Program społeczno - ekonomiczny „Solidarności”

Na początku 1980 r. istniały w Polsce wszelkie przesłanki zasadniczej zmiany: władze PZPR nie potrafiły zapobiec chronicznemu kryzysowi systemu, społeczeństwo zaś nie chciało żyć po staremu. Głównym dylematem pozostawała zewnętrzna kontrola ZSRR. Wystarczyła niewielka podwyżka cen na początku lipca 1980 r., by po Polsce rozlała się fala strajków. Osiągnęła ona kulminację w momencie, gdy w połowie sierpnia w Trójmieście powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS) z siedzibą w Stoczni Gdańskiej. Na czele MKS stanął elektryk Lech Wałęsa. MKS sformułował 21 postulatów, głównie ekonomicznych. Najważniejsze miały charakter polityczny. Kreml ostrzegał kierownictwo partyjno-rządowe PRL przed „kontrrewolucją”. Przyjmowano możliwość interwencji radzieckiej. Władze PRL badały szanse stłumienia strajków siłą, ale ostatecznie, za zgodą Kremla, specjalna komisja rządowa pod przewodnictwem wicepremiera Mieczysława Jagielskiego podpisała 31 VIII 1980 r. porozumienie kończące strajk za cenę zgody na niezależne, samorządne związki zawodowe. 17 IX powstała nowa centrala związkowa o strukturze regionalnej — NSZZ „Solidarność”. Strajki z lata 1980 r. i powstanie „Solidarności” otworzyły nową epokę nie tylko w Polsce, ale w ogóle w dziejach komunizmu. Masowy protest robotniczy doprowadził do obalenia ekipy Gierka i zalegalizowania przez nowe władze PZPR pierwszego pod rządami komunistycznymi wolnego związku zawodowego. Był to największy ruch społeczny w historii Polski. Jak nic dotąd delegitymizował on władzę komunistyczną. Powstanie ponad dziewięciomilionowego związku zawodowego, który bronił pracowników przed ich rzekomą awangardą — partią komunistyczną, było nie do pogodzenia z ideologią i praktyką systemu.

JAK SIĘ TO WSZYSTKO ZACZĘŁO

We wrześniu 1976 roku powstał Komitet Obrony Robotników, znany potem w całej Polsce pod skróconą nazwą "KOR". Powstanie tegoż komitetu poprzedziły inne inicjatywy, najważniejsza bodaj była fala protestów w 1975 roku przeciwko proponowanym zmianom w Konstytucji. Wiele inicjatyw zrodziło się też po KOR-ze, ale jego powstanie było punktem zwrotnym. Był to przecież "pierwszy przerzucony nad tak widoczną dotąd przepaścią most między robotnikami i intelektualistami polskimi". To on właśnie przełamał pierwsze lody. Bowiem za jego przykładem coraz więcej intelektualistów ośmielało się uczestniczyć w rozmaitych rodzajach działalności opozycyjnej. I tak w ciągu trzech lat w Polsce rozwinęła się opozycyjna kontrkultura, nie mająca sobie równych w żadnym kraju bloku radzieckiego.

W początkach 1977 roku najbardziej aktywni, młodzi członkowie KOR-u zostali aresztowani, a wkrótce na podstawie amnestii - zwolnieni. Potem aktywistów KOR-u prześladowano, szykanowano, wyrzucano z pracy, wielokrotnie doprowadzano na przesłuchania i przetrzymywano w areszcie po 48 godzin. W tym samym roku KOR zmienił nazwę na Komitet Samoobrony Społecznej "KOR", sygnalizując w ten sposób swoje rozszerzone aspiracje. Wedle obiegowej wówczas terminologii, KKS-KOR zmierzał do stopniowej emancypacji "społeczeństwa" od "władzy".

Istnieje ścisły związek pomiędzy w.w. strategią opozycyjną a narodzinami "Solidarności". Apel Kuronia : "Nie palcie komitetów partyjnych, zakładajcie własne!" mógł stanowić dewizę protestów robotniczych 1980 roku. Jakkolwiek KOR sprzyjał rozmaitym inicjatywom w różnych sferach życia społecznego, największe jednak znaczenie miały Komitety Samoobrony rolników indywidualnych i robotnicze Wolne Związki Zawodowe.

W grudniu 1979 roku podziemne pismo "Robotnik Wybrzeża", założone przez członków KOR-u, poświęciło cały numer Karcie Praw Robotniczych, która sformułowała wiele haseł, głośno wysuniętych w lecie 1980: wyższe płace, skrócony czas pracy, bezpieczeństwo pracy, sprawiedliwe zasady awansowania, zniesienie przywilejów policji i, przede wszystkim, nowe, niezależne związki zawodowe. Karta głosiła: "Tylko niezależne związki zawodowe mające oparcie w robotnikach, których reprezentują, mają szansę przeciwstawić

się władzy, tylko one stanowić będą siłę, z którą władza musi się liczyć i z którą będzie pertraktować jak równy z równym".

W 1979 roku istniał już zarodek cichego porozumienia robotników, inteligencji i Kościoła, bez precedensu w polskiej historii, unikalnego w bloku radzieckim, nieznanego na Zachodzie, zarodek, który miał rozrosnąć się w "Solidarność".

Tymczasem wszystko świadczyło o obniżaniu się stopy życiowej. Kiedy załamała się gospodarka, niedostatki stawały się coraz częstsze i bardziej irytujące. Kolejki coraz bardziej się wydłużały. Warunki pracy w fabrykach i kopalniach zaczęły się pogarszać. Lecznictwo musiało podupaść, skoro obcinano dewizy przyznawane na import lekarstw. Alkoholizm stał się chorobą narodową. Co więcej, gierkowski boom cechował nierówny podział dóbr. Bogaci stawali się względnie bogatsi, a biedni - biedniejsi. Nie istniała ponadto żadna legalna instytucja, która umożliwiałaby wyrażenie niezadowolenia. Wszystkie fikcyjne formy reprezentacji społecznej, wszystkie te pośredniczące instytucje, przy których władza totalitarna próbuje kontrolować, mobilizować i pozorować konsultację ze swoimi obywatelami (to znaczy partia, organizacje młodzieżowe, związki zawodowe), były przedmiotem obojętności i pogardy.

Pokolenie robotników i studentów powszechnie zaakceptowało zasady "Solidarności" i nadało masowemu ruchowi jego młodzieńczą dynamikę. "Solidarność" była pierwszą świecką organizacją, która wypowiadała się w ich imieniu, to był ich ruch, ich próba uczestniczenia w życiu politycznym.

POCZĄTEK FALI PROTESTÓW

Narastanie fali kryzysu gospodarczego i ogólna zła sytuacja społeczna i polityczna w Polsce, zagroziły wybuchem powszechnego niezadowolenia. Przyczyną wystąpień robotniczych stała się wprowadzona 1 lipca 1980 roku podwyżka niektórych cen artykułów żywnościowych - w bardzo wielu miastach wybuchły strajki i demonstracje. Bowiem nauczone nieco doświadczeniami roku 1970 i 1976 Biuro Polityczne postanowiło przeprowadzić podwyżkę w sposób zakamuflowany. Lepsze gatunki mięsa skierowano wyłącznie do tzw. sklepów komercyjnych, gdzie ceny były już znacznie wyższe, a wiadomość o tym zdecydowano się ogłosić na początku lipca, kiedy zaczynały się wakacje. Robotnicy w ursuskiej fabryce natychmiast przerwali pracę i podjęli ją z powrotem dopiero, kiedy dyrekcja zgodziła się na ponad 10% podwyżkę. Skutki tej decyzji okazały się przeciwne zamierzeniom. Roznieciła ona niepokoje w fabrykach całego kraju, albowiem robotnicy szybko dowiadywali się o sukcesach kolegów i słusznie wnioskowali, że strajk jest świetną metodą na uzyskanie podwyżki płac. Mimo groźnej eskalacji żądań strajkujących, stosowano taktykę łagodzenia konfliktów. Robotników "uspokajano" pieniędzmi, mięsem, a przede wszystkim obietnicami.

Zaniepokojone wydarzeniami władze zapowiedziały podniesienie emerytur i rent. W niektórych miastach doszło do uspokojenia, ruch protestu wobec ustępstw władz zaczął ogarniać coraz szersze kręgi. Największe rozmiary miał strajk w Lublinie i Świdniku. Koniec lipca i początek sierpnia przyniósł rozszerzenie fali strajkowej prawie na cały kraj - Warszawa, Lublin, Wrocław, Stalowa Wola. 14 sierpnia stanęła Stocznia Gdańska, robotnicy obok postulatów ekonomicznych, żądali przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność w Wolnych Związkach Zawodowych Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. Strajk na Wybrzeżu zaczął powoli ogarniać nowe zakłady.

Powstanie MKS-u

Edward Gierek pospiesznie wrócił z urlopu, próbując opanować sytuację. Wobec protestów stoczniowców dyrekcja zgodziła się spełnić żądania płacowe. Gdy wydawało się, że ruch strajkowy się zakończy, część stoczniowców postanowiła kontynuować strajk. Wówczas to z grupy przywódczej odeszli "ostrożni" oraz ci, którzy interesowali się tylko zarobkami. Na ich miejsce przyszli delegaci z około 20 zakładów z rejonu Gdańska, kolejni opozycjoniści z Ruchu Młodej Polski oraz fundamentaliści z ROPCiO (Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela). W porozumieniu z przedstawicielami innych komitetów strajkowych 17 sierpnia 1980 roku powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym.

