Rozwój procesu od schyłku średniowiecza

Proces cywilny

1. Proces cywilny włoski:

- podstawą postępowania w sprawach cywilnych stały się zasady rzymskiego procesu

cywilnego (działalność glosatorów, komentatorów i kanonistów) , który nazwany został

procesem rzymsko-kanonicznym; jego cechy to:

• zasada pisemności -toczony głównie poprzez wymianę pism procesowych

• zasada skargowości i zasada dyspozycyjności (rozporządzalności)- tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu i dysponowanie swoimi prawami procesowymi i materialnymi; sędzia działał dopiero po otrzymaniu skargi powoda (nemo iudex sine actore)

• zasada kontradyktoryjności (sporności) - do samych stron należało gromadzenie i przedstawienie materiału procesowego; sędzia w ogóle nie działał z urzędu, jedynie na wniosek strony; w wyrokowaniu opierał się jedynie na materiale zgromadzonym przez strony i żądaniach powoda np. nie mógł zasądzić od pozwanego więcej niż tego domagał się powód (ultra petitum)

• zasada prawdy formalnej -sędzia nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, nie mógł brać pod uwagę okoliczności znanych, ale nie zawartych w aktach procesu - co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (non est in actis, non est in mundo);

• legalna teoria dowodowa (teoria dowodów formalnych) -przy ocenie dowodów sędzia nie mógł się kierować własnym przekonaniem, musiał trzymać się określonych prawem reguł, z góry określających wartość poszczególnych środków dowodowych:

• stadia procesu - dwa różniące się charakterem etapy przedzielone momentem wdania się w spór - litis contestatio:

• pierwsze stadium rozpoczynało się wniesieniem pozwu (citatio) z pisemną skargą (libellus actionis) zawierającą nazwisko powoda, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawa prawna, nazwisko pozwanego; jeśli skarga spełniała wymogi formalne to sędzia urzędowo pozywał drugą stronę i ustalał termin stawienia się w sądzie; pozwany mógł wnieść pisemną obronę (defensio), podnosząc zarzuty (ekscepcje) : *ekscepcje zwalniające od wdania się w spór - deklinatoryjne np. zarzut, że sprawa została już prawomocnie osądzona (exceptio rei iudicatae) lub, że w danej sprawie zawarto ugodę (exceptio litis finitae) - wnoszone i udowodnione przed wdaniem się w spór; *ekscepcje niweczące pretensje powoda - peremptoryjne np. przedawnienie, zarzut, że nastąpiło już zaspokojenie roszczeń powoda, mogły być one udowodnione jedynie po wdaniu się w spór; *ekscepcje zmierzające do odroczenia sporu - dylatoryjne np. niewłaściwość sądu, niesprawność pozwu (brak wszystkich koniecznych formalności), wnoszone i udowodnione przez wdaniem się w spór; na obronę pozwanego powód mógł odpowiedzieć repliką, a pozwany mógł odpowiedzieć na replikę - dupliką; możliwa była też dalsza wymiana pism procesowych

• gdy pozwany zaprzeczał roszczeniom powoda, a słuszność swych ekscepcji (deklinatoryjnej lub dylatoryjnej) nie mógł uzasadnić następowało wdanie się w spór

• drugi etap procesu - merytoryczny rozbiór sprawy; odtąd spór stawał się umocniony przed sądem (stronom nie wolno się było z niego wycofać bez zgody sądu i przeciwnika czy zmieniać treści skargi); tutaj też następowała wymiana pism procesowych, ale celem ich było badanie sprawy przez ustalanie faktów wymagających udowodnienia; służyła temu metoda wyodrębniania pozycji spornych, wymagających udowodnienia w postaci artykułów dowodowych (articuli probandi) polegała na przedstawianiu przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich zdań (pozycji) zawierających jeden fakt, pozwany musiał ustosunkować się na piśmie do poszczególnych pozycji skargi, twierdzenia uznane przez pozwanego albo przemilczane były uznawane za bezsporne, natomiast punkty sporne stawały się przedmiotem postępowania dowodowego, przy czym ciężar dowodu spoczywał na tym, który twierdził, a nie na tym, który zaprzeczał; wśród środków dowodowych najważniejszym było przyznanie się strony (confessio), następnie przysięga stron, zeznania świadków i dokumenty

