Rozwój prawa karnego w XVI-XVII.

1. Linie rozwoju prawa karnego początków doby nowożytnej:

- potrzeba unifikacji prawa, likwidacji partykularyzmu prawnego

• wyrazem omnipotencji władzy absolutnej było obejmowanie reglamentacją prawną wszelkich dziedzin życia

• podejmowano działania w celu skodyfikowania prawa karnego (procesowego i materialnego); początki doby nowożytnej nazywane są w dziejach prawa karnego okresem ordynacji karnych, z których najważniejszą w skali europejskiej była:

• !!!Constitutio Criminalis Karolina!!!:

• kodeks karny Karola V z 1532 roku:

• postępowa w dziedzinie techniki legislacyjnej

• zawierała nowatorski pogląd na przestępstwo i karę

• opierała się na zasadzie publicznoprawnej

• uznawała winę za podstawę odpowiedzialności karnej; o przestępstwie decydował zamiar a nie skutek zewnętrzny

• zawierała podział na winę umyślną (dolus) i nieumyślną (culpa), stąd np. wyodrębnienie morderstwa (mężobójstwa umyślnego) od zabójstwa (mężobójstwa nieumyślnego) i odróżniała instytucję przypadku

• zawierała rozbudowaną listę okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną

• zawierała wyłącznie kary publiczne, których celem była prewencja generalna, w szczególności kary cielesne; nie przewidywała już możliwości wykupienia się o od kary; wysoki stopień okrucieństwa kar, rozbudowany ich katalog - osiem rodzajów kary śmierci (spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal), kwalifikowane kary śmierci -kary śmierci zaostrzane wleczeniem końmi, szarpaniem ciała rozpalonymi kleszczami; kary mutylacyjne; kary chłosty, stania pod pręgierzem, karę wygnania oraz konfiskaty ; istotnym novum była wzmianka o więzieniu (np. jako kwalifikowana kara śmierci lub przetrzymywanie przed wyrokiem)

• dopuszczała zasadę analogii przy wymierzaniu kar

• zawierała wskazówki nakazujące wzięcie pod uwagę okoliczności oraz stanowiska prawnego pokrzywdzonego i sprawcy przy wymierzaniu kary

• wyznaczała zasady rozwoju prawa karnego państw o ustroju absolutnym

2.Publicznoprawny charakter przestępstwa:

- ugruntował się pogląd, iż każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek w państwie

a więc w interesie ogółu leży zwalczanie przestępstw

• brak możliwości wykupienia się od kary

• pojednanie, ugoda między sprawcą a pokrzywdzonym (rodziną) nie uwalniała od odpowiedzialności

• w Polsce w warunkach opozycji antyabsoluystycznej ujęcie takie występowało tylko jako pewna tendencja rozwojowa , a nie jako zasada

3.Zasada winy jako podstawy odpowiedzialności:

- wina była podstawą odpowiedzialności

• zakres odpowiedzialności - w zależności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy - wyodrębnienie różnych stopni winy:

• wina umyślna, gdy czyn popełniony został w złym zamiarze

• wina nieumyślna, gdy czyn popełniony został nieumyślnie, bez złego zamiaru;

• ustawowy nakaz uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstw; szczegółowe opracowanie okoliczności wyłączających przestępność czynu: *niezawiniony przez sprawcę błąd (error), *przymus (vis) fizyczny, *niedojrzałość psychiczną; *choroba umysłowa, *niedojrzały wiek; *działanie w obronie koniecznej ,

• konstrukcja stanu wyższej konieczności - działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą , działanie pod wpływem przymusu psychicznego

3. Nowe kierunki represji karnej „Polowanie na czarownice”:

- rozszerzenie zakresu przestępstw skierowanych przeciw panującemu i państwu

- w Anglii szereg surowych sankcji wymierzonych przeciw włóczęgostwie i żebractwu

(„krwawe ustawodawstwo”)

