa.

• Pulsowanie wpływów

Azja:

lato

W N

N W

zima

opady monsunowe

• Najczęstsze cyrkulacje

8 sytuacji cyrkulacyjnych dominujących w klimacie europejskim (kształtuje pogodę w Polsce):

• 4 z nich to cyklonowe: zachodnia, pn-zach-cyklonalna, pd-zach-cyklonalna (najczęściej zimą), pd-cyklomalna (zima)

• Zachodnia - gradient baryczny, ruch wirowy, wiatr wieje wzdłuż izobar; powietrze do Polski napływa z zachodu.; najczęściej zimą ; mało opadów

• Pn-Zach-cyklonalne - inne ukształtowanie niżu w stosunku do Polski;

Nad Bałtykiem północnym powietrze napływa z półn - zach i krótko jest nad lądem zanim dotrze do Polski. ; dużo opadów; świeże powietrze

masy powietrza zbliżają się spiralami do centrum;

masy sięgają znad Morza Północnego i Atlantyku.

Półkula północna

• niż nad Szkocją - zasycone masy powietrza z południa - ciepłe masy powietrza zimą

• Pd -cyklonalna - odmiana - gradient baryczny sięga powietrze z południa; silne odwilże często na 1 dobę

- Antycyklonalna zachodnia - C2D - maksymalne aktywności latem wiatry z zachodu

- PN - wsch - cyklonalna - E_o - okres późnej wiosny, wczesne lato [maj lipiec]; cyrkulacja niżowa, powietrze zimne (jesień, wiosna)

E_o - do Polski powietrze napływa z pn-wsch i północy (wiosna). Wiosną ten kierunek powoduje, że otrzymujemy nagle zimne powietrze arktyczne.

- PN - wsch - antycyklonalna - E - maksimum od maja czerwca cyrkulacja wyżowa; przynosi przymrozki. E pn - wsch - z dalekiej północy Europy

- Pd - wsch i wsch. Antycyklonalna - E1 - jesienią i na wiosnę ; powietrze suche (polska złota jesień)

E1 - przynosi masy powietrza z północnego-wschodu (lato / jesień) - sucha jesień słoneczna

pojawienie się wiatrów wschodnich i pd-wschodnich - latem. Gradient baryczny - skręt wzdłuż izobar.

Udział wyżów i niżów w cyrkulacji w Polsce 50% : 50%

Masy powietrza ściągane do Polski:

• Powietrze Polarno-Morskie Ppm - znad północnego Atlantyku - wilgotne powietrze

• zima - odwilż (+1,+2^oC), zachmurzenie, śnieg z deszczem

• lato - ochłodzenie, wzrost zachmurzenia, opady

• ośrodek baryczny - niż islandzki

Największa częstotliwość - lipiec - 70% dni w ciągu roku. Średnio w roku - 65% czasu w roku z tego 16% przynosi opady

2 rodzaje Ppm:

• świeże-związane z układem ciśnienia znad Morza Północnego i Atlantyku; obfite opady(przez Danię)

• stare - zostawia opady od Anglii przez Francją

16% - powietrze świeże 84% - powietrze stare

• Powietrze Polarno-Kontynentalne PPK - suche, przychodzi ze wschodu, związane z układem wyżowym, powietrze suche

• zima - mroźna, bez opadów (słońce świeci - temp. - )

• lato - słońce, suche, gorące, upały

• ośrodek baryczny - zima - wyż azjatycki, lato - niż azjatycki

Największa częstotliwość - wiosna, jesień - 60% w marcu się pojawia. 29% czasu się pojawia.

• Powietrze Arktyczne PA - napływa z północy i północnego-wschodu - znad Morza Arktycznego, Wysp Arktycznych (wiosna - kwiecień, maj; jesień - październik)

• Jesień - zwiastun pierwszych przymrozków - znaczne ochłodzenie, przezroczystość powietrza, spadek temperatury przy gruncie.

Powietrze to przynosi zawsze znaczne ochłodzenie, duża zmienność pogody

• ośrodek baryczny - wyż arktyczny

• 4 % dni w ciągu roku

• występowanie późnych przymrozków wiosennych i wczesnych jesiennych

PAm - ogrzewa, nawilża; PAk - suche, bardzo mroźne

• Powietrze Zwrotnikowe Morskie PZm - dociera z wyso Azorów, Morza Śródziemnego

• wilgotne, bardzo ciepłe powietrze

• lato - gorące, burzliwe, tropikalne noce (20^oC)

• zima - gwałtowne odwilże i ocieplenia (w środku zimy mamy wiosnę)

• 2 % dni w ciągu roku - 7 dni - są lata kiedy nie pojawia się wcale

• Powietrze Zwrotnikowe Kontynentalne PZk - dociera znad Azji Mniejszej i Afryki

• pogoda gorąca, słoneczna, sucha

• jesienią - lato - złota jesień

• 2 % dni w ciągu roku

Typy pogód:

- zmienność pogód - cykl 2-3 dniowy

Fronty atmosferyczne - przechodzą przez Polskę przez 125 dni; 60% dni -mogą cechować się gwałtownymi zmianami pogody.

50% fronty z zachodu na wschód

35% fronty z północnego-zachodu na południowy-wschód

Ad b. RADIACYJNE CECHY:

- wymiana ciepła na powierzchni ziemi

- cyrkulacyjne - zmiany pogody, zmiana mas powietrza

W pewnych obniżeniach gromadzą się chłodniejsze masy - większa wilgotność - nasycenie 100%- pojawiają się mgły.

Wymiana energii pomiędzy atmosferą na powierzchni gruntu.

Do powierzchni czynnej - bezpośrednio tam promieniowanie rozproszone w atmosferę. Bezpośrednie promieniowanie - działanie albedo - stosunek promieni odbitych (lód najbardziej odbija) do pochłoniętych.

Grunt - skała ciemna - lokalne zróżnicowanie ciśnienia - ogrzewa się powietrze. W warunkach pustynnych unosi się gwałtownie.

Bańka powietrza - powietrze stoi - trąba powietrzna, tworzy się próżnia i na przestrzeni kilometra zawirowania.

O intensywności świadczy grunt (ciemny i jasny nagrzewają się zupełnie inaczej).

- Czynniki radiacyjne zależą od kąta padania promieni słonecznych.

- Usłonecznienie - ma duży wpływ na czynniki radiacyjne; zróżnicowane ze wschodu na zachód w niewielkim stopniu. Na zachód docierają bardziej atlantyckie masy.

Średnie usłonecznienie jest nieduże - 4 godz. na dobę - bezpośrednio docierające na powierzchnię ziemi.