21 POSTULATÓW STRAJKUJĄCYCH

MKS stanął na czele akcji strajkowej mającej zorganizowany charakter. W 21 punktach sformułowano program - żądania strajkujących. A oto początek tejże listy :

1. Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców, wolnych związków zawodowych, wynikających z ratyfikowanej przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy.

2. Zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkujących oraz osobom wspomagającym.

3. Przestrzegać zagwarantowaną w Konstytucji PRL wolność słowa, druku i publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw oraz udostępnić środki masowego przekazu dla wszystkich wyznań.

4. Przywrócić do poprzednich praw :

a) ludzi zwolnionych w 1970 i w 1976 roku

b) studentów wydalonych z uczelni za przekonania.

Zwolnić więźniów politycznych: E.Zadrożyńskiego, J.Kozłowskiego i M.Kozłowskiego.

5. Podać w środkach przekazu informację o utworzeniu się MKS i opublikować jego żądania.

6. Podjąć realne działania w celu wyprowadzenia kraju z sytuacji kryzysowej poprzez : podawanie publicznie pełnej informacji społeczno-gospodarczej i umożliwienie wszystkim uczestniczenia w dyskusji nad programem reform.

Kolejne to m.in.: brak żywności, niesprawiedliwy jej podział (punkty 10 do 12), pierwszeństwo członków partii niezależnie od kwalifikacji i przywileje dla członków partii i aparatu bezpieczeństwa (punkt 13), niskie emerytury (punkty 14 i 15), złą opiekę medyczną (punkt 16), za krótkie urlopy macierzyńskie (punkt 18), brak żłobków i przedszkoli (punkt 17), niemożliwie długie czekanie na mieszkania (punkt 19), pracę w soboty (punkt 21). Było to dużo więcej niż karta żądań mieszkańców Trójmiasta, była to karta żądań całej Polski.

Ruch strajkowy objął Szczecin. Wobec aresztowania przez władze czołowych działaczy opozycji politycznej, braku zgody na żądania strajkujących, 23 sierpnia ogłoszono na Wybrzeżu strajk powszechny. Do robotników wkrótce przyłączyli się działacze opozycji politycznej (Geremek, Kaczyński, Mazowiecki, Wielowieyski) - doradcy Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. Za przykładem Wybrzeża poszli robotnicy innych miast i zakładów przemysłowych - MKS-y w Nowej Hucie, Wrocławiu i Poznaniu. Pod koniec sierpnia strajki ogarnęły też Górny Śląsk i kopalnie w innych regionach kraju.

POMYŚLNE ZAKOŃCZENIE FALI STRAJKÓW

31 sierpnia w Stoczni Gdańskiej podpisane zostało porozumienie między Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym reprezentowanym przez Lecha Wałęsę a stroną rządową, której przewodził wicepremier Mieczysław Jagielski. Było to wielkie zwycięstwo robotników - władze zgodziły się na utworzenie wolnych związków zawodowych i spełnienie wszystkich pozostałych żądań stoczniowców. Porozumienia zakończyły falę strajków.

W czasie VI Plenum KC PZPR na początku września 1980 roku I sekretarzem został Stanisław Kania. Do władz weszli ludzie, którzy akceptowali porozumienia i ustępstwa, ale uważali je za tymczasowe. Same ustępstwa władz były różnie interpretowane. Robotnicy żądali dalszych, doradcy z kręgów opozycji politycznej byli ostrożni i wskazywali na możliwość interwencji radzieckiej.

POWSTANIE "SOLIDARNOŚCI"

We wrześniu spotkali się przedstawiciele komitetów nowych związków zawodowych z całego kraju - postanowiono utworzyć Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność".

Projekty utworzenia jednolitego związku najchłodniej przyjmował Wałęsa. Wyrażał on obawę przed centralizacją, ale zapewne on i jego najbliżsi doradcy obawiali się nie tylko biurokratyzacji. Utworzenie jednego związku odpowiadało realiom sytuacji w systemie komunistycznym, skoro pracując znajdowali się w obliczu scentralizowanego aparatu władzy politycznej i gospodarczej. Nieuchronnie jednak ustawiano nowe związki zawodowe na płaszczyźnie zderzenia czołowego z tym aparatem. Policentryzm nowych związków zawodowych prowadził do uzyskania przewagi przez władze, ale w procesie powolnym, skomplikowanym i - być może - przy ujawnieniu się różnic w komunistycznych ośrodkach dyspozycyjnych. Monocentryzm pozwalał zrównoważyć siły czy nawet uzyskać na krótki czas przewagę, ale integrował władze komunistyczne.

Zapadła decyzja o utworzeniu jednego związku. Przyjęto propozycję Modzelewskiego, aby nosił on nazwę Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". Zgodnie ze stanowiskiem Wałęsy regiony zachować miały pełną autonomię, zaś instancja centralna odgrywałaby rolę koordynacyjną. Zgodziwszy się na strukturę regionalną, a nie branżową, odrzucono propozycje NSZZ Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty, by wszedł on do przyszłej "Solidarności" jako autonomiczna część ogólnokrajowa. Powołano Komisję Porozumiewawczą jako Komitet Założycielski NSZZ "Solidarność" oraz jego przewodniczącego - Wałęsę. W składzie Komitetu Założycielskiego znalazło się w wielu późniejszych czołowych przywódców "Solidarności", m.in. Gwiazda, Lis, Słowik, Bujak, Kosmowski, Kopaczewski, Rozpłochowski.

Choć decyzja o utworzeniu "Solidarności" niosła ze sobą ryzyko niemal niewymijalnego ostrego konfliktu z władzami komunistycznymi, pole manewru było już w tym momencie przez te władze ograniczone. Na spotkaniu 17.IX prawie jednym głosem delegaci uskarżali się na konflikty z aparatem lokalnym. W komunikacie ze spotkania uznano, że powszechnie nowe związki napotykają przeszkody. "W słabszych lub mniej liczebnych ośrodkach nadal powstawaniu nowych związków towarzyszy strach przed szykanami i represjami. Niektóre poczynania władz, jak przesłuchiwania i zatrzymywanie przez SB i MO delegatów robotniczych czy otaczanie ich nadzorem policyjnym, stanowią źródło nowych napięć. Zamknięte przed Niezależnymi Samorządnymi Związkami Zawodowymi pozostają w przeważającej większości regionów środki masowego przekazu, a w niektórych ośrodkach spotkać się można z działaniami dezinformacyjnymi". W oświadczeniu uskarżano się na utrudnienia czy dyskryminacje wynikłe z działań lokalnej administracji oraz dyrekcji przedsiębiorstw. Zarzucano władzom poparcie dla propagandy związków należących do oficjalnej Centralnej Rady Związków Zawodowych, a więc "starych związków", oraz celowe manewry dla rozbicia solidarności nowych związków.

Jak się wydaje, działania władz były dobrze przemyślane i w pierwszym rzędzie skierowane na wewnętrzne rozbicie nowych związków. Jednak organizowanie się "Solidarności" postąpiło naprzód. 22.IX na kolejnym spotkaniu w Gdańsku uchwalono tekst statutu Związku, zaś 24.IX Komitet założycielski NSZZ "Solidarność" złożył w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację. To organizowanie się "Solidarności" zaktywizowało inne, poza pracowniczymi, środowiska społeczne. 21.IX ukonstytuował się Komitet Założycielski Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników, zaś jego przedstawiciele również złożyli wniosek o rejestrację.

Początkowo władze unikały komentarzy na temat wniosku o rejestrację "Solidarności". Trudno było oczekiwać zbyt wiele dobrej woli. 24.IX podano do wiadomości publicznej uchwałę Rady Państwa o powołaniu komisji do opracowania projektu ustawy o związkach zawodowych. W składzie komisji uwzględniono przedstawicieli "Solidarności", ale wybranych bez uzgodnienia ze Związkiem. Liczebnie reprezentacja "Solidarności" była szczupła. Próbowano przewidywać działania, które miałyby podważyć autorytet "Solidarności".

29.IX Krajowa Komisja Porozumiewawcza "Solidarności" zapowiedziała na 3.X ogólnopolski godzinny strajk ostrzegawczy. Do podniesienia temperatury przyczyniały się nadal utrudnienia w zakładaniu nowych związków, zaś szczególnie prowadzona przeciw nim w środkach masowego przekazu akcja propagandowa. Wedle KKP strajk ten miał być protestem przeciw niewypełnieniu przez władze porozumień z Gdańska, Szczecina i Jastrzębia, szczególnie zaś przewlekaniu pertraktacji z branżami w sprawach płacowych, niedopuszczaniu nowych związków do środków masowego przekazu i utrudnieniom w zakładaniu "Solidarności". Władze zareagowały na decyzję KKP nerwowo. Wicepremier Jagielski zapewnił o dobrej woli rządu, ale strzegł się jakichkolwiek konkretnych zobowiązań. Wreszcie zaproponował wystąpienie Wałęsy w telewizji pod warunkiem, że odwoła on strajk. Wałęsa nie przyjął tej propozycji.