- masowe i trwające prawie trzy wieki polowania na czarownice - w dobie reformacji i wojen

religijnych pojawił się problem zorganizowanej walki z Szatanem i jego sojusznikami, których z reguły upatrywano, ze względu na wrodzoną słabość charakteru, w kobietach; czary zaczęto zaliczać do zbrodni obrazy majestatu boskiego, a więc do najcięższych przestępstw zagrożonych najsurowszymi karami; karą za nie było spalenie żywcem na stosie; w 1487 r. w Kolonii dwóch inkwizytorów Jakub Springer i Henryk Kramer wydali „ Młot na czarownicę”, zawierający instrukcje jak rozpoznawać i jak traktować czarownice; do szczególnie zagorzałych prześladowców czarownic należeli również Jean Bodin, Benedykt Carpzow; kres polowań na czarownice przyniosły dopiero czasy Oświecenia

4 Pojęcie i cel kary. Katalog kar:

• brak kar prywatnych; wszystkie publiczne , głównym ich celem odstraszenie (prewencja generalna)

• kara miała być sprawiedliwa tzn. dostosowana do stopnia ciężkości i charakteru czynu; tendencja do upodobnienia kar do przestępstw (drogą talionu lub kar odzwierciedlających)

• katalog kar publicznych wprowadzonych przez Carolinę rozpowszechnił się w innych krajach Europy; we Francji ponadto istniała kara dożywotniej pracy na galerach; w Rosji (Soborjnoje Ułożenije - 1649) - kary bicia knutem, kara zesłania na Syberię lub za Kaukaz oraz katorga (zesłanie z ciężkimi robotami)

5. Zasady stosowania kar:

- arbitralność - przyznanie dużej swobody sędziemu;

- dopuszczenie zasady analogii (karalność czynów niewymienionych, a podobnych do

uwzględnianych przez prawo);

- stosowanie kar nadzwyczajnych, które były łagodniejsze niż kodeksowe

• uwzględnianie okoliczności łagodzących: upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przebaczenie pokrzywdzonego, zwrot skradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, pochodzenie szlacheckie i okoliczności obciążających: przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, czyn przeciw krewnym, przełożonym, osobom wyższego stanu; nagminność danego przestępstwa

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

Proces w średniowieczu

1. Najdawniejsze formy postępowania:

• powstanie procesu związane z powstaniem organizacji państwowej i specjalnych organów powołanych do wymierzania sprawiedliwości

• w czasach przedpaństwowych dochodzenie sprawiedliwości w drodze samopomocy; zemsty prywatnej; karania wewnątrz rodu

• z czasem - umowa o oddanie sprawy sądowi, sprawy takie sądzone były na zgromadzeniach, jawnie, ustnie, z przestrzeganiem symboliki i formalizmu

2. Ogólna charakterystyka procesu średniowiecznego:

• brak odrębności postępowań w sprawach cywilnych i karnych - w tym samym trybie dochodzone były czyny o z zakresu prawa karnego, jak i cywilnego; w XII w. nastąpiło rozróżnienie skarg na cywilne i karne ale zupełne rozróżnienie postępowań dopiero w czasach nowożytnych

• rozróżnienie przestępstw naruszających interesy ogółu od przestępstw prywatnych; kryterium odróżnienia był element procesowy: publiczne dochodzone były z urzędu, prywatne w drodze postępowania prywatno-skargowego

3.Proces zwyczajny i jego przebieg :

- podstawową jego cechą była skargowość:

• postępowanie mogło toczyć się tylko wtedy, gdy ktoś wystąpił ze skargą (w prawie polskim-żałobą), wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie;

• to formalne wezwanie nazywało się pozwem - citatio i zastąpiło umowę między stronami; początkowo o charakterze prywatnym; z czasem zastąpienie pozwu prywatnego (mannitio) przez pozew sądowy (bannitio) a będący urzędowym i zagwarantowanym środkami przymusu państwowego wezwaniem do stawiennictwa , formułowany na podstawie wniesionej skargi i ogłaszany przez wysłannika sądowego w domu pozwanego

• nieuzasadnione niestawiennictwo pozwanego karane było początkowo grzywną, a kolejne tymczasowym zajęciem dóbr a nawet wyjęciem spod prawa; z czasem dopuszczano odrodzenia rozprawy - odkłady (dylacje)

• początkowo - wymóg osobistego stawiennictwa, nie dotyczył osób, którym prawo odmawiało zdolności procesowej tj. możności podejmowania działań w procesie i czynności procesowych np. małoletnim, kobietom (w ich imieniu działali przedstawiciele ustawowi)