Średnia 4 godz. - max - Wyżyna Lubelska 4,5 h

min - Górny Śląsk 3,5 h (zapylenie, okręg przemysłowy)

- Lato - czerwiec - średnia suma dobowa 9 h na pn. skraju Polski (wsch. pobrzeże Bałtyku - zatoka Gdańska).

- 8 h na dobę - wsch. Mazowsze i Podlesie; Pd krańce - Karpaty i Sudety oraz G. Śląsk 6 h.

- Zima - (najkrótsze dni) - najdłuższe Pd Polska - Karkonosze, Tatry - 2 h na dobę, Białosuwalszczyzna i wybrzeże - 0,5 h na dobę

Kierunki wiatru:

• kierunki wiatrów wynikają z układów ciśnień

• od lipca do września - wiatry zachodnie SW - NW

• najsilniej - Polska pn-zach - częstość wiatru 5× większa nad wiatrami zachodnimi niż z sektorów wschodnich

• prędkość wiatru - max prędkość - styczeń 5,2 m; min sierpień 3,1 m. (Warszawa 4, m/s)

• słabsze - kotliny przedgórskie, Warszawa, w rowach zapadliskowych [kotliny - 60-70 dni w roku to cisza]

• max wiatrów - 11 m - Śnieżka; 7 m - Kasprowy Wierch - na prędkość wiatru - szorstkość podłoża; do Śnieżki - po nizinie - brak czynnika, który spowalnia; szorstkość powierzchni - to las, góry też; góry wyhamowywują prędkość wiatrów

• większe niż średnie - wybrzeże - Hel - powierzchnia morza niewielka, sprężanie zwrotne między falami a wiatrem (szybko wieje przy powierzchni - falowanie)

• szorstkość wiatru - wydmy śródlądowe ; zimne powietrze jest bardziej lepkie - im wyższa temperatura - tym lepkość mniejsza

• wiatry wolne = lokalne, dobowe lub półdobowe

WIATR FENOWY:

• wiatr unosi się do góry - zachodzą przemiany wilgotnoadiabatyczne - powietrze ochładza się o 0,6^oC na 100 m - para wodna zamienia się w chmury - kondensacja pary wodnej; po przejściu przez wierzchołek góry powietrze spada w dół i ogrzewa się suchoadiabatycznie o 1^oC na 100 m

• wiatr fenowy - związany z występowaniem różnic ciśnienia po obu stronach łańcucha górskiego

• fen 0 suchy, silny, porywisty, ciepły

BRYZA:

• powstaje na wybrzeżach morskich i nad wielkimi jeziorami - bliskość zbiorników wodnych i powierzchni lądowych; wieje od wyżu do niżu

• różnice nagrzewania powierzchni lądowej i wodnej

• wyraźne bryzy wieją przez ok. 25 dni w roku

• bryza dzienna - wada pochłania promienie, ląd szybko się nagrzewa; ciepłe powietrze jest lekkie i unosi się do góry - powstaje niż, morze wolniej się ogrzewa - chłodniejsze - powstaje wyż; bryza wieje z morza na ląd

• bryza nocna - ląd szybciej traci ciepło, w nocy słońce nie świeci, ląd nie ogrzewa się - tworzy się wyż, woda oddaje ciepło, sucha bryza z lądu do morza, ciepłe powietrze unosi się do góry - ogrzewa wodę.

CECHY TERMICZNE KSZTAŁTUJĄCE KLIMAT W POLSCE

- rozkład przestrzenny średnich temperatur rocznych

• średnia najwyższa roczna temperatura 8,5 ^oC i - pd-zach część Polski, pd-zach WLKP, Dolny Śląsk, zach. część Kotliny Sandomierskiej, Kotlina Oświęcimska i Raciborska

• najniższa - 6,5 ^oC - pn-wsch Polska, Suwalszczyzna, Ziemia Augustowska, góry Świętokrzyskie, Pojezierze Kaszubskie

• góry - zasada zmniejszania się temperatury o 0,6 ^oC

• ruch powietrza adiabatycznie- suche i wilgotne

• bezruch powietrza - zmiana temperatury o 0,6 ^oC

• skrajnie niskie temp. - Góry Świętokrzyskie +5,7 ^oC, Śnieżka +0,2 ^oC, Kasprowy Wierch -0,8 ^oC

- zmienność temperatur:

• zima / styczeń - przebieg południkowy izoterm (-1 ^oC średnia stycznia - wsch. część Polski, -5 ^oC - Suwalszczyzna, Roztocze -4,5 ^oC, Pojezierze Kaszubskie -3 ^oC (leży wysoko), góry Świętokrzyskie, Karpary i Sudety

• lato - układ równoleżnikowy - najcieplej - Nizina Śląska i Pd WLKP - 18,5 ^oC, pas Wielkich Dolin, Podkarpacie 18,5 ^oC, Kotlina Warszawska, Sandomierska, Zapadlisko Przedkarpackie, Dolny Śląsk, Lubelszczyzna 18,5 ^oC; do 17 ^oC i morze, 16,5 ^oC - pojezierze Kaszubskie i góry Świętokrzyskie

- amplituda rocznych temp. - amplituda średnich miesięcy

- amplituda 19 ^oC - temp. najchłodniejsza -1 ^oC, najcieplejsza +18 ^oC

- izoamplitudy rosną w kierunku wschodnim

- klimat oceaniczny - zach., klimat kontynentalny - wsch.

- 19 a 23 - przejściowy oceaniczny do kontynentalnego

• styczeń -1,5 ^oC połudn. - na wybrzeżu się wygina - do Gdańska - ciepło sięga na wschód - dowód na ocieplający wpływ Bałtyku

• izoamplitudy na wybrzeżu wyginają się -ocieplający się wpływ Bałtyku

• wpływ Bałtyku wiosną i latem - ochładzający, zimą - wpływ ocieplający; jesień nad Bałtykiem - cieplej niż w kraju; wrzesień-listopada temp. wyższa o 4 ^oC

- temperatury bezwzględne - najwyższe w dziejach historii:

• Opole 29.11.1921 r. - +40 ^oC, 38,5 ^oC - Poznań

• Styczeń 1940 r. -41 ^oC - Siedlce, -40 ^oC - Żywiec

• inwersje temp. - dna kotlin zimne - wychłodzone, a szczyty gór ocieplone

04.02.2006r.