• po zakończeniu sędzia wydawał wyrok stanowczy (sententia definitiva), który należało odróżnić od wyroku przedstanowczego (interlocutoria) - wydawanego w toku procesu w kwestiach incydentalnych (wpadkowych) nie dotyczących samej istoty sporu

• środkiem odwoławczym byłą apelacja (libellum appellationis) czyli odwołanie wnoszone przez stronę procesową do sądu wyższej instancji, który od nowa zajmował się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy i wydawał nowy wyrok; każda ze stron miała możliwość 2-krotnej apelacja; dopiero 3 jednobrzmiące wyroki kończyły ostatecznie sprawę

• wzrost roli zastępców procesowych: adwokatów (doradców prawnych, przygotowujących pisma procesowe) i prokuratorów (w imieniu stron występujących w sądzie)

• prawomocny wyrok -był tytułem egzekucyjnym; egzekucja prowadzona była przez specjalnego urzędnika z polecenia sędziego; rodzaje: *egzekucja na ruchomościach, za wyjątkiem przedmiotów niezbędnych do egzystencji; *egzekucja na nieruchomościach, gdy z ruchomości była niewystarczająca (subhastacja - sprzedaż na licytacji);*przymus osobisty (areszt za długi) -gdy dwie pierwsze nie przynosiły rezultatów

• z uwagi na przewlekłość postępowania w komunach miejskich stosowano skrócony tryb postępowania - sumaryczny, w którym większy był wpływ sędziego na tok postępowania, wybór i ocenę środków dowodowych; postępowanie było znacznie skrócone, uproszczone, bez litiskontestacji, art. dowodowych i apelacji od wyroków przedstanowczych

2. Kierunki rozwoju procesu cywilnego w czasach nowożytnych:

- w XVI w. - ukształtowanie się odrębnego procesu cywilnego od postępowania w sprawach

karnych

• powszechny niemiecki proces cywilny: połączenie pierwiastków procesu rodzimego i rzymsko-kanonicznego, wprowadzał dwie modyfikacje do reguł postępowania rzymsko-kanonicznego zaczerpnięte z dawnego procesu średniowiecznego:

• zasada ewentualności - inaczej przezorności - strona zobowiązana była do przedstawienia od razu wszystkich twierdzeń i zaprzeczeń, z jakimi miała w trakcie procesu wystąpić

• wymiana pism procesowych ograniczona do czterech: skargi, odpowiedzi, repliki, dupliki i dotyczyła od razu meritum sporu i kończyła się wydaniem przez sędziego wyroku na dowód - otwierającego nowe stadium procesu - postępowanie dowodowe przewidywał co ma być dowiedzione, która ze stron i w jakim terminie dowód ma przeprowadzić

• na podstawie akt postępowania dowodowego zapadał wyrok ostateczny; przy czym sędzia skrępowany był zasadą prawdy formalnej (wyrokowanie na podstawie przedstawionych danych, niezależnie od własnego przekonania o wartości dowodów i znajomości faktów);

• odwołanie - przez apelację do sądu wyższej instancji; od wyroku ostatecznego - rewizja (wysłanie akt do fakultetu prawnego jednego z uniwersytetów celem uzyskania wiążącej opinii -comminis opinio doctorum)

-wykształcenie się odrębnego procesu cywilnego we Francji, w którym również elementy

procesu rzymskiego zmodyfikowane zostały rzez pierwiastki rodzime:

• połączenie pisemności z ustnością

• silne uwidocznienie zasady dyspozycyjności w pierwszej fazie postępowania oraz zasadą sporności, zwłaszcza w postępowaniu dowodowym

• postępowanie było bardzo przewlekłe, dwa stadia * I stadium: pisemne pozwanie przeciwnika, wymiana pism między stronami dotyczących kwestii proceduralnych i merytorycznych (skarga, zarzuty, prośba o wyznaczenie terminu); II stadium: stan sprawy zawisłej - nie można było zmieniać skargi, nie można prowadzić układów; w tym stadium ustna rozprawa stron przed sądem i przedstawianie dowodów; przedmiot i rodzaj dowodu ustalany przez same strony, tylko w sprawach zawiłych sędzia mógł domagać się przedstawienia na piśmie punktów spornych w formie artykułowanej

• podstawą wyrokowania - referat sędziego sprawozdawcy sporządzony na podst. akt sprawy