JEDNOGODZINNY STRAJK OSTRZEGAWCZY

3.X o godzinie 12:00 syreny fabryczne oznajmiły początek strajku w większości miast Polski. W mniejszych MKZ-ach stanęły wszystkie zakłady zrzeszone w "Solidarności". Tam, gdzie strajk miał zasięg powszechny (w Gdańsku, Wrocławiu, Elblągu, Bydgoszczy, Bytomiu, Wałbrzychu) nie podjęły go fabryki pracujące w ruchu ciągłym i służby publiczne. Pozostałe wyraziły solidarność przez wywieszenie biało-czerwonych flag, transparentów z napisem "Strajk", ustawienie pikiet strajkowych przed bramami, uruchomienie sygnałów alarmowych ogłaszających początek i koniec strajku, zakładanie biało-czerwonych opasek. Do akcji "Solidarności" dołączyły się liczne przedsiębiorstwa, w których jeszcze nie powstały nowe organizacje związkowe. Obok wielkich zakładów przemysłowych strajkują urzędnicy, nauczyciele, aktorzy. Tam, gdzie nie strajkowano, okazywano strajkującym pełne poparcie.

W tej sytuacji nową prowokacją władz stał się list wysłany 1.X przez przewodniczącego sekcji rejestracji związków zawodowych Sądu Wojewódzkiego w Warszawie Zdzisława Kościelniaka do Wałęsy jako reprezentanta gdańskiego MKZ-u. Sędzia Kościelniak formułował w liście zastrzeżenia dotyczące złożonego do rejestracji statutu. Zarzucano "Solidarności" pominięcie w statucie zobowiązań przestrzegania sojuszy międzynarodowych i uznawania kierowniczej roli partii w państwie.

Po strajku 3.X "Solidarność" poczuła się wzmocniona. W liście do Jagielskiego jako głównego negocjatora od strony rządowej zażądano umożliwienia "Solidarności" wydawania dziennika, periodyków regionalnych, książek i broszur oraz dostępu do telewizji, radia i prasy codziennej. Na list sędziego Kościelniaka dotyczącego statutu "Solidarności" odpowiedziano pismem do Sądu Wojewódzkiego , w którym to zwrócono uwagę na to, iż poważna część uwag Sądu Wojewódzkiego dotyczyło sfery politycznej, a nie zgodności z prawem. A przecież do prowadzenia spraw politycznych powołane są organy państwowe i polityczne.

GRA RZĄDU Z "SOLIDARNOŚCIĄ" . . .

Władze postanowiły grać na zwłokę. Z jednej strony dokładano wszelkich starań, aby podnieść autorytet "starych" branżowych związków zawodowych i utrzymać w nich możliwie dużą część zatrudnionych. Z drugiej strony zachęcano do tworzenia nowych małych związków, zwanych później autonomicznymi. Niektóre z nich wywodziły się z autentycznych pragnień stworzenia reprezentacji interesów zawodowych niewielkich stosunkowo grup pracowniczych, inne inspirowane były od początku przez władze jako dywersja wobec "Solidarności".

"Solidarność" starała się zachować wobec poczynań władz spokój i oczekiwała decyzji o rejestracji. Rosła i wzmacniała się jej organizacja. Poważną rolę odegrała kilkudniowa triumfalna podróż Wałęsy i innych czołowych działaczy (Gwiazdy, Jurczyka, Kalinowskiego, Pieńkowskiej, Walentynowicz) po południowej Polsce - Nowa Huta, Kraków, Nowy Targ, Nowy Sącz, Tarnów, Jastrzębia, Katowice, Częstochowa. Wszędzie uczestniczyli w masowych zgromadzeniach oraz prowadzili robocze dyskusje z regionalnymi i lokalnymi kierownictwami "Solidarności".

24.X po pięciogodzinnych obradach Sądu Wojewódzkiego w Warszawie, sędzia Kościelniak ogłosił kilkutysięcznemu tłumowi, czekającemu przed gmachem, decyzję o rejestracji Związku. Dodał jednak, iż sąd dokonał zmian w przedstawionym statucie. Komisja Konsultacyjno-Porozumiewawcza "Solidarności" jeszcze tego samego dnia potępiła działanie sądu i zapowiedziała zaskarżenie orzeczenia w części wnoszącej zmiany do statutu oraz oświadczyła, że zmian tych nie przyjmuje. Społeczne oburzenie kierowało się przeciw regułom działania sądownictwa. KKP zadeklarowała : "Postępowanie Sądu czyni walkę o praworządność i niezawisłość sądownictwa bezpośrednią sprawą naszego Związku".

Przywódcy "Solidarności" uważali, że brak precyzji ustaleń dał stronie rządowej okazję do działań niekorzystnych dla tworzącego się niezależnego samorządnego ruchu związkowego, a nawet oskarżali władzę o złą wolę. Wspominano o utrudnieniach w zakładaniu Związku, o zastraszaniu i szykanach ze strony dyrekcji i związków branżowych, o dyskredytującej "Solidarność" propagandzie. Protestowano przeciw stosowaniu sprzecznych z porozumieniem gdańskim podwyżek płac, powiększających różnice w zarobkach. Kierownictwo "Solidarności" domagało się wypełnienia wszystkich punktów porozumienia gdańskiego, ale wymieniało z naciskiem kilka spraw. Żądano ogłoszenia przez środki masowego przekazu faktu nabycia przez Związek osobowości prawnej, umożliwienia prowadzenia działalności wydawniczej, udzielenia dostępu do radia i telewizji, wydania zatrzymanych na cle maszyn poligraficznych przekazanych z zagranicy, wprowadzenia do 15.XII kartek na mięso, przyznawania kwoty przeznaczonej na podwyżki zakładom pracy i dzielenia jej przez załogi, przywrócenia do pracy osób, którym uniemożliwia się odzyskanie uprawnień zawodowych, a także jak najszybszego załatwienia problemów prawnych związanych z rejestracją "Solidarności Wiejskiej", (czyli Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników).

DŁUGO OCZEKIWANA REJESTRACJA ZWIĄZKU

31.X w atmosferze napięcia odbyły się warszawskie rozmowy między przedstawicielami rządu z premierem Pińkowskim na czele a delegacją "Solidarności" pod przewodnictwem Wałęsy. Była to jedna z kolejnych narad, podczas których kompromisy nie zadowoliły żadnej ze stron. Władze poszły jednak na ustępstwo w najważniejszej sprawie - rejestracji Związku. Ustalono, że "Solidarność" uzyskała 24.X osobowość prawną. Osiągnęła także spore sukcesy w kwestii dostępu do środków masowego przekazu. Władze obiecały dać zgodę na wydawanie ogólnokrajowego tygodnika Solidarność , a także uwolnić od cła i podatku przesłane Związkowi maszyny poligraficzne. Obiecywano zgodę na uruchomienie wydawnictwa związkowego, wydawanie czasopism regionalnych lub udostępnianie łamów lokalnej prasy, regularne audycje w radio i telewizji. Pojawiły się także uzgodnienia dotyczące realizacji obiecanych podwyżek płac dla poszczególnych grup pracowniczych. Zgodzono się na polepszenie sytuacji w służbie zdrowia, oświacie i łączności.

PROPOZYCJA PROGRAMOWA "SOLIDARNOŚCI"

Nawał bieżącej problematyki i różnych emocji sprawił, że kwestie programowe nie znajdowały się w centrum uwagi "Solidarności". Jednak 25.II.1981 roku KKP wstępnie przedyskutowała materiały, które następnie po dalszym opracowaniu rozesłane zostały w formie powielonej przez Ośrodek Prac Społeczno-Zawodowych przy KKP. Tezy te stanowiły propozycję programową, zaś wiele znajdujących się w nich myśli trafiło do programu uchwalonego na I Zjeździe "Solidarności".

Wedle tez "Solidarność" miała skupiać i reprezentować ludzi pracy, bronić ich "praw, godności i interesów". W innej formie broniła "praw człowieka, obywatela i pracownika", choć nie uchylała się od odpowiedzialności za losy narodu i państwa. Jako źródła inspiracji wymieniano "najlepsze tradycje narodu, etyczne zasady chrześcijaństwa, polityczne wezwanie demokracji i socjalistyczną myśl społeczną". Deklarowano jednak, że "jest wśród nas miejsce dla wszystkich niezależnie od światopoglądu, narodowości, czy przekonań politycznych". Wysoką wartość przypisywano wyrastającym z działania we wspólnocie solidarności, koleżeństwu, zdolności do poświęceń, idei braterstwa ludzi pracy. "Solidarność" uznawała zasadę sprawiedliwości społecznej, opartej na "godności osoby ludzkiej, godności człowieka pracy i jego trudu" oraz poświadczonej przekonaniem o równości ludzi między sobą. Wynikało stąd dążenie do egalitaryzmu. Przyjmowano zasadę "każdemu według pracy", ale pierwszeństwo przed nią przyznawano zaspokojeniu minimum socjalnemu, zaspokojeniu potrzeb, które "umożliwiają godne życie, pozwalające na rozwój osobowości człowieka".