Termiczne pory roku:

• przedwiośnie - zaczyna się gdy średnia temp. dobowa 0 ^oC, przychodzi od Dolnej Odry - Zalew Szczeciński; przypada na II i III dekadę lutego, do końca lutego obejmuje cały obszar Polski; jednak do wschodniej granicy dociera dopiero w II dekadzie marca

• wiosna - gdy średnia temp dobowa 5 ^oC - przychodzi od strony Niziny Śląskiej (5 ^oC - początek okresu wegetacji), przypada na III dekadę marca, najwcześniej: Nizina Ślaska, zachodnia Wlkp, Pogórze Karpackie, Kolina Sandomierska, I dekada kwietnia w całej Polsce

• lato - średnia temp. dobowa 15 ^oC, przypada na III dekadę maja, przychodzi z południa, Pogórze Karpackie, Dolina Sandomierska, Dolny Śląsk; koniec lata - Pojezierze - II dekada czerwca, koniec czerwca - wybrzeże. Najdłużej trwa 4 miesiące - góry Świętokrzyskie, Przedkarpacie,

a najkrócej 2 miesiące - Pojezierze.

W Karpatach i Sudetach 800mnpm - średnie temp. dobowe są zawsze poniżej 15 ^oC - brak lata termicznego.

• jesień - średnia temp. dobowa spada 15 ^oC - najwcześniej w górach, przypada na III dekadę sierpnia - Suwalszczyzna, kończy się w I dekadzie września; Jesień wkracza od pn-wsch. Trwa 50 dni na wschodzie i 70 dni na pojezierzu, a na zachodzie ok. 60-65 dni.

• przedzimie - średnia temp. spada 5 ^oC - koniec okresu wegetacyjnego. III dekada października - prawobrzeżna część dorzecza Wisły czyli wschód od Wisły; wybrzeże najpóźniej - II dekada listopada - przesuwa się na zachód wcześniej. Przychodzi z pn-wsch - tak jak jesień.

• zima - średnia temp. 0 ^oC, najwcześniej Suwalszczyzna (III dekada listopada), I dekada grudnia - cała Polska bez wybrzeża - ostatnia dekada grudnia. Czas trwania zimy - zróżnicowany - 120 dni - w górach, 100 dni - pojezierze Suwalskie, wschodnia Polska, pojezierze Kaszubskie; najkrócej - zachodnie wybrzeże, dolina Odry - 60 dni. Przychodzi z wsch i pn-wsch.

Okres wegetacyjny:

• 5 ^oC

• Suwalszczyzna - 190 dni

• Dolina Odry - 220 dni

• Kotlina Sandomierska - 220 dni

• Góry 1400 - 140 dni

• Najcieplej: Dolny Śląsk, Pd-zach. WLKP, Kotlina Sandomierska i Oświęcimska, Dolne Nadodrze- lato 100 dni, zima 80 dni

• Najchłodniej - Suwalszczyzna, mazury, Białostocczyzna i Pojezierze Kaszubskie - 70 dni lato, 100-120 dni zima

CECHY HYGRYCZNE KLIMATU POLSKI (opad i parowanie)

Opady atmosferyczne:

• izohiety - linie jednakowych opadów

• na rozkład opadów działa mapa fizyczna Polski

• wybrzeże 600-650 mm

• wał pomorski do 700 mm

• pas pradolin środkowej Polski do 500 mm i

• Kujawy 450 mm

• WLKP, Mazowsze - większość od pn-zach str. - wał pomorski - tam wszystko spada

• Góry Świętokrzyskie - więcej 650-800 mm

• Wielkopolska 500 mm, 650 mm - pogranicze WLKP - Góry Kocie

• Moreny czołowe 600-650 mm

• Pas wyżyn 600, 700 mm

• Kotlina Sandomierska 600, 650 mm

• Niecka Nidy 550 mm

• Tatry 1600 mm

• Śnieżka 1400 mm

• Kasprowy Wierch 1721 mm - opad - średnie wieloletnie 2400 mm

• ukształtowanie kontroluje wielkość i wysokość sum opadów

• początek maja - końca października 60% (z tego 40% czerwiec-lipiec-sierpień)

• tam gdzie przewaga sumy opadów jesiennych (wrzesień-listopad) nad sumami opadów wiosennymi (marzec-kwiecień-maj) to wskaźnik klimatu oceanicznego. Sumy opadów jesiennych przeważają nad wiosennymi (Nizina Śląska po Doliny Noteci), wybrzeże - przewaga jesiennych nad wiosennymi

• opady max: lipiec opady min: zima (styczeń, luty)

• anomalie: najwyższy opad 29.11.1897 r. - Sudety 394 mm - opad w ciągu doby, 30.06.1973 r. - Hala Gąsienicowa - 300 mm jednego dnia; 29.05.1968r. bardzo duże opady w Kaczanach.

• śnieg, pokrywa śnieżna - najmniejsza ilość dni gdzie pada śnieg 30-40 dni - zachód Polski,

pn-wsch - Suwalszczyzna 50 dni z opadami śnieżnymi, Tatry 145 dni, Karkonosze 120 dni.

• grubość pokrywy śnieżnej:

• najcieńsza: 20-30 cm na zachodzie

• 40-50 cm na wschodzie

• 70 cm i Suwalszczyzna

• 2 m góry

Parowanie - proces parowania zużywa dużą ilość energii, największy element bilansu wodnego po stronie strat (opad i kondensacja ropy - przychody)

- parowanie to jednocześnie ochłodzenie (pochłania energię)

- 2 wartości parowania: rzeczywiste i potencjalne

- im wyższa temp. tym parowanie wyższe

- rodzaje parowań:

• rzeczywiste - to ile wyparuje z powierzchni - najmniejsze na północy 350 mm,niż Polski400-450 mm (Kujawy 450mm), dopiero w górach 600-650 i tu dopiero rośnie.

• potencjalne - mówi ile wody wyparowałoby gdyby jedynym czynnikiem ograniczającym ten proces byłaby tylko ilość energii potrzebna do parowania

- obszary pustynne - parowanie potencjalne wyższe od rzeczywistego

- w okresie wegetacji (kwiecień do październik) średnie sumy parowania potencjalnego wyższe niż rzeczywistego (rośliny - zapas wody z gleby - zgromadzone podczas zimy)

- różnica między opadem a parowaniem potencjalnym to tzw - klimatyczny bilans wodny.

Ta różnica/wartość w Polsce jest ujemna.

- na Niżu Polski parowanie potencjalne 600-750 mm

- w górach parowanie potencjalne jest mniejsze od sumy opadów atmosferycznych.