• drugą cechą procesu była ustność i jawność:

• postępowanie rozpoczynało się z chwilą stawienia się powoda (actor, pierca) i pozwanego (reus, sąpierz);

• spór stron rozpoczynał się od skargi pozwanego, poprzedzonej przysięgą, że nie wnosi on skargi lekkomyślnie, lub okazaniem dowodu przestępstwa; następnie wezwanie pozwanego do odpowiedzi (odporu)

• trzecią cechą procesu był formalizm:

• konieczność przestrzegania określonych symboli, gestów, formuł - każda pomyłka powodowała przegranie sporu, stąd instytucja pomocników, rzeczników stron (prolocutores) wyręczających stronę w wypowiadaniu formuł, przekształconych później w zastępców procesowych (prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnienia podsądnych)

• czwartą cechą procesu była kontradyktoryjność:

• sporność, wolna rozprawa stron; proces toczył się jako spór dwóch stron, którego sąd był biernym obserwatorem - orzeczenie sądu stwierdzało która ze stron przedstawiła więcej argumentów, po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej) - oparcie tylko na argumentach i danych przedstawionych przez strony

• wyrok merytoryczny -sąd wydawał taki wyrok końcowy, jeżeli pozwany uznał skargę lub potrafił odrzucić pretensje niepodważalnym świadectwem

• wyrok warunkowy, dowodowy, końcowy wyrok wydany przez sąd gdy pozwany zaprzeczał skardze , otwierający następny etap procesu - postępowanie dowodowe; w tym wyroku sąd określał, która ze strona ma „bliższość w dowodzie” - pierwszeństwo w jego przeprowadzeniu (miało to znaczenie, gdyż przeprowadzenie przeciwdowodu przez przeciwnika procesowego było możliwe tylko wówczas gdy strona mająca pierwszeństwo „upadła w dowodzie”, często „bliższość w dowodzie” otrzymywał pozwany lub osoba wyższego stanu , który mógł najpierw przysięgą oczyścić się z zarzutu);

• bierna pozycja sędziego w procesie (inaczej w prawie polskim -przeprowadzenie postępowania dowodowego następowało z urzędu)

4. Środki dowodowe:

- na początku dowody miały charakter irracjonalny , stosowano pierwiastki sakralne,

zabobony, symbolikę, formalizm,

• do najważniejszych środków dowodowych należały:

• przysięga - miała charakter samoprzekleństwa; jako sposób oczyszczenia się z zarzutu: *oczyszczająca , gdy prawo przyznawało bliższość do dowodu; *oskarżająca składana przez powoda jako dowód popełnienia przestępstwa przez przeciwnika; z reguły wraz ze współprzysiężnikami - od 2 do 72, którzy nie składali przysięgi co do prawdziwości twierdzenia (faktów będących przedmiotem dowodu), tylko stwierdzali w ten sposób (pod groźbą narażenia własnej osoby) ,że przysięgę strony uznają za czystą i prawdziwą (wypowiadali się o wiarygodności osoby przysięgającej); początkowo musieli należeć do rodu, później dobierani byli z sąsiedztwa

• świadkowie - podobna rola jak współprzysiężników, ograniczone znaczenie; początkowo tylko ci, którzy byli specjalnie zaproszeni do uczestniczenia w jakimś akcie, a obecnie potwierdzali ten fakt przed sądem jako świadkowie przywołani - testes rogati, nie zaś przypadkowi uczestniczy wydarzeń; zeznania swoje składali w formie przysięgi na potwierdzenie podanej przez stronę tezy, bez możliwości zmiany czy uzupełniania tej tezy ; miało więc to zeznanie charakter czysto formalny

• ordalia, Sądy Boże (iudicia Dei) -przeświadczenie, iż siły pozaziemskie udzielają pomocy słusznej sprawie; wpływ Kościoła (zakaz uczestniczenia duchowieństwa w sądach bożych od 1215 za sprawą soboru Laterańskiego); rodzaje: *jednostronne (próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, przełknięcie kawałka poświęconego kęsa - kawałek chleba bez zakrztuszenia) i *dwustronne (pojedynek sądowy - iudicium pugnae, zwycięstwo w bezpośredniej walce było najlepszym sposobem udowodnienia racji, możliwość wyznaczenia do pojedynku zastępcy; próba krzyża- polegała na staniu przeciwników pod krzyżem z podniesionymi rękami, ten który wcześniej opuścił ręce przegrywał)