Z przekonania o równości ludzi wyciągano wniosek, iż pełna demokracja jest potrzebna dla skutecznej walki o interesy związkowe i pracownicze oraz autentycznego uczestnictwa ludzi pracy w życiu społecznym i publicznym. Wypowiadano się za przestrzeganiem wolności obywatelskich : prawa do głoszenia własnych poglądów, wolności słowa i druku, rzetelnej informacji, zgromadzeń i stowarzyszania się. Odwoływano się do tradycji ruchu robotniczego, by przejąć z niej wątki sprawiedliwości społecznej, demokracji, wolności i niepodległości, wzbogacone pamięcią o wystąpieniach robotniczych 1956, 1970 i 1976 roku w Polsce. Zgłaszano potrzebę odnowienia jako symbolu dnia 1 Maja, aby stał się on "świętem ludzi pracy, a nie świętem państwowego pracodawcy". Za cenną część zbiorowej świadomości uznawano wartości narodowe, "podstawową więź naszego społeczeństwa we współczesnym świecie" oraz "ostateczne uzasadnienie naszej niepodległości i suwerenności państwowej". "Solidarność" miała być organizacją wielo-światopoglądową, otwartą dla ludzi wszystkich wyznań i dla niewierzących, świecką, ale dostrzegającą wychowanie ogromnej większości narodu polskiego w religii chrześcijańskich aspiracji ideowych w Polsce.

ANALIZA POLITYCZNYCH, SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH ŹRÓDEŁ KRYZYSU ORAZ PROPOZYCJE NAPRAWY RZECZYWISTOŚCI - REFORMY

Autorzy tez dokonywali analizy politycznych i gospodarczych źródeł kryzysu w Polsce. Do źródeł politycznych zaliczali brak demokratycznych mechanizmów, podejmowania decyzji, odpowiedzialności za nie i rotacji kadr, biurokratyczne metody rządzenia, ukształtowanie się zamkniętej klasy rządzących nie poddanych kontroli ze strony rządzonych, niezdolność systemu politycznego do samo-naprawy. Wyciągano stąd wniosek, iż "reforma gospodarcza w Polsce nie może się udać i przynieść spodziewanych skutków gospodarczych i społecznych, o ile nie zostanie równocześnie przeprowadzona głęboka reforma systemu sprawowania władzy, która usunie przyczyny kryzysu tkwiące w systemie społeczno-politycznym i stworzy gwarancje, że dawny system nie powróci". Do źródeł gospodarczych kryzysu zaliczano stałą i rosnącą dysproporcję między potencjałem gospodarczym obsługującym potrzeby ludności a potencjałem rozbudowy środków produkcji, trwałe wady polityki gospodarczej prowadzonej woluntarystycznie i poza kontrolą społeczną, bez rachunku gospodarczego i przy chaosie cenowym, a zwłaszcza dyskryminacji indywidualnego rolnictwa, zadłużenie zagraniczne jako zgubne przy nieefektywnej gospodarce narażonej następnie na spłaty rat i odsetek. Za najgłębsze źródło kryzysu uważano nakazowo-rozdzielczy system zarządzania, pozbawienie przedsiębiorstw swobody, niewykorzystanie mechanizmów motywacyjnych ludzi i zespołów ludzkich, w konsekwencji - marnotrawstwo pracy i zasobów. Niekorzystnym czynnikom koniunkturalnym ostatnich lat przypisywano jedynie podrzędne znaczenie.

Z analizy źródeł kryzysu wyciągano wiele wniosków. Domagano się reformy gospodarczej, przedstawiając jej podstawowe założenia. Planowanie centralne miało nosić charakter strategiczny, kilkuletni, a nie operatywny. Plan centralny byłby ustalany i kontrolowany przy udziale społeczeństwa za pośrednictwem sejmu, samorządów, instytucji społecznych i związków zawodowych. Plan nie miałby charakteru dyrektywnego, jego zalecenia realizowano by przez instrumenty ekonomiczne - np. ceny i podatki Przedsiębiorstwa miałyby uzyskać samodzielność, wprowadzono by w pewnym stopniu konkurencję producentów i zniesiono ich monopole. Przewidywano jednakowe warunki rozwoju dla różnych form własności : ogólnospołecznej, spółdzielczej, komunalnej i indywidualno-rodzinnej. Nie wymieniano więc większej własności prywatnej. Za szczególnie ważne uważano usunięcie ograniczeń w rozwoju rodzinnych gospodarstw rolniczych oraz rodzinnych przedsiębiorstw rzemieślniczych i usługowych.

Uznano za konieczne, by przedsiębiorstwa miały prawo zmniejszać zatrudnienie stosownie do swoich potrzeb, ale opowiadano się za państwową polityką pełnego zatrudnienia. Akceptowano udział załóg w zyskach przedsiębiorstwa, ale zwracano uwagę na niebezpieczeństwo zróżnicowania dochodów pracowniczych oraz ujemne skutki samodzielności przedsiębiorstw dla interesów całego społeczeństwa (wzrost cen, zmniejszenie zatrudnienia, itp.). Za najważniejszą instytucję samodzielnego przedsiębiorstwa uspołecznionego uważano samorząd pracowniczy, z szerokimi kompetencjami w określaniu kierunków działalności, podziale dochodów oraz powoływaniu i odwoływaniu dyrektora. "Solidarność" powinna dbać o wyraźny podział kompetencji z samorządem. Powinna bronić interesów pracowników, natomiast samorząd dbać o interesy gospodarcze przedsiębiorstwa. Wszystkie posunięcia związane z planowaną reformą należy wprowadzić "możliwie szybko, całościowo i w trybie demokratycznym".

Ujemnie oceniając dotychczasowe posunięcia rządu, w zakresie działań antykryzysowych, żądano natychmiastowego przedstawienia do dyskusji programu wyprowadzenia kraju z kryzysu. Obiecywano wstrzymanie się w 1981 roku od "daleko idących żądań płacowo-socjalnych", ale oczekiwano uzgadniania z "Solidarnością" zasad polityki gospodarczej, zobowiązania rządu do konsekwentnej realizacji programu reform, oraz respektowania przez rząd zasady ochrony przeciętnego poziomu dochodów realnych ludności i przyznawania priorytetu grupom słabszym ekonomicznie. Był to w kwestii ochrony przeciętnego poziomu realnych dochodów program zbyt optymistyczny, choć na początku 1981 roku autorzy tez nie odbiegali w tym optymizmie od nastrojów większości społeczeństwa. Inna sprawa, że dalsze propozycje świadczyłyby raczej o rozumieniu nieuchronności obniżenia "przeciętnego poziomu".

W sprawie poprawy zaopatrzenia nie wypowiadano się jednoznacznie. Uznawano za konieczną dyskusję nad alternatywą : albo rozszerzenie reglamentacji kartkowej w interesie mniej zarabiających, albo możliwie szybka likwidacja reglamentacji i zmiana cen. Wypowiadano się za realizacją zobowiązań rządu w dziedzinie płacowo-socjalnej - dotyczących minimum socjalnego w zakresie płac, emerytur i rent, zwiększenia zasiłków rodzinnych i wprowadzenia przedłużonych urlopów macierzyńskich. Towarzyszył temu pogląd, że "koszty reformy nie mogą w żadnym wypadku obciążyć najmniej zamożnych obywateli". Oznaczało to jednak zrozumienie, iż pozostałe grupy społeczeństwa obniżą swój poziom dochodów realnych. Deklarowano zresztą dalej, że "koszty kryzysu powinny w wyższym stopniu obciążać ludzi zamożniejszych niż ludzi mniej zarabiających" oraz, że "koszty programu przywracania równowagi w pierwszej kolejności powinny obciążać najzamożniejsze grupy". Za kwestię dyskusyjną uważano obciążenie średnio zarabiających, pozostawiając do dyskusji, czy rekompensować im wzrost kosztów utrzymania tylko częściowo - dla poprawienia równowagi rynkowej, czy też w pełni - pogarszając sytuację rynkową i opóźniając wyjście z kryzysu.

W tezach wypowiadano się za realizacją powszechnego prawa do pracy, a więc aktywną państwową polityką zapobiegania bezrobociu i readaptacji zawodowej. Domagano się działań na rzecz poprawy warunków pracy, w tym ustawowego określenia minimalnego odpisu dochodów przedsiębiorstwa na rzecz poprawy warunków pracy. Zmianom miały ulec przepisy ochrony pracy, aby zabezpieczyć ustalone w konwencjach międzynarodowych normy ochrony zdrowia.

Zgodnie z wyłożonymi w analizie źródeł kryzysu poglądami obszernie przedstawiono postulaty dotyczące reformy systemu politycznego. Żądano urzeczywistnienia praworządności - "Nikt nie może stać ponad i poza prawem". Podkreślano potrzebę przywrócenia niezawisłości i wysokiej rangi sądom jako "naturalnym gwarantom praw i wolności obywatelskich". Do konkretnych żądań należało rozszerzenie kompetencji sądownictwa administracyjnego, orzekanie przez nie w sprawach naruszania politycznych praw obywateli, powołanie sądownictwa konstytucyjnego, powołanie Trybunału Stanu, orzekanie przez sąd stosowania aresztu tymczasowego, nieusuwalność sędziów, w tym zniesienie kadencyjności Sądu Najwyższego, powszechne wybory ławników, zniesienie dochodowego charakteru opłat sądowych. Prokuratura miałaby być włączona do resortu sprawiedliwości i poddana kontroli sejmu. Domagano się jawnych publicznych debat sejmu i rad narodowych nad pracą "organów porządku i bezpieczeństwa publicznego" - policji.