Piętra klimatyczne:

KLIMAT	Tatry		Beskid Żywiecki/Średni	Sudety	G.Świętokrzyskie
		Zbocze pd				Zbocze pn
Zimny(-4,-2^oC)	>2350	>2200	-	-	-
Umiark. Zimny (-2,0^oC)	2350-2050	2200-1850	>1670	-	-
Bardzo Chłodny (0,2^oC)	2050-1650	1850-1550	1670-1400	>1260	-
Chłodny (2-4^oC)	1650-1200	1550-1150	1400-1080	1260-980	-
Umiark. Chłodny (4-6)	<1200	<1150	1080-680	980-570	>550
Umiark. Ciepły (6-8^oC)	-	-	680-260	<570	<550

Podział Polski na Reginy klimatyczne wg Romera:

• klimaty bałtyckie - pas 50 km, w delcie Wisły - dalej sięga do Żuław; dłuższa jesień, łagodne zimy, krótkie lata

• klimat pojezierze - pojezierze zachodnie i wschodnie

• krainy wielkich dolin

• wyżyn środkowych wyżyny: Śląska, Jura Krak-Częstochowska, Niecka Nidy, G. Świętokrzyskie, Wyżyna Lubelska z Roztoczem.

• podgórskich kotlin (Nizina Śląska, Zapadlisko Przedkarpackie)

• górskie i podgórskie (Sudety, Karpaty)

• zacisza śródgórskie

Te regiony klimatyczne dostosowane do form rzeźby.

Podprowincje - południkowo odcinane od siebie idąc z zachodu na wschód.

OBIEG WODY

- Są 2 fazy obiegu wody:

1^o atmosferyczne (parowanie , opad)

2^o kontynentalny (retencja, odpływ)

- Obieg wody uwarunkowany jest od cech: klimatycznych i nieklimatycznych

- Warunki wodne - stosunki hydrologiczne:

• woda - od atmosfery - opady, parowanie

• składowe zasolenie - atmosferyczna faza obiegu wody

• opad - po stronie przychodów, parowanie i odpływ - straty w bilansie na koniec roku.

• woda kiedy spadnie - wyparuje

• niekorzystne warunki hydrologiczne w Polsce (500-700 nad atlant.) - spada i paruje większość latem, na retencję przypada niewiele; ewaporacja - wyparowanie przez rośliny, las - odprowadzenie przez las - woda w powietrzu.

• Kontynentalna faza obiegu wody - kiedy spadnie - to co zatrzymuje się na powierzchni - retencja; 3 rodzaje:.retencja powierzchniowa, retencja przejściowa i retencja podziemna.

• Retencja powierzchniowa np.krzywy chodnik - dopóki woda nie wyparuje - jeziora - zasada (kałuże) zatrzymania wody lub np.stała postać - pokrywa śnieżna - lód.

• Udział opadów stałych do ciekłych - zachodnia Polska - najmniejszy do 12%, wschód do 20% na retencję, 20-25% w górach

• Zapas wody w śniegu (woda po stopieniu) - poniżej 30 mm - Zach. Polska; najmniejszy zapas wody <12%; wschód - do ponad 20% czyli 75 mm;Sudety100mm, Tatry200 mm, góry >25%

• Największa retencja powierzchniowa - jeziora róznego pochodzenia

• Jeziora polodowcowe na Niżu

- rynnowe (długie szlaki wód, odpływanie wód spod lodowca: Mamry, Czarna Hańcza, j.Drawskie, Gopło, j. Łakowskie),

- wytopiskowe (czołowo-morenowe, sandrowe: Śniardwy, Gardno),

- glacjalne w górach (w cyrkach lodowcowych: stawy tatrzańskie, Czarny Staw, Morskie Oko).

• Jeziora przybrzeżne - kiedyś stanowiły zatoki, mierzeje (Łebsko, Sarbsko,Wicko, Jamno, Bukowo, Kopań)

• Jeziora zakolowe - na równinach zalewowych - proces meandrowania (Dolina Wisły, Prosny)

• Jeziora śródwydmowe - (deflacyjne) - niewielkie, płytkie -Międzyrzecze Warciańsko-Noteckie

• Jeziora krasowe -powierzchniowe,w głębokich lejach krasowych(pojezierze ŁęczyńskoWłodawskie

• Deltowe - Drużno 1 szt

• Zaporowe: naturalne i sztuczne. Naturalne w Tatrach na Chryszczatach. Sztuczne na Dunajcu,Wiśle

• Rozmieszczenie jezior naturalnych jest bardzo nierównomierne w polsce. Jeziorność kończy się na zasięgu na lini ostatniego zlodowacenia (Dolina Bugu, Narwi, Biebrzy, Łęczyńsko-Włodawskie)

• Pojezierze mazurskie 4,5% jezior; pojezierze pomorskie 2,4%, WLKP i Kujawsko-Pomorskie 1,4% pojezierze wschodnie >15% jezior.

• Obszary silnie zalesione kiedyś poprzez wycinanie ich teraz powstają silne wezbrania- brak bariery.

- 3 rodzaje jezior:

1^o bezodpływowe - pionowa wymiana wód (opad i parowanie) - małe wytopiskowe. Bardzo dużą rolę spełnia w zasilaniu wód gruntowych

2^o przepływowe - duże

3^o odpływowe - dobra regulacja stanu wód i przepływy w rzekach, brak głębokich niżówek, na wiosnę brak gwałtownych wezbrań; zasilane głównie wodami podziemnymi; mogą być w rzekach odpływających z tych jezior.

Intensywność wymiany wód:

• Rzeki przepływowe - szybka wymiana wód - 4 razy wymieniana woda w ciągu roku; duże jeziora - raz na 2 lata

• % zasilanie wodami powierzchniowymi i głębinowymi: jeziora głębokie (strefa wodonośna) - 20-30% , przepływowe 2-5% głębin.

Wielkość retencji w wodach:

• Jeziora duże - powierzchnia 50 ha - magazynują najwięcej wody (ponad 95%)

• Więcej jezior jest na Pomorzu >4000 niż na Mazurach >2000, ale te na Mazurach są większe (w retencji odgrywają większą rolę)

Zwierciadło wód w jeziorach:

- listopad - stany niższe od średnich roku - obniżają się do stycznia, luty - niskie stany, dopiero w marcu wzrost zwierciadła wody aż do maja, czerwiec - wyższa temp. - obniżenie poziomu wód do poziomu z marca , w lipcu przez silne parowanie obniża się aż do min i tak jest do sierpnia.

Największe jeziora w Polsce:

Śniardwy, Mamry, Łebsko

Najgłębsze jeziora w Polsce:

Hańcza, Drawsko

- Roczne amplitudy 50-250 cm -największe wahania - jeziora bezodpływowe (zamknięte zbiorniki wodne), przepływowe 50 cm - najmniej.

Przepływowe - pojezierze Mazurskie - opad 18%, parowanie 20%, odpływ jezior do rzek 80%.

- Zanik jezior - sedymentacja mineralna, chemigeniczna - działanie flor chemiganicznych;

piogeniczna - to co po obumarciu roślin spada na dno - gatia (szambo naturalne).