• apelacja -zwyczajny środek prawny (wnoszona w ciągu 3 lat i 6 miesięcy, gdy wygrywający wezwał przeciwnika do jej wniesienia, a lat 10 gdy nie było takiego wezwania);

• środki nadzwyczajne: *opozycja przeciw wyrokowi zaocznemu; *restytucja -prośba o uchylenie wyroku w ostatniej instancji i przywrócenia stanu poprzedniego; *kasacja- skarga przeciw prawomocnemu wyrokowi składana do Rady Stanu z powodu naruszenia prawa materialnego, błędną jego wykładnię lub uchybień formalnych - nie można było zmienić wyroku na drodze kasacji, bo nie badano wyroku pod kątem merytorycznym (można było go bądź utrzymać go w mocy bądź całkowicie uchylić)

Proces karny

1.Proces karny włoski:

- przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i podlega państwowemu

karaniu

- zastępowanie dawnego procesu skargowego postępowaniem nowego typu, będący

zapowiedzią procesu inkwizycyjnego, cechy:

• postępowanie z doniesienia (per denuntiationem) -donoszący nie występował wprawdzie jako strona oskarżająca w procesie ale ponosił odpowiedzialność karną, jeśli postępowanie rozpoczęte na skutek doniesienia nie potwierdziło jego zasadności

• wywodziło się z sądownictwa kościelnego, gdzie istniała konieczność zwalczania ruchów heretyckich - instytucja inkwizytorów, sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach; postępowanie inkwizycyjne przeciw heretykom było wszczynane na podstawie denuncjacji będącej obowiązkiem wszystkich wiernych; czerpało elementy z procesu rzymsko-kanocznicznego (np. artykuły dowodowe) oraz dopuszczało stosowanie tortur w celu wydobycia zeznań; zostało skodyfikowane przez Innocentego IV w bulli „Ad extirpanda” z 1252 r.

• wdrożenie postępowania następowało z urzędu przez sędziego-inkwirenta na podstawie jakiegokolwiek powzięcia wiadomości o przestępstwie, czy to przez informację, czy na skutek wieści publicznej

• funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego skupione były w jednym ręku

• oskarżony nie był stroną, a przedmiotem postępowania; pozbawiony był prawa do obrony i apelacji

• proces był tajny, utrwalany w pisemnych protokołach stanowiących podstawę wyroku

• postępowanie dowodowe oparte było na teorii dowodów formalnych i dopuszczało stosowania tortur, jako sposobu wymuszania zeznań

• składało się z trzech stadiów: *postępowanie informacyjne =inkwizycja generalna - zbieranie wiadomości i gromadzenie materiału, celem ustalenia podejrzanego * postępowanie właściwe śledztwo = inkwizycja specjalna - podejrzany osadzany w zamknięciu, poddawany szczegółowemu badaniu, mającemu na celu zebranie dowodów, poprzez zadawanie pytań ułożonych w formie krótkich pozycji (artykułów) oraz spisywanie odpowiedzi; powtarzanie pytań wielokrotnie w celu wyłowienia ewentualnych sprzeczności; postępowanie dowodowe oparte było na legalnej teorii dowodowej, która dzieliła dowody pod względem ich wartości na różne kategorie: (dowody: pełne, półpełne, mniej niż półpełne); przyznanie się uznawane było za dowód pełny, królową dowodów (confessio est Regina probationum), w celu osiągnięcia tego dowodu stosowano tortury oraz; *osądzenie oparte było na pisemnych materiałach dochodzenia i na referacie sędziego-inkwirenta, który odgrywał decydującą rolę w czasie rozprawy końcowej, która to była czystą formalnością bo sprowadzała się do zatwierdzenia wyroku przygotowanego przez inkwirenta

2 .Rozwój postępowania inkwizycyjnego w XVI -XVIII w.:

- zwycięstwo postępowania inkwizycyjnego nad skargowym w sprawach karnych

związane z rozwojem absolutyzmu

• Carolina - utrzymywała jeszcze w pewnej mierze postępowanie skargowe; ale wszczęcie postępowania ze skargi związane z dużym ryzykiem, bo w razie uwolnienia podejrzanego z braku dowodów skarżący mógł być pociągnięty do odpowiedzialności za niesłuszne oskarżenie; stąd też wygodniej poszkodowanemu było wystąpić do sądu z doniesieniem o przestępstwie, co powodowało wszczęcie dochodzenia z urzędu (postępowanie inkwizycyjne)

