Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wieku
1. Zasady obowiązywanie ustawy karnej:
postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie karnej tj. zupełności formalnej oraz zupełności pod względem treści czyli zpełności materialnej;
zasada legalizmu (formalnej definicja przestępstwa) - „przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”
powszechność obowiązywania ustawy karnej; stosowanie jednakowych zasad wobec wszystkich
zasada formalnej równości - likwidowanie pozostałości feudalnych różnic stanowych
zasada, że ustawa karna nie działa wstecz lex retro non agit (występowały pewne odstępstwa: pierwszeństwo ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest względniejsza dla sprawcy lub nie uznaje już danego czynu za przestępstwo).
2. Pojęcie przestępstw. Klasyfikacja przestępstw:
formalna definicja przestępstwa (nullum crimen sine lege poenali), dominująca w ustawodawstwie
w dobie Oświecenia - ujmowanie przestępstwa również niekiedy za pomocą pewnych kryteriów materialnych (przez wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstwo i wywoływać reakcję karną państwa); elementy materialne w Theresianie i Landrechcie
u schyłku XIX wieku - odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć bezprawia materialnego; rezygnacja z badań samego przestępstwa; przedmiotem zainteresowania - nie czyn, a osoba przestępcy
dwa elementy decydujące o przestępności danego zachowania ludzkiego: obiektywny ( czy dany czyn był zabroniony przez prawo- bezprawność) i subiektywny (wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu - zawinienie)
utrwalenie pojęcia publicznoprawnego charakteru przestępstwa - każde przestępstwo wyrazem nieposłuszeństwa wobec ustalonego przez państwo porządku prawnego- odpowiedź ze strony państwa w postaci represji karnej;
przestępstwa prywatnoprawne - dochodzone w innym trybie niż publicznoskargowym, zależnym od inicjatywy osoby prywatnej (np. obraza, drobne kradzieże domowe, niektóre przestępstwa obyczajowe) dochodzone: *z oskarżenia prywatnego (samej osobie pokrzywdzonej jako oskarżycielowi pozostawiono decyzję co do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi), *z upoważnienia pokrzywdzonego, * na wniosek danej osoby (dwa ostatnie rodzaje stanowiły drogę pośrednią między publiczno- i prywatnoskargowym trybem postępowania; pokrzywdzony miał prawo inicjatywy, z chwilą wszczęcia postępowania inicjatywę przejmowało państwo) -wszystkie kodeksy karne wyróżniały te trzy grupy
podstawowy podział przestępstw: ze względu na rodzaj i wysokość sankcji karnej:
trójpodział, model francuski: (zbrodnie, występki, wykroczenia) - zależnie od rodzaju i wysokości kar - został następnie przyjęty w kodeksie niemieckim (1871), kodeksie karnym rosyjskim (1903)
dwupodział - na zbrodnie i występki (kategoria wykroczeń poza kodeksem): polski kodeks karny (1932)
2. Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina
zasada subiektywizmu - uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, od indywidualnej winy - nullum crimen sine culpa („ nie ma zbrodni bez winy”)
podstawowy podział form winy :
Wina umyślna:
wyrażana w różnych postaciach złego zamiaru - świadomość i wola, oba czynniki skierowane na osiągnięcie skutku przestępnego
zawsze - *gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego - zamiar mógł wyrażać się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego <zamiar bezpośredni (dolus directus)> lub *w przewidywaniu możliwości jego popełnienia i godzenia się na to <zamiar ewentualny (dolus eventualis)>
utrzymała się jeszcze niekiedy konstrukcja średniowieczna -zamiaru pośredniego (dolus indirectus) - zasada, że sprawcy działający w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu; wola sprawcy skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego (np. ktoś napadł na drugiego z zamiarem pobicia, a w konsekwencji pobicia nastąpiła śmierć napadniętego)
w doktrynie znane były również inne: dolus praemeditatus (zamiar przestęny podjęty po namyśle co do celu i sposobu urzeczywistnienia), dolus repentinus (zamiar podjęty pod wpływem nagłego impulsu), dolus generalis (zły zamiar skierowany na osiągnięcie skutku przestępnego ogólnie tylko określonego), dolus alternativus (zamiar zamienny skierowany zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego)
Wina nieumyślna:
gdy sprawca działał bez złego zamiaru, mając świadomość, że działanie jego może wywołać skutek przestępny - bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie lub w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków działania (choć mógł i powinien wiedzę takową posiadać)