Od połowy XIX w zanikanie jezior - przez regulacją, meriolację, eutrofizację rzek.

Retencja przejściowa

Retencja przejściowa - chwilowe zatrzymanie wody w bagnach i torfowiskach.

Powierzchnia zajęta przez torfowiska ok. <5% powierzchni Polski.

Torfowiska utrzymują wilgoć - na nich dobrze rosną łąki.

Ilość wody nagromadzonej w torfowiskach 15-16 mld m³ wody. 480 mln (0,5mld)- tyle oddają one wody.

1/30 jest wypuszczana z tej co jest nagromadzona.

Retencja podziemna

Retencja podziemna - chwilowe zatrzymanie wody w podłożu; w skałach pokrywowych i w litych.

Retencja podziemna - chwilowe zatrzymanie wody w podłożu, frakcja mułków, iłów, glin, na ich powierzchni piaski, żwiry, warstwy wodonośne, woda gromadzi się na powierzchni ziemi, woda infiltruje przez przestrzenie żwirowe i zatrzymuje się na warstwie nieprzepuszczalnej tworząc zbiorniki wód poziemnych. Ważne są warunki infiltracyjne, im grubszy piasek tym warunki infiltracyjne lepsze, - czyli lepsze zasilanie. Korzystne warunki znajdują się na terenie ostatniego zlodowacenia. Dużo zagłębień bezodpływowych piasków i żwirów, gdzie woda swobodnie może przesiąkać do dolnych poziomów wododziałowych, wody porowe, liczne wytopiska - Zagłębienia Poj. Pomorskiego i Warmińsko - Mazurskiego

Zróżnicowanie warunków infiltracji w Polsce:

1. korzystne warunki:

Korzystne warunki mają obszary z ostatniego zlodowacenia a zwłaszcza pojezierza i Mazury.

Także obszary wyżyn - zbudowane ze skał węglanowych Śląska, Małopolska, Wyżyna Lubelska z Roztoczem, Jura Krakowsko - Częstochowska, G. Kaczawskie, Tatry zach - zbudowane są one z wapieni. Wody porowe, wody szczelinowe, i krasowe.

2. niekorzystne warunki:

- na nizinach w dolinach i pradolinach (tam gdzie są mady rzeczne)

- Dna dolin - każda powódź na równinie zalewowej pojawi się drobny materiał depononowany, zaczyna on tworzyć madę rzeczną (urodzajna) - lepiszcze dostaje się w głąb ziemi; dna dolin - dużo piaski i żwiru.

- w górach bez skał węglanowych

- Góry, gdyż są tam duże spadki, nachylenie terenu, piaskowiec - Flisz Karpacki - ma lepiszcze wapniowe, które jest zapychane,

- Niziny - obszary wysoczyzn morenowych z glin zawałowych - warunki pośrednie

- Aglomeracje miejskie - 2% powierzchni Polski - dopływ rynnowy do kanalizacji z dachów, kiedyś z ulic docierała woda, bo nie było asfaltu dziś infiltracja z ulic 0%.

Główne zbiorniki wód podziemnych:

• Utwory pokrywowe - liczne utwory III i IV - rzędowe - wody porowe

• W skałach starszych - szczelinowe, jeżeli jest wapień - ścieki krasowe

Zasoby są tym większe im więcej wody dostanie się w głąb ziemi. Nie oblicza się kubatury piasków, aby stwierdzić ile znajduje się w nim wody.

Pojęcie odnawialności - można sprawdzić tempo infiltracji do poziomu infiltracyjnego, zasilanie poziomu 1l/s/km², więcej wody nie można wczerpać niż 1 l/s/km² - miara odnawialności - natężenia infiltracji.

Zasoby odnawialne - to takie, które są zasilane wodami z powierzchni (piaski, żwiry) na niżu miedzy glinami i iłami, stożki piargowe. W górach aluwialne rzeczne, wypełnione piaszczystymi dolinami,

** osady IV -rzędowe w osiach dolin i kotlinach - prawie cała Polska pokrywają w całości - ¾ zasoby odnawialne - decyduje o zasobności wód podziemnych. Zasoby odnawialne w osadach IV - rzędowych dochodzą do 2 l/s/km² w Polsce pd i środkowej, 3 l/s/km² w Polsce południowej, 5 l/s/km² w Polsce pn (dolina Noteci w połączeniu z Wartą do Odry, Poj. Kaszubskie, Poj. Drawskie, Poj. Suwalsko - Augustowskie), pozostała część Pomorza 2-3 l/s/km² - pradoliny i doliny, 1-2 l/s/km² - wyżyny i góry - słabe, 1-2 l/s/km² - Sudety, Tatry zach - skały krystaliczne.

Miocen - drobne, zapylone pyłem węglowym,

Pliocen - żaden poziom - piasków, 50 - 40 m - iły pstre - porozcinane

Odnawialność wód wynosi 0,5 l/s/km², sporadycznie do 2 l/s/km²

W rejonie Łodzi - artezyjskie wody oligoceńskie - pod ciśnieniem - spływ sanowy - Niecka Warszawska pokryta formacją roślinną, uszczelnione pstrymi iłami, następnie piaskami.

Infiltracja - doskonała woda o wspaniałych walorach smakowych i mineralnych - 2 poziomy mezozoiczne - kontrolowane spożycie - odnawialność 0,5 l/s/km²

** Wody III - rzędowe - pd Niecka Nidy, roztocze - silnie uszczelnione, wapienie i gipsy - kwas gipsowy w gipsach dużej zawartości siarczanu powoduje powstanie wód leczniczych. III - rzędowe wapienie na Roztoczu 2 l/s/km² na dnie fliszowym - wody paleogeniczne < 1 l/s/km² .

Wody kredowe - niższe, margle i wapienie uszczelniają, wody doskonałe smakowo i mineralogicznie, Wyż. Lubelska - 3-5 l/s/km² , Niecka Łódzka < 2 l/s/km² oraz Niecka Warszawska- te dwie niecki mają wodę mioceńską, Gdańsk < 3 l/s/km² Niecka Śródsudecka - <2 l/s/km², flisz Karpacki kredowy<1 l/s/km².

** Utwory jurajskie - wapienie jurajskie - Jura Krakowsko - Częstochowska, Wyż. Lubelska, mezozoiczna osłona G. Świętokrzyskich - 2-3 l/s/km² , ograniczony zasięg Tatry Zach. - zbite wapienie homogeniczne < 1 l/s/km².

Skały triasowe - stare wody - uszczelnienie wapieniami i dolomitami - Wyż. Śląska, dolna część osłony mezozoicznej G. Świętokrzyskich - wysoka odnawialność 4 l/s/km².