Obok urzeczywistnienia praworządności drugim warunkiem reformy systemu politycznego było wprowadzenie zasady jawności do życia publicznego. Rozumiano to z jednej strony jako swobodę krytyki i wypowiedzi, z drugiej - jako swobodę dostępu obywateli do dokumentów administracji państwowej oraz głoszenia i publikowania związanych z tymi dokumentami poglądów. Ograniczenia jawności i swobód dopuszczano jedynie w zakresie "ustawowo zakreślonych podstawowych wartości i interesów ogólnospołecznych". Żądano ustawowego określenia granic ingerencji cenzorskich, poddania ich kontroli sądowej i uwidocznienia ich w tekście. Miano też zapewnić społeczny dostęp do państwowych środków przekazu oraz umożliwić działającym prawnie stowarzyszeniom samodzielną działalność wydawniczą. Domagano się kontroli społecznej nad radiem i telewizją.

Innym warunkiem reformy politycznej było wprowadzenie właściwych zasad doboru kadr. Domagano się obsadzania stanowisk kierowniczych "przez ludzi kompetentnych i akceptowanych przez załogi zakładów pracy". Nie oznaczało to absolutnego potępienia zasady nomenklatury, bowiem dopuszczano jej stosowanie wobec stanowisk politycznych. Ostatni pakiet żądań politycznych dotyczył wprowadzenia "prawdziwej samorządności". Wymieniano samorząd sędziowski, autonomię szkół wyższych i samorządność placówek naukowych, niezależny ruch studencki, samodzielne stowarzyszenia twórcze, naukowe, społeczne, regionalne i inne, niezależny i samorządny ruch zawodowy rolników, organizacje spółdzielcze. Najwięcej uwagi poświęcono radom narodowym. Domagano się zmiany ordynacji wyborczej, aby można było wybierać spośród kilku kandydatów, możliwości zgłaszania kandydata przez grupę obywateli, przeprowadzenia do końca 1981 roku wyborów do rad narodowych w oparciu o nową ordynację wyborczą. Formułowano także postulat zmiany ordynacji wyborczej do sejmu, ale nie wypowiadano się na temat terminu wyborów parlamentarnych.

PROGRAMU CZĘŚĆ DALSZA

Ostatni fragment tez, tylko częściowo miał charakter programowy. Dotyczył on wewnętrznej problematyki "Solidarności". Zawierał jednak uzasadnienie struktury regionalnej jako "zapewniającej wzajemną pomoc i solidarność między ludźmi pracy różnych zawodów i zakładów pracy", choć uznawano specyfikę grup zawodowych i branżowych. Do założeń programowych odnosiły się formułowane zasady demokracji i działalności związkowej, dotyczące równości praw wszystkich członków, służebnego i przedstawicielskiego sensu władzy związkowej, jawności życia związkowego, solidarnego działania, wiążącego znaczenia uchwał podjętych większością głosów, wreszcie stosowania strajku tylko przy społecznej aprobacie i jako środka ostatecznego. Za ważną formę walki uznano negocjacje. Zakładano konieczność kompromisów i ostrzegano przed powodowanymi przez nie konfliktami wewnątrz "Solidarności".

Potrzeby doraźne trudno było ująć w formuły programowe. Żądania dotyczyły zbliżającej się zimy, m.in. dostatecznego ogrzewania i oświetlania mieszkań, pokrycia zapotrzebowania na podstawowe artykuły, zorganizowania społecznego pogotowia pomocy zimowej. Nie rysował się jasno podział zadań między "Solidarnością" a aparatem państwowym. Mało przekonywujące były tezy dotyczące przeciwdziałania spadkowi produkcji. W sprawie zwalczania inflacji i przywrócenia równowagi rynkowej zdecydowanie odrzucano upowszechnienie systemu kartkowego. Wypowiadano się za jednoczesnym zwiększeniem produkcji i stopniowa lub jednorazową podwyżką cen.

Uchwalony pół roku później program stanowił w przeciwieństwie do tez wyraz koncepcji oficjalnych "Solidarności". Na kształcie programu najsilniej zaważyły poglądy niektórych ekspertów. Zasadnicze zastrzeżenia były nieliczne i program przyjęto ogromną większością głosów. W programie "Solidarność" określała się jako organizacja, która łączy w sobie cechy związku zawodowego i wielkiego ruchu społecznego, najszersza reprezentacja ludzi pracy w Polsce, zespolenie wielu nurtów społecznych i światopoglądowych, połączenie ludzi o różnych przekonaniach politycznych i religijnych, niezależnie od narodowości. Podstawą zespolenia był protest wobec łamania praw ludzkich i obywatelskich oraz dążenie do utrwalenia zgodnie przyjmowanych wartosci : poszanowania człowieka, ludowładztwa, wolności i niepodległości. Walce o interesy ludzi pracy towarzyszyć miało dążenie do "moralnego odrodzenia narodu".

"Solidarność" miała podjąć działania samodzielne dla ratowania kraju, w którym kryzys stał się narodową tragedią. Pogłębianie się kryzysu przypisywano powstrzymywaniu przemian przez władze państwowe. Wystąpiły sprzeczności między narodzinami niezależnych organizacji, a więc zmianą warunków sprawowania władzy oraz próbami utrzymywania sposobu rządzenia opartego na "wszechwładzy centralnych instytucji partyjno-państwowych". Granicą dla dążeń "Solidarności" stawał się imperatyw unikania przelewu krwi ("Naród nie wybaczy nikomu nawet z najlepszej woli zrodzonych działań, jeśli doprowadzą do przelewu krwi, zniszczenia naszego duchowego i materialnego dorobku"), skłaniający do stopniowej realizacji. Inne ograniczenia wynikały z sytuacji międzynarodowej i wiążących Polskę sojuszy.

W programie "Solidarności" szeroko rozbudowano problematykę społeczną. Wypowiadano się przeciw bezrobociu, za reformą systemu płac z wprowadzeniem płac gwarantowanych dla poszczególnych zawodów i stanowisk, stosownie do wartości pracy oraz spłaszczeniem różnic między płacami najwyższymi i najniższymi, za polepszeniem bezpieczeństwa pracy i systemu ubezpieczeń społecznych dla zrównania praw i obowiązków pracodawców i pracobiorców. Program społeczny przewidywał pomoc dla samorządów mieszkańców i lokalnych inicjatyw, poparcie dla samorządu terytorialnego, inicjatywę powołania kontrolnych ciał społecznych - np. w zakresie ubezpieczeń społecznych. Szczegółowo uwzględniono postulaty dotyczące polityki rodzinnej, opieki nad matką i dzieckiem, uprawnień ludzi starych i chorych, ochrony zdrowia i ochrony środowiska. Dalsze punkty dotyczyły rozwoju budownictwa mieszkaniowego i nadanie polityce mieszkaniowej racjonalnego kształtu oraz stopniowego realizowania zasady pięciodniowego tygodnia pracy i stworzenia właściwych warunków wykorzystania wolnego czasu.

Program "Solidarności" określał drogę, którą dojść miała ona do realizacji swych podstawowych celów : "nowe porozumienie społeczne". Takie porozumienie dotyczyło by trzech zakresów jako nierozłącznej całości : walki z kryzysem, reformy gospodarczej oraz kierunków i sposobów demokratyzacji instytucji życia publicznego - sejmu, władz politycznych, terytorialnych, gospodarczych, sądownictwa, oświaty, itp. Co ważne - odrzekano się obalenia czy zmiany istniejącego systemu przemocą.

Oświadczenia programowe formacji ideowo-politycznych

W ostatnich miesiącach 1981 roku pojawiły się oświadczenia programowe, które tylko z zastrzeżeniami rozpatrywać można w kontekście programu "Solidarności", ale które trudno pominąć. Były to, bowiem propozycje przedstawione przez formujące się z grup wpływowych działaczy i doradców "Solidarności" formacje ideowo-polityczne. Klub Służby Niepodległości nie opublikował oficjalnej wypowiedzi programowej, a jego deklaracja założycielska zawierała kilka zaledwie zdań - wśród nich o potrzebie podjęcia prac "nad programami gwarantującymi suwerenny byt państwowy Narodu Polskiego i podstawowe swobody obywatelskie". Właściwie nic tu - poza nie eksponowanym w programie, ale sygnalizowanym w nim wątkiem niepodległościowym - nie wybiegało poza zamierzenia deklarowane przez "Solidarność". Bardziej rozwinięta była deklaracja założycielska Klubu Rzeczpospolitej Samorządnej "Wolność - Sprawiedliwość - Niepodległość". Punktem wyjścia była teza, w łagodniejszej formie wypowiadana w programie "Solidarności" : "Oczekiwania, że stworzenie systemu kontroli nad rządami PZPR pozwoli na podjęcie działań wyprowadzających kraj ze społecznego i gospodarczego kryzysu, nie spełniły się . . . Okazało się, bowiem, że totalitarna władza poddana presji niezależnej organizacji ulega paraliżowi w sferze zarządzania zbiorowym życiem społeczeństwa, a jedyne działania, jakie podejmuje to zewnętrzna demonstracja siły, policyjne represje i obrona przed wszystkim, co nowe". Akceptując pogląd o wartości, jaką przedstawia jedność działania, uważano tworzenie zalążków partii politycznych i dyskusję programową za drogę do demokratycznego społeczeństwa. KSR-WSN odrzucały kilka funkcjonujących w społeczeństwie koncepcji : "konieczności szybkich rozwiązań poprzez wzmocnienie władzy centralnej, stworzenia porozumienia prowadzącego do utworzenia rządu koalicyjnego, organizowania się wyłącznie pod hasłem ostatecznego zwycięstwa w walce o niepodległość, podkreślania idei narodowościowych i katolickich przy jednoczesnym potępieniu działalności politycznej. W ślad za programem "Solidarności" wysuwano na czoło dążenia do tworzenia "Samorządnej Rzeczypospolitej". Pojęciu temu nadawano jednak sens wyjątkowo szeroki, mieszcząc w nim pluralizm form życia społecznego, politycznego, narodowego, kulturalnego i wyznaniowego. Do pojęcia "Samorządnej Rzeczypospolitej" należały opieka społeczna państwa nad obywatelami, prawo obywateli do działalności politycznej, społecznej i gospodarczej, ograniczenie ingerencji państwa w życie społeczne i poddanie jej kontroli społecznej, rozwój samorządów pracowniczych i terytorialnych, spółdzielczości, ruchu konsumenckiego i stowarzyszeń.