• pisemne dokumenty - wchodzące stopniowo do systemu środków dowodowych; pełna moc dokumentów królewskich, dokumenty prywatne mogły być zaczepione przez odmówienie im wiarygodności lub uroczyste przedziurawienie, przedarcie przed sądem; z czasem potwierdzeniem autentyczności - wpis do księgi

5. Nagana wyroku:

- sposób zaczepienia decyzji sądu

- przysługiwała każdemu uczestnikowi procesu;

- musiała zawierać zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo (nagana sędziego),

powodowała powstanie sporu między naganiającym a sędzią ( w prawie polskim naganiający składał kocz=wadium, czyli karę umowną przypadającą sędziemu w razie wygrania przezeń sporu); rozstrzyganego w drodze pojedynku sądowego, przy czym strona przegrywająca musiała zapłacić grzywnę

• z czasem - rozstrzyganie nagany przed innym sądem, z reguły wyższym - początek wykształcenia się toku instancji, sądy rozpatrując naganę zajmowały się badaniem merytorycznej strony sprawy, ich działalność zaczynała nabierać cech apelacji; we Francji nagana była przywilejem właścicieli ziemskich, stan rycerski mógł jedynie prosić o poprawienie wyroku

6. Postępowanie z urzędu. Proces rugowy:

- w przypadku najpoważniejszych przestępstw sam monarcha przejmował funkcję

publicznego mściciela, wymierzając sprawiedliwość; ściganie tych przestępstw następowało

z urzędu; monarcha nie był związany istniejącymi procedurami ani normami materialnymi;

karanie następowało według uznania monarchy; postępowanie było arbitralne, cechowała

go szybkość i dowolność represji karnej

• w postępowaniu królewskim czy przed sądem królewskim silniejsze były przejawy sędziowskiego kierowania procesem (wszelkie decyzje sądowe wydawane były w drodze urzędowego nakazu, karanego w przypadku złamania), postępowanie dowodowe prowadzone było z urzędu - przesłuchanie świadków na wezwanie Sądu i przez sąd zwane było inkwizycyjnym i zmierzało do wykrycia prawdy materialnej

• postępowanie rugowe wykształciło się w monarchii frankońskiej - przybywający na dany teren urzędnicy wybierali najpoważniejszych spośród mieszkańców (rugowników) - ich zadaniem było ujawnianie przestępstw i wskazywanie podejrzanych, poprzedzone przysięgą - zeznania rugowników zastępowały skargę prywatną

• szczególna rola postępowania rugowego w Anglii będącego punktem wyjścia dla rozwoju instytucji sądownictwa przysięgłych w sprawach karnych; Henryk II (XII w.) wprowadził zasadę, że w sprawach karnych (rozbój, mężobójstwo, kradzież, podpalenie, fałszerstwo monet) sędziowie prowadzili dochodzenie z urzędu na podstawie opinii publicznej (fama publica) z pomocą dwunastu przedstawicieli danego hrabstwa (zeznających pod przysięgą, czy opinia publiczna obwinia kogoś o dokonanie danego przestępstwa); wskazanie danej osoby jako winowajcy było formalnym oskarżeniem publicznym

7. Szczególne rodzaje postępowań:

• proces wydobywczy - proces o zwrot skradzionego przedmiotu (inaczej gonienie śladem) - okradziony mógł ruszyć śladem złodzieja przy udziale domowników, krewnych i sąsiadów wezwanych na krzyk, Ruska Prawda przewidywała nawet obowiązek uczestniczenia w „gonieniu śladem” członków gminy, do której wiodły ślady złodzieja ; znalezienie rzeczy rozpoczynało postępowanie zwane licowaniem rzeczy (intertiatio) stanowiącym wstępny akt procesowy (dotknięcie rzeczy i wskazanie jej jako rzeczy skradzionej); oskarżony mógł wskazać tego, od kogo nabył daną rzecz- zachodźcę, przed sądem toczył się spór między okradzionym a ostatnim z zachodźców