** Wody paleozoiczne - głęboko położone wapienie i dolomity na Wyż. Krakowsko - Częstochowskiej - 4 - 2 l/s/km², środkowego dewonu w G. Świętokrzyskich 4 l/s/m. Wody Wałbrzyskie - piaski karbońskie, formacje węgla produktywnego - 2 l/s/km².

IV - rzędowe utwory grubieją kierując się ku północy, dla 95% dominujące znaczenie maja wody IV - rzędowe, Poznań korzysta wyłącznie z wód IV - rzędowych - Równina Zalewowa Warty, Dęblin - stały durszlak, Pradolina Warszawsko - Berlińska, Moszna 80 m piasków iluwialnych.

Na terenie Polski % zaleganie utworów:

• czwartorzędowe - 95

• trzeciorzędowych - 80%

• kredowych - 20%

• jurajskich - 10%

• triasowych - 2%

• paleozoicznych - 1%

(azotyny, bakterie colli - w górnej warstwie III - rzędowej)

Najgłębiej w obszarach skrasowiałych - Wyż. Lubelska, Jura Krakowsko - Częstochowska, 1 zwierciadło wód podziemnych na głębokości 50 m, Pomorze - wody wododziałowe 10-15 m - sucho, denno - morenowe - 3-10 m.

Niż - najgłębsze zaleganie wód gruntowych - strefu moren czołowych.

Dna dolin - poozone płytko, mady, sucho, nieprzepuszczalne.

Wahania roczne I poziom wód gruntowych 2000 posterunków mirzących wahania, 96% obserwacji wahań nie przekraczaja 5 m (0,5 % powierzchni 10 m), obniża się zwierciadło wód gruntowych - przez melioracje rzek co osłabia infiltracje.

Odpływ

Silna krętość powoduje zmniejszenie spadku. Sieć rzeczna:

• 99,7 % odpływa do Bałtyku,

• 0,2 % odpływa do M. Czarnego,

• 0,1 % odpływa do M. Północnego (tajga).

Powierzchnia dorzeczy:

• Wisła - 54 %

• Odra - 34%

• Rzeki przynależne do Bałtyku - 5,5 % (rzeki przymorza)

• Zatoka - 0,8 % (od Zalewu Szczecińskiego)

• Zalew wiślany - 4,7 %

Można zauważyć charakterystyczną asymetrie dorzeczy, prawe bardziej wykształcone od lewego.

Odpływ całkowity wód ma 3 składowe:

• spływ powierzchniowy - to co zatrzymuje się na poziomie wododziałowym,

• spływ podpowierzchniowy - to co płynie w zwietrzelinach, wsiąka w glebę,

• spływ podziemny - gdzieś na poziomie wodonośnym płyną w kierunku nachylenia, tylko w bardzo grubych ramach.

Odpływ podziemny mają Karpaty powyżej 8 l/s,

Wyż. Krakowsko - Częstochowska, Poj. Pomorskie, Kujawy - 7 l/s. Niziny środkowopolskie - ok. 1l/s.

Udział odpływu podziemnego w ogólnej masie odpływu to stosunek odpływu podziemnego do odpływu całkowitego. Informuje on o retencji danego dorzecza - średnia dla Polski 55 %, ogólnie 45%.

Im większy odpływ wód podziemnych tym mniejsze wahania w rzekach. Zbiornik jest zasilany, lecz część wsiąka - retencyjność zlewni jest mała.

Wyżyny zbudowane ze skał węglanowych - stosunek największy 60-75%;

Warta - chrom, ołów (wywierzysko krasowe) - wodoślaz nie ma śladu cykliczności wód.

Karpaty zasilane są w niewielkim stopniu <40% - gwałtowne wezbrania, polska środkowa 40-60 %.

Odpływ jednostkowy: - ilość wody jaka odpływa w ciągu sekundy z km²

Średni odpływ jednostkowy-obejmuje 3odpływy,ilość wody jaka odpływa w ciagu 1s z powierz. 1km²

Największy odpływ w górach - Tatry do 50 l/s, Sudety i Karpaty (poza tatrami) > 10 l/s,

Pojezierza Pomorskie - 10 l/s, pojezierza mazurskie - 5-10 l/s.

Niziny środkowopolskie - 2 l/s - denno morenowe doliny, dna dolin morenowych - < 2 l/s,

średni odpływ w Polsce - 5,6 l/s z km²

Reżim odpływu - rodzaje wezbrań powodziowych; spektrum rocznych odpływów stanów w wieloleciu - objętość dla każdej rzeki przez 100 lat.

Zmienność przepływu w ciągu roku:

• o bardzo zmiennych wezbraniach dobowych - Karpaty dolinne, Zach. Beskidy, silne wezbrania lecz sumy opadów małe

• mniej zmienne przepływy - Sudety - większa częstotliwość

• o wyrównanych przepływach - duża retencja, ewatotranspiracja, rzeki pomorskie podziemne i powierzchniowe.

Rodzaje wezbrań:

• roztopowe - najpierw w Polsce Zach.w lutym i marcu, Polska Wsch. marzec-kwiecień, Tatry IV-V

• opadowe, wyżyny i góry - lato VI - VIII (2000-4000 mm)

Reżim rzek - rzeki krótkie (Prosna, Soła), reżim Odry, Wisły - rzeki tranzytowe (opadowo - roztopowe). Na pd kraju dużo opadów główne latem w Karpatach, Sudetach i Wyż. Małopolskiej rzadko na pn. w Beskidach i Karpatach - cyrkulacja stacjonarna, która przyciąga fronty, kondensacja pary wodnej = opad. Nie zawsze duży opad daje duże wezbrania ( lipcu podczas powodzi woda nie miała gdzie wsiąkać).

• zatorowe - cecha charakterystyczna rzek płynących z pn na pd (na wodzie stojącej lód trzyma dłużej niż na wodzie płynącej, skute lodem rzeki zaczynają się spietrać - powstają zapory 5-10 m - woda zaczyna wylewać się na boki tworzenie zbiorników zaporowych (Włocławek 1982 r. - kra wpada o zbiornika);

• zatorowo - cofkowe - w ujściowych dolnych odcinkach Odry i Wisły - z gór spływa kra luty-marzec, na Bałtyku powstaje spiętrzenie sztormowe które wdziera się w ląd, i powódź kieruje się na pd - Żuławy Wisłane).

Zmienność odpływów:

• mała - Wyż. Krakowsko - Częstochowska

• duża - Karpaty, Sudety

• najniższa - na pojezierzach

• najwyższa - w górach

Odra do ujścia Warty o reżimie wodnym decydują rzeki Sudetów.