Niezależnie od różnic w stopniu konkretności w tonacji sformułowań i w poziomie program "Solidarności" i enuncjacje programowe formacji ideowo-politycznych niewiele od siebie odbiegały. Rzeczywiste różnice ideowe albo nie były ujawniane, albo - co wydaje się bardziej prawdopodobne - nie stały się jeszcze podstawą do tworzenia się odrębnych grup. Ograniczone pole manewru zmuszało do proponowania podobnych rozwiązań. Podziały i spory, rzekomo o podłożu programowym, okazywały się oparte na konkurencji osób i grup, różniących się temperamentem i emocjami, ale znacznie rzadziej podstawowymi poglądami na teraźniejszość i przyszłość.

STATUT NIEZALEŻNEGO SAMORZĄDNEGO ZWIĄZKU ZAWODOWEGO "SOLIDARNOŚĆ"

Rozdział I

NAZWA, TEREN DZIAŁANIA I SIEDZIBA

*1

Tworzy się organizację zawodową pod nazwą : Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność", zwany dalej ZWIĄZKIEM. Związek, stosownie do zasad wyrażonych w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w ratyfikowanej przez Polską Rzeczpospolitą Ludową Konwencji nr 87 i nr 98 Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz w części 1 pkt 1-7 porozumienia zawartego przez Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Komisją Rządową w Gdańsku, rozwijać będzie działalność w zakresie obrony interesów pracowników, realizacji ich potrzeb materialnych, społecznych i kulturalnych.

*2

Terenem działania Związku jest obszar Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

*3

Siedzibą Komisji Krajowej Związku jest Gdańsk.

Rozdział II

POSTANOWIENIA OGÓLNE

*4

Związek jest niezależny od organów administracji państwowej i organizacji politycznych.

*5

Związek zrzesza pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę (także spółdzielczej umowy o pracę, a w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych zatrudnionych na podstawie członkostwa), wyboru, powołania, mianowania, jak również uczniów przyzakładowych szkół zawodowych świadczących pracę na rzecz zakładu pracy lub pobierających naukę zawodu, osoby wykonujące pracę nakładczą oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej. Utrata zatrudnienia nie pociąga za sobą utraty członkostwa. Członkami Związku mogą być także emeryci i renciści.

*6

Celem Związku jest : ochrona praw, godności i interesów pracowników, a w szczególności :

1. ochrona interesów materialnych, socjalnych i kulturalnych członków oraz ich rodzin ,

2. zabezpieczenie praw pracowniczych w zakresie wykonywanej pracy zawodowej, wynagrodzenia, warunków socjalno-bytowych oraz bezpieczeństwa higieny pracy ,

3. podejmowanie starań o zharmonizowanie prawidłowego działania zakładu pracy z interesami pracowników ,

4. umacnianie rodziny oraz ochrona życia rodzinnego ,

5. szerzenie demokratyzmu i umacnianie koleżeńskiej solidarności w stosunkach wzajemnych ,

6. zapewnienie pracownikom warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych ,

7. wpływ na kształtowanie polityki gospodarczej i społecznej ,

8. kształtowanie aktywnej postawy działania dla dobra Ojczyzny.

*7

Związek realizuje swoje cele przez :

1. reprezentowanie swoich członków wobec pracodawców, władz i organów administracji państwowej oraz organizacji i instytucji społecznych ,

2. zawieranie i wypowiadanie zbiorowych układów pracy ,

3. udzielanie pomocy prawnej i podejmowanie interwencji w przypadkach konfliktów między pracownikiem a pracodawcą ,

4. organizowanie i kierowanie akcjami protestacyjnymi załóg w przypadku istotnego naruszenia interesów pracowniczych; w szczególnie uzasadnionych przypadkach proklamowania strajku ,

5. inicjowanie samopomocy członków Związku ,

6. podejmowanie starań o zapewnienie członkom i ich rodzinom wczasów pracowniczych, zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, miejsc w żłobkach i przedszkolach dla ich dzieci oraz odpowiedni udział w świadczeniach z funduszu socjalnego i innych funduszy zakładu pracy ,

7. przeciwdziałanie alkoholizmowi ,

8. popieranie inicjatyw w zakresie usprawnienia gospodarki, rozwoju kultury, oświaty, nauki i postępu technicznego ,

9. prowadzenia działalności oświatowo-kulturalnej, tworzenie warunków do odpoczynku pracy ,

10. współdziałanie z władzami i organami administracji państwowej w zakresie wynikającym z przepisów prawa ,

11. sprawowanie kontroli nad warunkami bezpieczeństwa i higieny pracy; zapewnianie okresowej kontroli stanowisk pracy i zakazywanie swym członkom pracy na stanowiskach nie odpowiadających ustalonym warunkom ,

12. współdziałanie ze służbą zdrowia w celu ochrony zdrowia pracowników i ich rodzin ,

13. prowadzenie badań nad warunkami życia ogółu pracowników, w szczególności nad poziomem kosztów utrzymania ,

14. rozwijanie działalności wydawniczej i prasowej ,

15. publiczne opiniowane projektów i przepisów dotyczących : życia ludzi pracy, reprezentacji pracowniczych, uczestnictwa pracowników w zarządzaniu, ustawodawstwa socjalnego oraz kluczowych decyzji : o podziale dochodu narodowego, kierunkach inwestycji, podziale funduszu spożycia społecznego, zaopatrzenia rynku, gospodarce mieszkaniowej, kształtowaniu cen i płac oraz innych sprawach istotnych dla ludzi pracy.

*8

1. Członkowie Związku zrzeszają się na zasadzie terytorialno-zawodowej, co oznacza, że :

1. Związek zrzesza członków wszystkich zawodów ,

2. podstawową organizacją związkową jest organizacja zakładowa zrzeszająca pracowników wszystkich zawodów, zatrudnionych w danym zakładzie pracy ,

3. zakładowa organizacja związkowa w miarę potrzeby tworzy niższe ogniwa : pracownicy małych zakładów pracy mogą tworzyć międzyzakładowe organizacje związkowe, do których mogą należeć pracownicy zakładów, w których nie istnieje organizacja związkowa ,

4. w ramach Związku na wszystkich jego szczeblach mogą działać sekcje zawodowe lub branżowe. Sekcje zawodowe obejmują pracowników wykonujących jeden zawód lub kilka zawodów pokrewnych.

2. Związek może zawierać porozumienia o współdziałaniu ze związkami zawodowymi grupującymi pracowników jednego zawodu lub kilku pokrewnych zawodów, jeśli statuty i działalność tych związków odpowiadają podstawowym zasadom określonym w niniejszym statucie.

*9

Władze związkowe wszystkich szczebli pochodzą z wyboru. Wybory odbywają się na następujących zasadach :

1. nie ogranicza się liczby kandydatów ,

2. głosuje się na poszczególnych kandydatów ,

3. głosowanie jest tajne ,

4. przewodniczącego, z wyjątkiem przewodniczącego Komisji Krajowej, wybiera bezpośrednio walne zebranie organizacji danego szczebla ,

5. tę samą funkcję w związku można pełnić tylko przez dwie kolejne kadencje ,

6. funkcji związkowych nie może pełnić osoba zajmująca kierownicze stanowisko w zakładzie pracy (dyrektorzy, zastępcy dyrektorów, kierownicy, zastępcy kierowników zakładów pracy oraz kierownicy wydziałów w wielkich zakładach pracy, a także osoby na stanowiskach kierowniczych bezpośrednio podlegające dyrekcji) albo pełniąca funkcję kierowniczą w instancjach organizacji politycznych ,

7. odwołanie członka władz związkowych odbywa się na takich zasadach jak wybór.

*10

Ogniwa Związku powstają z inicjatywy pracowników, którzy tworzą w tym celu zakładowe komitety założycielskie. Powołanie ogniwa zakładowego powinno być zgłoszone regionalnemu zarządowi Związku.