• proces o zbiegłych poddanych - wykluczający stosowanie w tych sprawach samopomocy

• w przypadku dostarczenia do sądu winowajcy przyłapanego na gorącym uczynku i przedstawienia świadków zdarzenia brak było możliwości zaprzeczenia czy oczyszczenia się z zarzutu przez pozwanego

8.Egzekucja wyroków:

- początkowo pozostawiona była samym zainteresowanym, miała więc charakter

pozasądowy, dochodzona była w drodze pomocy własnej

• sam wyrok nie stanowił jeszcze prawa do przeprowadzenia egzekucji; wpierw przyrzeczenie spełnienia świadczenia przez dłużnika w określonym terminie, a w razie niedopełnienia wierzyciel uzyskiwał władzę nad osobą dłużnika; po przejściu na odpowiedzialność majątkową wierzyciel mógł za zgodą sądu zając ruchomości dłużnika (najczęściej żywy inwentarz) co było środkiem wywarcia presji na opieszałego dłużnika

• wykształcanie się egzekucji sądowej przeprowadzanej przez urzędników sądowych na wniosek strony, która wygrała sprawę, ograniczona była początkowo do ruchomości, z czasem przeprowadzana była na dobrach nieruchomych, jeżeli ruchomości nie wystarczały; tymczasowe zajęcie dóbr nieruchomych przez władze zwane były sekwestrem i służyły jako sposób wywarcia presji; samo zaspokojenie pretensji wierzyciela z nieruchomości następowało przez wwiązanie wierzyciela w daną nieruchomość

• egzekucja przymusowa zwana byłą w źródłach polskich grabieżą albo drapiestwem

• niedopuszczanie do egzekucji (zwane odbiciem w polskim prawie) powodowało nakładanie na oporną stronę kar pieniężnych, ostatecznym środkiem było usunięcie siłą z nieruchomości

9. Tendencje rozwojowe:

- stopniowe wyodrębnianie procesu cywilnego i karnego; najwcześniej w prawie angielskim

(*postępowanie z urzędu w sprawach o ściganie przestępstw z udziałem przysięgłych, którzy z biegiem czasu nie tylko oskarżali obwinionego, ale także sądzili go i wydawali orzeczenie o prawdzie; *postępowanie w sprawach cywilnych również z udziałem przysięgłych, którzy początkowo byli wyłącznie świadkami jakiejś czynności prawnej lub faktu, a z czasem stali się ciałem badającym wiarygodność dowodów, a ich orzeczenie o prawdzie było podstawą wyroku

• w prawie kontynentalnym wykształcił się podział skarg w zależności od celu na: * cywilne (powód domagał się odszkodowania w postaci zasądzenia kwoty bądź zwrotu rzeczy), *karne (strona domagała się ukarania sprawcy), *mieszane (strona domagała się odszkodowania i ukarania sprawcy)

• rozpowszechnianie pisemności postępowania, powstał system zarzutów procesowych (ekscepcji) służących do oddalania pretensji powoda lub odraczanie sprawy; pojawiły się początki apelacji jako środka odwoławczego od wyroku; rozszerzenie katalogu spraw badanych z urzędu w sprawach karnych i przenikanie elementów postępowania inkwizycyjnego stosowanego w sądownictwie kościelnym

10. Procesy szczególne:

- powstanie nowych form postępowania sądowego, stanowiących instrument bezpośredniego

oddziaływania władzy państwowej i wzmagania represji karnej

- postępowaniem przeciw szkodliwym ludziom (Niemcy) - jako narzędzie walki z

wystąpieniami pospólstwa i włóczęgostwem; podobny charakter miało w Rosji (XV w.)

postępowanie przeciwko lichym ludziom

• proces gościnny (XVI w, Niemcy) - dla cudzoziemskich kupców w celu ułatwienia ściągania wierzytelności; bez znaczenia błędy formalne, brak wymogu współprzysiężników, dopuszczalność zastępstwa stron, skrócenie terminów procesowych, usprawnienie postępowania egzekucyjnego

• postępowanie zapobiegawcze - przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi (podejrzenie zamiaru ucieczki przed uiszczeniem długu )

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników

---