Poniżej ujścia Warty - Warta wezbrania w III, kra roztopowa przemieszcza się w III.

Powyżej ujścia druga fala z rzek: Studzienna… przemieszcza się w IV (I powódź marzec, Kwiecień - Odra); IV Sudety - rzeki tranzytowe.

Górna Wisła - VII maximum opadowe z Karpat, środkowy bieg rzeki i dolny - to odpływ roztopowy, większe fale w III, a nie latem, fala opadowa w Karpatach - rzadko podwyższony stan.

Bilans wodny - średni bilans dla Polski po stronie przychodu 605 mm opadu, zasilanie;

straty: odpływ stały 165mm +440 mm na parowanie, w skali wielolecia infiltracji i retencji nie określa się.

Syntetyczny składnik - współczynnik odpływu => stosunek ilości wody (odpływ) płynących rzekami do opadu ~0,27 = 27% opadów odpływa rzekami, a reszta to ewatotranspiracja (parowanie); 605= 165 +440

najwięcej Karpaty i Sudety - 0,3-0,6; Tatry 0,6; Poj. Mazurskie, Pomorskie, Wielkopolska 0,3-0,4,

Nizina Wlkp - 0,2 (90 mm) Noteć

Typy krążenia wody:

• szybkiego krążenia - duże zasilanie lato, wiosna - roztopowe, częste opady, mała infiltracja, małe zasoby wód podziemnych, , minimalna retencja, szybki spływ powierzchniowy (lato, wiosna), wysoki współczynnik odpływu powierzchniowego na podziemnym, amplituda przepływu duża, dużo dolin: Karpaty, Sudety, Sudety, Góry Świętokrzyskie.

• Powolnego krążenia - średnio duże zasilanie, śnieżne, silnie uszczelnione skały węglanowe - infiltracja wody, duża retencja i zasoby wód podziemnych, niewielki spływ powierzchniowy więcej powierzchniowego nad podziemnym, małe amplitudy, rzadkie wezbrania, brak niżówek, rzadka sieć dolin: Niecka Nidziańska, , Wyż. Krakowsko-Częstochowska, Wyż. Lubelska, Roztocze, Wyż Śląska

• Zróżnicowane krążenie wody - niziny środkowopolskie, małe zasilanie z topnienia śniegu, zróżnicowana infiltracja, średnie zasoby wód podziemnych, powolny i nieznaczny spływ powierzchniowy latem, jesienią, zimą - wiosną zmiany - wody z roztopów wiosennych. 80% - przepływu powierzchniowego, 20% w okresie niżówki, rzadkie wezbrania, głęboki niżówki - odpływ jest nierównomierny: Niż. Śląska, pd Wielkopolska, pn część Wyż. Lubelskiej, Polesie, Łódzkie, staroglacjalne obszary.

• Bardzo powolne krążenie wody - duże i regularne zasilanie, duża retencja, duża liczba jezior bezodpływowych, duży spływ powierzchniowy o nieznacznym i średnio dużym i wysokim % odpływu, bardzo małe amplitudy, przepływu, brak wezbrań i niżówek:

Pojezierza południowo bałtyckie

Gleby Polski

Gleba powstaje na kontakcie wszystkich sfer na powierzchni ziemi ( litosfera - przekształcona z atmosferą podczas wietrzenia skał; z hydrosferą - stosunki wodne, jakie poziomy glebowe; z biosferą - kwasy organiczne, profil skał, rozpuszczona krzemionka, nie rozpuszczone tlenki glinu i żelaza dają lateryt - 16º w klimacie umiarkowanym chłodnym 3-6ºC (Finlandia, pn Rosja); tundra - roślinność iglasta, tajga - kwasy huminowe AlO₃ (krzemionka) - poziom wmycia - pomarańczowe rudy, gleba bielicowa - biała niewykształcona.

Gleba składa się formy starej i nowej(woda - wilgotność, strefa aeracji) - gleba to wielofunkcyjny składnik wszystkich ekosystemów wodnych, lądowych będącym 3 fazowym produktem oddziaływania hydro-, lito-, atmo-, bio-sfery.

Typy gleb:

1. strefowe - związane z typem klimatu

• brunatno ziemne: brunatne i płowe: zajmują >50% kraju najwięcej na zach i pd - zach.

• bielico ziemne: na wsch Polski. Zajmują 25% - rdzawe bielicowe

• pozostałe gleby 25% - strefowe (zonalne), pozastrefowe (ekstrazonalne) np. czarnoziemy, śródstrefowe (instrozonalne), niestrefowe( azonalne).

czarnoziemy - oddziaływają z lessem, lessy w okolicach Hrubieszowa, Opatowa, Tomaszowa Mazowieckiego, Kotliny raciborskiej, Kotliny Oświęcimskiej - bardzo urodzajne gleby, gruby profil próchniczy, zawierają węglowodany

2. śródstrefowe

• mady - 5 % w Polsce - w dolinach rzecznych - mady Żuław Wiślanych - ilaste , mułkowate, piaszczyste; Puławy Wiślane - 1750 km pow.

• gleby hydrogeniczne - nie posiadają ukształtowanych stosunków wodnych

• bagienne - dawne obszary pojezierne(dawne jezioro) 8,7% pow.P-ki bagienne i pobagienne

• murszowe - zdegradowane torfowiska

• czarne ziemie - stepowa forma gleby, iły zastoiskowe, wysokiej akumulacji próchnicy sprzyja nieprzepuszczalna powierzchnia - rośnie w górę, narasta w górę profil.

Czarne ziemie 1% w Polsce, duże znaczenie dla produkcji Kujaw, Ziemi Wrzesińskiej, Kaliskiej, pd Wielkopolska, ziemie Kutnowskie, Szamotulskie - (gliny zwałowe),

nazwy ziem regionalne (Pyrzyckie Smolnice).

• rędziny - poniżej 1% w Polsce - na podłożu wapiennym, gleba zasadowa (dużo kamieni), bardzo urodzajna - Wyż. Lubelska, Krakowsko - Częstochowska, G. Świętokrzyskie, Pieniny, Tatry zachodnie, Niecka Nidziańska, Wyżyna Śląska.

• sołączaki - występują na Wale Kujawsko - Pomorskim, Inowrocław, - wody gruntowe są zasolone - roślinność halofilna - Ciechanów, Aleksandrów Kujawski; występują tam gdzie blisko powierzchni są sole cechsztyńskie.