Rozdział III

CZŁONKOWIE, ICH PRAWA I OBOWIĄZKI

*11

Członek Związku ma prawo :

1. uczestniczyć w ogólnych zebraniach Związku ,

2. wybierać i odwoływać członków wszystkich władz Związku oraz być wybieranym do tych władz ,

3. uczestniczyć w ustalaniu instrukcji dla wybranych delegatów ,

4. korzystać z pomocy Związku w ochronie swych praw pracowniczych, w razie ich naruszenia przez zakład pracy lub administrację państwową; w przypadkach tych Związek zobowiązany jest do zastosowania dostępnych mu środków obrony ze strajkiem włącznie. Związek może interweniować i udzielać pomocy w razie naruszenia innych praw członka Związku ,

5. otrzymywać zasiłki z tytułu urodzenia dziecka i zgonu członka rodziny; w przypadku zgonu członka Związku zasiłek otrzymuje rodzina ,

6. otrzymywać od Związku pomoc finansową w okresie pozostawania bez pracy na skutek działalności związkowej oraz w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych. Zakres i formy pomocy określa walne zebranie właściwego szczebla Związku ,

7. korzystać z pomocy socjalnej Związku oraz z urządzeń kulturalnych, sportowych i innych będących w dyspozycji Związku ,

8. występować z wnioskami i postulatami do władz związkowych wszystkich szczebli ,

9. być na bieżąco informowanym o wszelkich decyzjach i innych działaniach wszystkich instancji Związku ,

10. brać udział w zebraniach, na których władze związkowe podejmują uchwały dotyczące jego osoby.

*12

Członek Związku jest zobowiązany :

1. przestrzegać postanowień statutu i uchwał władz Związku oraz regularnie płacić składki członkowskie ,

2. brać udział w życiu związkowym ,

3. solidarnie uczestniczyć w akcjach podejmowanych przez Związek ,

4. współdziałać w kształtowaniu właściwych stosunków współżycia między członkami załogi pracowniczej.

*13

Członek Związku nie może należeć do innego związku zawodowego.

*14

Członkostwo Związku nabywa się z chwilą przyjęcia deklaracji członkowskiej uchwałą właściwej komisji zakładowej (międzyzakładowej lub wydziałowej). Od uchwały odmawiającej przyjęcia do Związku służy zainteresowanemu prawo odwołania do walnego zebrania organizacji zakładowej.

*15

1. Członkostwo Związku ustaje wraz z jego wypowiedzeniem.

2. Członka, który uporczywie nie wykonuje obowiązków członkowskich lub postępuje w sposób nie licujących z godnością członka Związku, właściwa komisja zakładowa (międzyzakładowa lub wydziałowa) może ukarać udzieleniem nagany, a w szczególnych przypadkach pozbawieniem członkostwa. Zainteresowanemu służy odwołanie do walnego zebrania organizacji zakładowej (międzyzakładowej lub wydziałowej).

*16

Komisje zakładowe, międzyzakładowe i wydziałowe prowadzą ewidencję członków i wydają legitymacje członkowskie.

Rozdział IV

WŁADZE ZWIĄZKU

*17

Władzami ogólnozwiązkowymi są :

1. Zjazd Delegatów,

2. Komisja Krajowa,

3. Komisja Rewizyjna.

*18

1. Do kompetencji Zjazdu należy :

1. uchwalanie zmian statutu,

2. uchwalanie ogólnego programu działania Związku,

3. ustalanie górnej i dolnej granicy składek członkowskich,

4. wybór członków Komisji Krajowej - zgodnie z postanowieniami *19 ust. 3 - oraz wybór członków Komisji Rewizyjnej,

5. rozpatrywanie sprawozdań Komisji Krajowej oraz Komisji Rewizyjnej.

2. Zjazd zbiera się raz na dwa lata. Zwołuje go Komisja Krajowa. Na wniosek co najmniej 1/3 zarządów regionalnych Komisja Krajowa zobowiązana jest zwołać nadzwyczajny Zjazd w ciągu 3 miesięcy od daty złożenia wniosku.

3. W Zjeździe biorą udział delegaci organizacji regionalnych Związku wybrani na regionalnych walnych zebraniach. Sposób ich wyboru oraz liczbę delegatów z poszczególnych organizacji regionalnych ustala Komisja Krajowa proporcjonalnie do liczby członków w poszczególnych regionach.

4. Do ważności uchwał Zjazdu niezbędna jest obecność co najmniej połowy liczby delegatów.

5. Zjazd podejmuje uchwały zwykłą większością oddanych głosów. Przy uchwałach o zmianie statutu i o likwidacji Związku obowiązuje bezwzględna większość głosów uprawnionych do udziału w Zjeździe delegatów. Uchwały te stają się prawomocne z chwilą ich zatwierdzenia przez co najmniej połowę zarządów regionalnych grupujących nie mniej niż połowę członków Związku.

6. Uchwały zapadają w głosowaniu jawnym. Na żądanie co najmniej 1/10 obecnych delegatów przewodniczących Zjazdu zarządza tajne głosowanie.

*19

1. Do zakresu działania Komisji Krajowej należy :

1. reprezentowanie całego Związku wobec władz i organów administracji państwowej i gospodarczej a także innych organizacji i instytucji,

2. koordynowanie działań organizacji regionalnych Związku,

3. uchwalanie budżetu,

4. ustalanie zasad tworzenia sekcji branżowych i zawodowych,

5. zawieranie układów zbiorowych,

6. wybór przewodniczącego Komisji Krajowej i członków prezydium.

2. Prezydium czuwa nad wykonaniem uchwał Komisji Krajowej, kieruje pracą biura i dokonuje czynności prawnych.

3. Komisja Krajowa składa się :

1. w połowie z przewodniczących zarządów regionalnych organizacji Związku (w razie nieobecności przewodniczącego w posiedzeniu Komisji Krajowej może uczestniczyć wydelegowany przez prezydium zarządu regionalnego jego członek),

2. w połowie z członków wybranych przez Zjazd.

4. Kadencja Komisji Krajowej trwa 2 lata.

*20

Komisja Rewizyjna nadzoruje i kontroluje działalność finansową Komisji Krajowej.

*21

Władzami regionalnymi Związku są :

1. walne zebranie delegatów,

2. zarząd,

3. prezydium zarządu,

4. komisja rewizyjna.

*22

1. Do kompetencji walnego zebrania delegatów należy :

1. uchwalanie programu działalności organizacji regionalnej Związku,

2. wybór przewodniczącego i członków zarządu oraz członków komisji rewizyjnej regionalnej organizacji Związku,

3. wybór delegatów na Zjazd Związku,

4. rozpatrywanie sprawozdań zarządu i komisji rewizyjnej oraz udzielanie zarządowi absolutorium,

5. ustalanie wysokości składek członkowskich w granicach określonych przez Zjazd (*18 ust. 1 pkt 3).

2. Walne zebranie delegatów zbiera się raz na dwa lata. Nadzwyczajne walne zebranie zwołuje zarząd z własnej inicjatywy, bądź na wniosek komisji rewizyjnej albo komisji zakładowych (międzyzakładowych, wydziałowych) reprezentujących co najmniej 1/5 część członków organizacji regionalnej Związku. Jeżeli zarząd nie zwoła nadzwyczajnego walnego zebrania delegatów w ciągu miesiąca od dnia złożenia wniosku, zwołuje je komisja rewizyjna.

3. W walnym zebraniu delegatów biorą udział delegaci organizacji związkowych. Sposób ich wyboru oraz liczbę delegatów poszczególnych organizacji ustala zarząd proporcjonalnie do liczby członków.

4. Do ważności uchwał walnego zebrania delegatów niezbędna jest obecność co najmniej połowy delegatów.

5. Walne zebranie delegatów podejmuje uchwały zwykłą większością głosów obecnych delegatów.

6. Do podejmowania uchwał stosuje się postanowienia *18 ust. 6.

*23

1. Do zakresu działania zarządu należy :

1. wybór członków prezydium zarządu z wyjątkiem przewodniczącego,

2. reprezentowanie organizacji regionalnej Związku wobec władz i organów administracji państwowej i gospodarczej a także innych organizacji i instytucji,

3. ustalanie wytycznych bieżącej działalności organizacji regionalnej Związku,

4. okresowa ocena pracy prezydium zarządu,

5. uchwalanie budżetu organizacji regionalnej,

6. podejmowanie na wniosek prezydium decyzji w sprawie strajku.

2. Liczbę członków zarządu i jego prezydium ustala walne zebranie delegatów.

3. Kadencja zarządu trwa 2 lata.

*24

Do kompetencji prezydium zarządu należy :

1. kierowanie bieżącą działalnością regionalnej organizacji Związku zgodnie z uchwałami walnego zebrania delegatów i wytycznymi zarządu,

2. dokonywanie czynności prawnych,

3. podejmowanie na wniosek organizacji zakładowych decyzji w sprawie strajku (*33 ust. 2) oraz występowanie z wnioskiem do zarządu o podjęcie strajku w innych przypadkach.

*25

1. Komisja Rewizyjna nadzoruje i kontroluje działalność finansową zarządu i jego prezydium.

2. Liczbę członków komisji ustala walne zgromadzenie delegatów.

3. Kadencja komisji rewizyjnej trwa 2 lata.

*26

1. Władzami organizacji zakładowej są :

1. zakładowe zebranie członków, a w przypadku gdy liczba członków w zakładzie przekroczy 500 - zakładowe zebranie delegatów,

2. komisja zakładowa i jej prezydium,

3. zakładowa komisja rewizyjna.

