Problematyka etyczna i moralna w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego

Tadeusz Borowski od roku 1943 przebywał w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Swoje doświadczenia i przeżycia zawarł w cyklu opowiadań "Pożegnanie z Marią",

wydanym w 1947 roku. Borowski swymi opowiadaniami wzbudził od razu ogromne

kontrowersje. Zarzucano mu przede wszystkim próbę fałszowania obozowej

rzeczywistości, cynizm i oskarżono go o przestępstwa rzekomo popełnione w

obozie. Ten ostatni zarzut związany był całkowicie z niesłusznym mniemaniem, że

bohater opowiadań, Tadeusz, oraz autor to jedna i ta sama osoba. Tymczasem

użyczenie głównemu bohaterowi swego imienia było celową prowokacją artystyczną

Borowskiego, który w obozie - jak podają źródła - zachowywał się zupełnie

inaczej.

Głównym problemem opowiadań Tadeusza Borowskiego jest wpływ obozu

koncentracyjnego na psychikę i kodeks etyczny człowieka. Ludzie osadzeni w

obozach koncentracyjnych mają bowiem kilka możliwych postaw do wyboru. Mogą

walczyć z obozową rzeczywistością, próbować ucieczek, buntować się. Tacy są

skazani na śmierć. Mogą przyjąć postawę całkowitej bierności, rezygnacji.

Również i ci nie mają, według Borowskiego, szans przeżycia. To tak zwani

"muzułmanie", ludzie, którzy umierają za życia. I wreszcie trzecia kategoria.

Są to wszyscy ci, którym udało się przystosować do obozowych reguł. Wiedzą, jak

należy funkcjonować, żyć w obozie. Ci interesują Borowskiego najbardziej. Bada

on stan, w jakim znajduje się psychika tych ludzi. Okazuje się, że warunkiem

koniecznym do przeżycia obozu koncentracyjnego jest zmiana całego kodeksu

etycznego człowieka, totalne przemianowanie wartości. Zdaniem autora opowiadań

przeżyć można było tylko w jeden sposób: kosztem innych. Powoduje to zanik

etyki chrześcijańskiej - w obozie koncentracyjnym nie obowiązuje dekalog.

Kradzieże i zabójstwa są na porządku dziennym. Borowski ukazuje to w skrajnie

behawiorystyczny sposób. Behawioryzm polegał na przedstawieniu bohatera poprzez

jego czyny, bez wnikania w świadomość, podświadomość, bez komentowania.

Proces dehumanizacji, "odczłowieczenia" ludzi był jednym z podstawowych celów

istnienia obozów koncentracyjnych. Człowiek tu osadzony wyzbywa się wszelkich

norm etycznych i moralnych, jakimi kierował się na wolności, w "normalnym"

świecie. Oto widzimy, jak syn wpycha do komory gazowej swego własnego ojca

("U nas w Auschwitzu..."). Nie robi tego z nienawiści, po prostu boi się narazić

pilnującemu porządku esesmanowi. W innym miejscu tego opowiadania Abramek

opowiada Tadeuszowi o nowym sposobie palenia ludzi w krematorium. Dla rozrywki

traktuje się zwłoki dzieci jak zabawki, o jakimkolwiek szacunku dla zmarłych

nie ma mowy.

Obóz koncentracyjny rządzi się własnymi prawami. Za kradzież jedzenia grozi

śmierć. W opowiadaniu "Dzień na Harmenzach" stary Beker opowiada o tym, że

powiesił własnego syna za kradzież chleba.

Zanik człowieczeństwa obrazuje również przykład z "Proszę państwa do gazu".

Młoda kobieta, w obawie przed śmiercią, nie przyznaje się do swego małego

dziecka, ucieka przed nim. Instynkt macierzyński został tu stłumiony,

silniejsza okazuje się chęć przetrwania.

Bohater opowiadań, Tadeusz, jest przykładem człowieka zlagrowanego, tzn.

takiego, który przystosował się do praw rządzących obozem, który psychicznie i

moralnie należy do świata obozowego. Nie jest obozowym prominentem, nie jest

jednak również przedstawicielem warstwy niższej, muzułmanów. Należy do klasy

średniej. Najgorsze lata obozu ma już za sobą. Przeżył, dostosował się, teraz

już wie, jak można żyć w obozie. Wie, jak czerpać korzyści, gdzie da się

skombinować coś do jedzenia, wie też czego i kogo należy się bać i omijać z

daleka. Nie znaczy to oczywiście, że Tadeusz jest pomocnikiem esesmanów,

obozowym kapo czy sztubowym.

Borowski ukazuje obóz koncentracyjny takim, jakim był naprawdę. Nie brak w jego

opowiadaniach ludzi postaw pięknych, ludzi czystych moralnie. Uciekającej przed

własnym dzieckiem matce autor przeciwstawia w "Proszę państwa do gazu" młodą,

śliczną dziewczynę, która bez wahania idzie na śmierć. W "Dniu na Harmenzach"

pojawia się postać pani Haneczki, kobiety pomagającej więźniom, dzięki której

Tadeusz przeżył pierwszy, najtrudniejszy okres pobytu w obozie.

"Pożegnanie z Marią" Tadeusza Borowskiego to zbiór opowiadań ukazujących życie

obozowe bez retuszowania, upiększania, wygładzania prawdy o ludziach.

Borowskiemu udało się ukazać najbardziej charakterystyczną cechę lagrów:

powodują one proces dehumanizacji człowieka, zaniku wartości moralnych i

etycznych. Człowiek zlagrowany, czyli człowiek dostosowany do obozowej

rzeczywistości, kieruje się w swoim postępowaniu zupełnie innym kodeksem

etyczno-moralnym niż na wolności. Świat zewnętrzny jest już zupełnie innym

światem. Człowiek zlagrowany często nie potrafi się już w nim odnaleźć.

---