• Naspy przystrefowe - powstają na Kujawach

3. niestrefowe

• brak dobrze wykształconego profilu glebowego, gleby inicjalne, górskie i antropogeniczne gleby:

• urbisole - wieloletnie zabudowanie - roślinność ruderalna

• hortisole - ogródki działkowe i parki

• industrisole - hałdy powykopaliskowe, bardzo dużo metali ciężkich

Najurodzajniejsze mady rzeczne, gleby typu czarnoziemu - Opatów, , czarne ziemie - zdegradowane pn część Karpat, Kot. Sandomierska, pd Wielkopolska, Kujawy , rędzinow na podłożu waniepnnym.

Gleby inicjalne:

- litosole

- regosole

- klangorowe

Roślinność Polski

Polska - kraj średnio bogaty w świat roślin - 3-7 tyś gatunków roślin naczyniowych (ubogi skład gatunkowy - cecha calej Eurazji położonej os alpidów).

Drzewa - 36 gatunków - rodzime:

• 7 iglastych

• 29 liściastych

Najważniejsze:

1. IGLASTE

• sosna zwyczajna: 70% powierzchni dzisiejszych lasów, nieduże wymagania, lasy obszarów wypoczynkowych, dolin rzek, na sandrach - monokultury, rozległe powierzchnie lasów,

• limba - iglasta z syberii, tajgi; relikt zimnych warunków klimatycznych, do form drzewiastych zaliczamy kosodrzewinę - krzewinka subalpejska - Karpaty, Sudety, kosodrzewina żyje 130-140 lat (wydmy łebskie),

• modrzew - wyróżniamy 2 rodzaje - europejski - endemit Polski w Tatrach , oraz europejski,

• świerk zwyczajny - przetrwał prze IV - rzęd - w pliocenie znany jako gatunek drurządny, środkowa Polska - od wybrzeży po Wyż. Lubelską - obszar bezświerkowy, w monokulturze sosny,

• jodła pospolita - biała rozpowszechniona i interglacjałach na różnych obszarach, głównie Polska środkowa -Antonin

2. LIŚCIASTE

• brzoza - 7 gatunków (ojcowska, czarna, omszona, brodawkowata, karłowa,ojcowska…) - drzewo bardzo rozpowszechnione na tundrach plejstoceńskich, obok wierzby I element, jest reliktem nie lubi miejsc zacienionych, brzoza z wierzbą i leszczyną,

• dęby: szypułkowy i bezszypułkowy, omszony - I stanowisko (Wyż. Łódzka)

• dość wcześnie w okresie preborelanym - sosna, brzoza, wierzba - 1000 lat temu, II okres borealny - leszczyna z dominowała wtedy las 8300-8600 lat temu, optimum klimatyczne nastąpiło 8000 tyś lat temu mieszanka drzew: grabowo, lipowo, bukowo, dębowa.

• Grab

Gatunki przechodnie stanowią 50% naszej flory:

• dąb szypułkowy, olcha, wiąz, dąb, wierzba, lipa, brzoza olsza, jesion, topola osika, klon zwyczajny.

• 17% gatunków ma swoja pn granicę zasięgu -lipa szerokolistna, modrzew europejski, topola czarna, step (miłek wiosenny, ostnica Jana, ostnica włosowata)

• granica wsch i pn - wsch (Atlantyckie rośliny) buk, jodła, jawor, klon polny, dąb bezszypułkowy: rośliny zielne: wrzosiec bagienny.

• granica pd orz pn skraj Polski - jarząb szwedzki, woskownica europejska, wierzba japońska, malina moroszka, bagno zwyczajne,

• granica zach - 10% gatunków - rzadkie rośliny pontyjskie(rośliny stepowe) -oset dziewięciu opokolistnych, olsza szara, świerk(z drzewiastych)

• endemity: nie wykraczają poza obszar Polski - modrzew Polski ( Karpaty wsch), złocień zawadzkiego (Pieniny), przytulnica krakowska;

• relikt: roślina która pochodzi z przed epoki lodowcowej - limba syberyjska - tajga, wierzba lapońska, rokitnik - klify pn. Polski - Mierzeja Sobreszowo, skalnica tatrzańska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy.

Typy zbiorowisk leśnych: (5 rzędów):

• lasy i zarosła kserotermiczne - sucholubne, piaszczyste) : lasy na Jurze Krakowsko - Częstochowskiej, Ojców, step, bory chrobotkowe, na mierzei Łebskiej, Ojcowski PN

• grądy - najbogatsze lasy pod względem składu gatunkowego, na wysoczyznach, na obszarach lessowych - pod uprawy rolne - buk, grąd, dąbrowy mieszane;

• lasy łęgowe - należą do rzadkości - równiny zalewowe - żyzne gleby - wytrzebione pod łąkarstwo - resztka lasu - uprawa dębów w Rogalinie, łęgi topolowe - podlega chorobą wirusowym,

• olsy - deskowy zbiorowiska - mierzeja Łebska

• Bory - ubogie w składniki pokarmowe, środowisko silnie zakwaszone, bór chrobotkowy, nadmorski

Zbiorowiska roślin zielnych:

• Murawy kserotermiczne - wyżyny wapienne, węglanowe, sucholubne

• Łąki grądowe - polany leśne, grądowe

• Łąki zalewowe - łęgowe

• Zespoły turzycowe - powstaje torfowisko, łąki kwaśne, torfowisko wysokie, wrzosowisko kwaśne, roślina tundrowa na świetlistych obrzeżach - suche podłoże.

Najważniejsze zbiorowiska leśne - puszcze i parki narodowe:

Puszcze na pn - wsch: Augustowska, Knyszyńska, Pilska, Kurpiowska, Białowieska

Puszcze Mazowsza: Kampinoska, Kozienicka,

Puszcze wyżynne: Świetokrzyska - puszcza jodłowa, Solska

Puszcze Kotliny Sandomierskiej - Sandomierska osnowa, piaszczysta, Niepołomicka (lasy mieszane)

Puszcza Karpacka i Bieszczadzka

Tatry - 2 pietra leśne to regle:

• dolny - bukowo - świerkowy

• górny - sosnowo - jodłowy

Puszcze zach Polski - Rzepińska, Bory Dolnośląskie, Nadnotecka, Goleniowska, Bukowa pod Szczcinem

Puszcze pn Polski - Bory Tucholskie, Augustowska, Bukowa, Goleniowa

Parki Narodowe:

• w górach: Karkonoski, Babiogórski, Tatrzański, Pieńsiński, Bieszczadzki, Gór Stołowych

• na wyzynach: Ojcowski, Świętokrzyski, Roztoczański

• na nizinach: Wielkopolski, Kampinoski, Ujścia Warty - ptactwo, Biebrzański, Trawieński

• nadmorskie: Soliński, Słowiński.

NE

G.Świętokrzyskie

Pl. WschEur PEE

SW

Masyw Czeski

NMKN

WMKN

---