• we Francji postępowanie inkwizycyjne wprowadzone zostało w ordonansie z Villers-Cotteret z 1539, szczegółowo rozbudowane w ordonansie z 1670;

• w Rosji istniała również odmiana postępowania inkwizycyjnego- rozysk, rozwinięta za Piotra I w postać już pełnego procesu inkwizycyjnego

• w Polsce utrzymał się proces skargowy również w sprawach karnych, z drobnymi wyłomami w kierunku zasady śledczej

3. Charakter i przebieg postępowania inkwizycyjnego

- mimo pewnych lokalnych odrębności w zakresie unormowania procesu inkwizycyjnego ,

jego podstawowe założenia były wszędzie takie same:

• wszędzie wszczynany z urzędu przez sędziego lub przez specjalny organ, na podstawie wiadomości, doniesień, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku itp.

• rozpowszechnienie się instytucji rugowników

• pierwsze stadium postępowania inkwizycyjnego (zwane w Niemczech inkwizycją generalną , we Francji -postępowaniem informacyjnym) miało na celu ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak wystarczających do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy; odbywało się wówczas sumaryczne przesłuchiwanie świadków, dokonywanie wizji lokalnych, rewizji domowej, zasięganie opinii rzeczoznawców

• drugie stadium postępowania (zwane inkwizycją specjalną, ściślejszą, we Francji- przesłuchaniem oskarżonego) stanowiło etap właściwego śledztwa, kiedy działanie inkwirenta skierowane było bezpośrednio przeciw podejrzanemu, który obecnie stawał się już oskarżonym; wtedy też z reguły następowało jego uwięzienie; przesłuchiwanie odbywało się tajnie, w obecności prowadzącego śledztwo i protokolanta, który je spisywał; sposobem zmuszania oskarżonego do składania zeznań było stosowanie tortur, zeznania złożone na torturach musiały być przez obwinionego potwierdzone po ich zakończeniu; możliwe było zwolnienie z tortur osób wyższych stanów (walka o zniesienie tortur była jednym z głównych haseł humanitarnej doktryny prawa karnego czasów oświecenia -jednym z pierwszych osób wypowiadających się przeciwko nim był Bartłomiej Groicki)

• stosowano teorię dowodów formalnych, która wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości, klasyfikacja dowodów odbywała się według ich wartości np. przyznanie się ==pełny dowód; zeznania dwóch wiarygodnych świadków==pełny dowód, do dowodów domniemanych (pośrednich) należały poszlaki (indicia)

• do wyroku skazującego zasadniczo wymagane było uzyskanie w postępowaniu inkwizycyjnym pełnego dowodu winy oskarżonego w razie nieudowodnienia - następowało uwolnienie od sądu, dające możliwość wznowienia w każdej chwili postępowania w razie pojawienia się nowych dowodów czy poszlak; w prawie niemieckim, przy dowodach częściowych (o wartości ½ pełnego dowodu) istniała możliwość wyroku skazującego na karę z podejrzenia, która była łagodniejsza

• rozprawa końcowa była ustna i jawna, z reguły stanowiła czystą formalność; według Caroliny wyrok miał być przygotowany już przed ostateczną rozprawą na podstawie zebranych materiałów, w czasie rozprawy wyrok był przez pisarza sądowego odczytywany, a sędzia pytał po kolei ławników, czy uważają wyrok za zgodny z prawem, na co każdy musiał dać odpowiedź twierdzącą

• ograniczona możliwość odwołania się od wyroku, a w niekiedy nawet niedopuszczalna

• specjalny tryb postępowania wykształcił się w procesach o czary: do wszczęcia wystarczały jakiekolwiek doniesienia, nawet nominacja - wskazanie imienia na torturach przez skazaną czarownicę; do wyroku skazującego wystarczyły dowody domniemane; brak ograniczeń co do świadków; rozbudowany system tortur; specjalnym środkiem dowodowym był zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic; stosowane były również metody szukania na ciele diabelskich znaków za pomocą nakłuć; istniał też zwyczaj przetrzymywania czarownic w czasie procesu w beczkach celem oderwania ich od ziemi uważanej za źródło tajemnej mocy

---