2. Do kompetencji i funkcjonowania władz zakładowych stosuje się odpowiednie postanowienia statutu dotyczące władz organizacji regionalnych Związku z tym, że :

1. zakładowe zebranie członków (delegatów) powołuje organizacje wydziałowe oraz ustala wewnętrzną strukturę organizacji zakładowej,

2. do kompetencji komisji należy również :

• współudział w wydawaniu regulaminu zakładu,

• podejmowanie uchwał co do przeznaczenia funduszu socjalnego i mieszkaniowego w zakresie, w jakim należy to w myśl obowiązujących przepisów do związków zawodowych,

• podejmowanie uchwał w przedmiocie zatrudnienia, awansowania, premiowania i nagradzania pracowników oraz rozwiązania umów o pracę w zakresie, w jakim przewidują to przepisy prawa pracy; w większych zakładach pracy funkcje te wykonuje komisja wydziałowa i prezydium komisji zakładowej,

• kontrola działalności swych członków działających w reprezentacji ogółu pracowników zakładu pracy i udzielanie im wiążących wytycznych.

3. Liczbę członków władz, o których mowa w ust. 1 pkt. 2 i 3 ustala zakładowe zebranie członków (delegatów).

*27

Do władz organizacji międzyzakładowych, ich kompetencji i funkcjonowania stosuje się odpowiednie postanowienia odnoszące się do organizacji zakładowych.

*28

1. Kołem i jego pracami kieruje przewodniczący lub jego zastępca, wybrani przez ogólne zebranie członków koła.

2. Przewodnicząca koła pełni funkcje opiniodawcze w sprawach koła i jego członków.

3. W mniejszych zakładach pracy (filiach, punktach) przewodniczącym kół komisja zakładowa, wydziałowa lub międzyzakładowa może zlecić załatwienie spraw określonych w *26 ust. 2 pkt 2 lit.c.

Rozdział V

SEKCJE ZAWODOWE I BRANŻOWE

*29

Sekcje zawodowe i branżowe na szczeblu regionalnym powoływane są przez zarządy regionalne Związku i inicjatywy zakładowych organizacji związkowych. W wyniku porozumienia między odpowiednimi sekcjami szczebla regionalnego Komisja Krajowa powołuje sekcje zawodowe i branżowe na szczeblu krajowym.

*30

Strukturę oraz zasady powoływania, funkcjonowania oraz wybory władz sekcji zawodowych i branżowych określają statuty wewnętrzne uchwalanie przez Komisję Krajową.

*31

Władze sekcji zawodowych i branżowych przygotowują lub opiniują projekty zbiorowych układów pracy. Komisja Krajowa może upoważnić władze sekcji do zawierania w jej imieniu zbiorowych układów pracy.

Rozdział VI

STRAJK

*32

Po wyczerpaniu innych form działania Związek może podjąć akcję strajkową.

*33

1. Strajk może być strajkiem ostrzegawczym lub strajkiem właściwym,

1. w przypadku gdy okoliczności na to zezwalają strajk właściwy należy poprzedzić strajkiem ostrzegawczym,

2. strajk ostrzegawczy nie powinien trwać dłużej niż połowa dnia pracy,

3. strajk właściwy trwa do chwili, gdy odpowiednie władze związkowe ogłoszą jego zakończenie. Zakończenie strajku może być przedmiotem porozumienia z pracodawcą lub władzami państwowymi.

2. Jeżeli przyczyną strajku jest konflikt w jednym zakładzie pracy, strajk może być ogłoszony tylko na wniosek uchwalony przez bezwzględną większość członków organizacji zakładowej Związku.

3. W przypadku, gdy przyczyną strajku są okoliczności inne niż wymienione w ust. 2, decyzję o jego podjęciu podejmuje zarząd organizacji regionalnej, określając jednocześnie zasięg strajku.

4. Zastosowanie represji w stosunku do władz Związku i uniemożliwienie im tą drogą podjęcia stosownej decyzji upoważnia załogi zakładów do podjęcia natychmiastowej akcji strajkowej.

5. W przypadku, gdy ogłoszenie strajku w jednym zakładzie nie przynosi rezultatu, władze związkowe mogą ogłosić strajk solidarnościowy.

*34

Powyższe postanowienia nie mają zastosowania do pracowników zakładów, które z uwagi na pełnione funkcje nie mogą strajkować. Dla poparcia ich żądań może być ogłoszony strajk solidarnościowy.

Rozdział VII

OŚRODEK PRAC SPOŁECZNO-ZAWODOWYCH I WYDAWNICTWA

*35

1. W ramach Związku działa Ośrodek Prac Społeczno-Zawodowych, prowadzący badania nad warunkami życia i pracy, jak również kosztami utrzymania ogółu pracowników oraz przygotowujący ekspertyzy w zakresie polityki społeczno-gospodarczej dla potrzeb Związku.

2. Strukturę Ośrodka, jego funkcjonowanie i fundusze określa Prezydium Komisji Krajowej Związku.

3. Organizacje regionalne Związku mogą powoływać podobne ośrodki zajmujące się problematyką regionu, zawodów i branż.

*36

Związek posiada własną prasę i wydawnictwa. Organizację i finansowanie działalności wydawniczej określają odpowiednie władze Związku.

Rozdział VIII

FUNDUSZE I MAJĄTEK ZWIĄZKU

*37

Fundusze związku tworzone są z :

1. składek członkowskich,

2. darowizn, zapisów i dotacji,

3. dochodów z majątku Związku,

4. imprez kulturalnych, sportowych itp.

*38

Fundusze przeznaczone są na finansowanie działalności organizacyjnej, socjalnej i kulturalno-oświatowej Związku oraz inną jego działalność statutową.

*39

1. Podstawą działalności finansowej władz Związku są budżety obejmujące wszystkie środki będące w dyspozycji tych władz.

2. Budżety uchwala się na okres roczny.

3. Gospodarka finansowa Związku jest jawna.

*40

1. Zasady podziału kwot uzyskanych ze składek członkowskich między organizacje zakładowe (międzyzakładowe) a regionalne uchwalają Walne Zebrania Delegatów szczebla regionalnego.

2. Walne Zebranie ustala również zasady finansowania świadczeń socjalnych (zasiłki, zapomogi).

3. W pokrywaniu kosztów działań władz ogólno-związkowych uczestniczą organizacje regionalne na zasadach określonych przez Zjazd.

Rozdział IX

POSTANOWIENIA PRZEJŚCIOWE I KOŃCOWE

*41

1. Do czasu przeprowadzenia wyborów władz Związku na podstawie niniejszego statutu :

1. dotychczasowa Komisja Porozumiewawcza działa jako Komisja Krajowa,

2. dotychczasowe Prezydia Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich (Robotniczych) lub odpowiednie, działają jako zarządy organizacji regionalnych,

3. dotychczasowe zakładowe Komitety Założycielskie działają jako Komisje Zakładowe.

2. Do czasu przeprowadzenia wyborów, Międzyzakładowe Komitety Założycielskie podejmują uchwały w sprawach uregulowanych w *40 ust. 1 i 2.

3. Wybory do władz zakładowych winny zostać przeprowadzone nie później niż w ciągu 2 miesięcy od wejścia w życie niniejszego statutu, wybory do władz regionalnych Związku - nie później niż w ciągu 5 miesięcy, wybory do władz ogólnozwiązkowych - nie później niż w ciągu 10 miesięcy.

*42

Do czasu kreślenia wysokości składek członkowskich przez Walne Zebranie delegatów, pobiera składki w wysokości 1% uposażenia.

*43

W sprawach nie objętych postanowieniami statutu lub spornych, decyzje podejmuje Komisja Krajowa.

BIBLIOGRAFIA :

1. Ash T. G. "Polska rewolucja. Solidarność 1980 - 1982" Warszawa 1990

2. Czubiński A. "Najnowsze dzieje Polski 1914 - 1983"

3. Holzer J. "Solidarność 1980 - 1981. Geneza i historia" Paryż 1984

3. Holzer J., Leski K. "Solidarność w podziemiu" Łódź 1990

4. Paczkowski A. "Pół wieku dziejów Polski 1939 - 1989" Warszawa 1996

5. Rollet H. "Zarys dziejów Polski 1939 - 1984" Kraków 1994

6. Roszkowski W. "Historia Polski 1914 - 1991" Warszawa 1992

7. "Władza wobec Solidarności. Sierpień 1980 - Grudzień 1981" - podstawowe dokumenty, pod redakcją Bronisława Pasierba Wrocław 1993

Timothy Garton Ash Polska rewolucja. Solidarność 1980 - 1982 (Warszawa 1990)

Timothy Garton Ash Polska rewolucja. Solidarność 1980 - 1982 (Warszawa 1990)

Timothy Garton Ash Polska rewolucja. Solidarność 1980 - 1982 (Warszawa 1990)

Tekst wg: Tygodnik Solidarność (Warszawa), nr 29, 16 października 1981.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Jerzy Holzer "Solidarność" 1980 - 1981 Geneza i historia , Paryż 1984.

Protokoły porozumień Gdańsk, Szczecin, Jastrzębie. Statut NSZZ "Solidarność" - Dokumenty

4

---