postacie: *lekkomyślność (luxuria) - wina nieumyślna, świadoma - sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale przypuszcza lekkomyślnie, że go uniknie; *niedbalstwo (negligentia) - wina nieumyślna, nieświadoma - sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien to przewidzieć
w systemie angielskim: wyróżnienie form winy: zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo - płynne granice, operowanie domniemaniem złego zamiaru; koncepcja oparta na odpowiedzialności obiektywnej tj. ocena przeżyć psychicznych sprawcy według pewnych abstrakcyjnych, obiektywnie ustalonych reguł moralnych
- czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność:
poczytalność (zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi kierowania) - niepoczytalność czynnikiem wyłączającym (niepoczytalność badana metodą biologiczno-psychiatryczną, metodą psychologiczną lub metodą mieszaną =psychiatryczno-psychologiczną)
poczytalność uzależniona od stopnia dojrzałości psychicznej, nabywanej z wiekiem; okolicznością wyłączającą winę - nieletniość (sprawca nie uświadamia sobie z pełni znaczenia swoich czynów, nie ma dostatecznie rozwiniętej woli) - konieczność stosowania innych środków karnych (zmierzających do wychowania i poprawy):
system trzech okresów: okres dzieciństwa - bezwarunkowa odpowiedzialność; niedojrzałość - odpowiedzialność warunkowa, o ile działał z rozeznaniem (miał możliwość rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem); dojrzałość - pełna odpowiedzialność, bezwarunkowa (kodeksy: niemieckie, rosyjski z 1903, polski z 1932); nieletni, jeżeli nie działali z rozeznaniem - środki wychowawcze; z rozeznaniem - łagodniejsze kary bądź specyficzne środki poprawcze
system pośredni trzech okresów - (kodeks austriacki) - w fazie środkowej sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej (między 10-14 rokiem), ale częściowej (zmniejszonej)
system dwóch okresów - (francuski Code penal) - nie znał w ogóle okresu bezwarunkowej nieodpowiedzialności, od urodzenia do 16 roku życia nieletni odpowiada warunkowo, o ile działał z rozeznaniem; zreformowane we Francji w 1912 w kierunku trzech okresów
3. Kara.
twórca nowożytnej teorii kary - Hugo Grocjusz: oparcie uzasadnienia kary na dwóch podstawach - słuszności i użyteczności; charakter bezwzględny i absolutny kary opartej tylko na pierwszym uzasadnieniu; oparcie kary na kryterium użyteczności prowadziło do określonych społecznych skutków kary (względny charakter, uzależniony od celów którym służyła)
powyższa koncepcja punktem wyjścia dla wykształcenia się:
teorii kar bezwzględnych:
teorii odwetu moralnego Kanta (kara wynika z kategorycznego nakazu bezwzględnej powinności)
teorii odwetu dialektycznego Hegla (związek pomiędzy przestępstwem, karą a logiką; przestępstwo jako negacją prawa; kara jako negacja popełnionego bezprawia)
teorii kar względnych (utylitarnych) -celem kary zapobieganie nowym przestępstwom
teoria odstraszenia (K. Filangieri),
teoria przymusu psychologicznego (A. Feuerbach),
teoria zapobieżenia (ogólnego i szczególnego) - zagrożenie karą w ustawie ma służyć za narzędzie prewencji ogólnej; wykonanie kary ma być środkiem prewencji szczególnej; (J. Bentham)
teoria poprawy - oparcie kary na interesie przestępcy (sprawiedliwa kara - zdolna jest doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego)
teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (E. Krzymuski)
4. System kar:
podział kar według stopnia surowości i przyjętego podziału przestępstw:
Code penal: kary dręczące i hańbiące; kary poprawcze; kary policyjne
Franciszkana : kary za zbrodnie; kary za ciężkie przestępstwa policyjne
Kodeks rosyjski z 1945 r. : kary główne i poprawcze
podział kar według stopnia samodzielności: zasadnicze (właściwy środek represji karnej, wymierzane samoistnie) i dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, tylko w połączeniu z karą zasadniczą) - operowanie w kodeksach karami ściśle oznaczonymi
równość w zakresie karania (jednakże niekiedy stosowanie kar indywidualnych, w zależności od czynników określających status osoby ukaranego -relikt stosunków feudalnych)
podział ze względu na charakter dobra, które dotknięte było karą:
kara śmierci - ograniczana, niekiedy całkowicie zniesiona; z reguły o charakterze środka alternatywnego, nie stosowana wobec przestępców młodocianych, wobec kobiet, starców; usunięcie pozostałości kwalifikowanych kar śmierci
kary cielesne - kaleczące (mutylacyjne) - usunięte z kodeksów (piętnowanie wyjątkiem), zwykłe (chłosta) - stosowane jeszcze do poł. XIX wieku
kara pozbawienia wolności - podstawowy środek represji karnej; kara więzienia - jako samoistny środek karny
prototypy zakładów karnych - angielskie i holenderskie domy pracy z przełomu XVI i XVIII w.
we Włoszech zakłady karne, których celem - poprawa przestępcy, „leczenie” środkami oddziaływania religijnego
twórcą nowożytnego programu więziennictwa - (John Howard); powstanie nowych systemów więziennych:
system pensylwański- najskuteczniejszym środkiem uszlachetnienia moralnego więźniów - odcięcie od wszelkich wpływów: pełne osamotnienie - więzienie budowane sposobem celkowym, izolującym skazanych
system auburnski (system odosobnienia) - dopuszczał wspólną pracę więźniów w całkowitym milczeniu
system progresywny - podział więźniów zależnie od wysokości kary, wieku, cech indywidualnych; stopniowe przechodzenie więźniów od odosobnienia, przez wspólną pracę do pobytu w więzieniu o reżimie półwolnościowym
system klasyfikacyjny - dzielący więźniów na klasy, w zależności od dobrego sprawowania umożliwiający ich przechodzenie do klasy wyższej zapewniającej lepsze warunki odbywania kary
kara deportacji do kolonii, a w Rosji - zesłanie na katorgę lub osiedlenie się
kary majątkowe - pierwotnie uważane za zaprzeczające prawnonaturalnym hasłom nienaruszalności własności prywatnej, sprzeczne z zasadą równości (jako niewspółmierna dolegliwość dla bogatych i biednych); po pierwotnym usunięciu -powrót do stosowania kar pieniężnych jako elastycznych i korzystnych finansowo dla państwa; z reguły karę grzywny można było zamienić na karę pozbawienia wolności
kara utraty praw - w skrajnej postaci śmierci cywilnej (pozbawienie jednostki wszelkich praw stanu)- nabrała charakteru środka dodatkowego - utrata praw publicznych, obywatelskich, honorowych, niektórych cywilnych (praw rodzicielskich) czy prawa wykonywania zawodu
5. Środki zabezpieczające
teoria środków zabezpieczających - kara nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia społeczeństwa, nie wpływa ona na zahamowanie przestępczości (szkoła socjologiczna - ścisły determinizm - całkowita zależność woli człowieka i jego działania od czynników biologicznych i społecznych , stąd odrzucenie winy i kary; prawo miał zajmować się sposobami zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia; przepisy karne miały mieć na celu izolację jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa)
systemem środków zabezpieczających objęci mieli być również sprawcy niepoczytalni oraz niepoprawni (przestępcy zawodowi i recydywiści); osoby, których tryb życia lub nałogi są społecznie niepożądane i niebezpieczne
rodzaje:
środki lecznicze - wobec sprawców psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów
środki poprawczo-zabezpieczające - zamknięcie w domach pracy przymusowej, zakładach dla niepoprawnych
środki nielecznicze np. represje o charakterze kary dodatkowej (odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zawodu, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi) lub przedłużanie okresu odbywania kary (system norweski) bądź umieszczania pewnych kategorii przestępców od razu w zakładach ochronnych po wyroku- wobec których uznawano bezsilność oddziaływania kary (szwajcarski) lub poprzez połączenie kary ze środkiem ochronnym tj. przez umieszczenie sprawców w zakładzie ochronnym po uprzednim odbyciu orzeczonej kary na określony czas
- środki zabezpieczające nielecznicze stanowiły narzędzie dodatkowej represji karnej wobec
niepożądanych jednostek, stosowanych przez sądy lub władze policyjne w sposób arbitralny; ich rozpowszechnienie było wyrazem ograniczenia swobód i gwarancji obywatelskich w prawie karnym i stanowiło wyłom od zasady legalizmu