Rzeźba Grecka

1. Rzeźba archaiczna

• Pierwsze posągi powstały w okresie archaicznym, w czasach ożywionego handlu z Egiptem. Początkowo Grecy kopiowali jedynie rzeźby przywiezione z Egiptu. Stąd też wyraźne podobieństwa do sztuki egipskiej: wyprostowane ciała, ręce ułożone wzdłuż tułowia, dłonie przyciśnięte do ud, a pięści zaciśnięte.

• Rzeźby archaiczne stanowią pierwsze studium anatomii - jeszcze niezbyt proporcjonalne i bez specjalnej dbałości o szczegóły anatomiczne. Mięśnie ciała oddawano dokładnie ale z umiarem. Przedstawiane postacie były statyczne. Oczywiście piękne było tylko ciało męskie - stąd nagie męskie akty (kurosy), a kobiety zawsze przedstawiane były jako ubrane. Postacie były zawsze uchwycone "od przodu", stąd też określenie stylu jako frontalny.

• Głównymi materiałami były kamień i brąz.

• Powstanie (pod koniec VIIw. p.n.e.) monumentalnej architektury archaicznej spowodowało stopniowy rozwój i udoskonalanie sztuki rzeźbiarskiej.

• W ciągu 100 lat od utworzenia pierwszych kopii dzieł egipskich, Grecy wprowadzili do rzeźby elementy ruchu i większą dbałość o oddanie detali. Postacie miały włosy pełne loków i charakterystyczny uśmiech.

• Pod koniec okresu archaicznego powstawało coraz więcej rzeźb monumentalnych, wolno stojących i dekoracyjnych.

• Szkoły rzeźbiarskie powiązane były ściśle z porządkami architektonicznymi.

• 
  Do najwspanialszych zabytków schyłkowej fazy epoki archaicznej należą dwie rzeźby z brązu: wielki posąg Posejdona , odnaleziony w morzu przy przylądku Artemizjon oraz statua Woźnicy (Auriga) z Delf.

Cechy charakterystyczne tego okresu:

• postacie statyczne – hieratyczne

• dbałość o szczegóły

• charakterystyczny delikatny uśmiech

• pionowość kompozycji

KUROS
Nazwą tą określa się posągi tworzone w okresie archaicznym, a przedstawiające stojącego młodego mężczyznę. Charakteryzują się one sztywną postawą i nawiązują do przedstawień rzeźby egipskiej.

2. Rzeźba klasyczna

• Na przełomie VI i Vw. p.n.e., a zwłaszcza po wojnach perskich, zaczęto coraz powszechniej stosować marmur, a w monumentalnych posągach chryzelefantynę.

• Chryzelefantyna była techniką tworzenia rzeźb z kości słoniowej i złota. W pierwszej kolejności ustawiono szkielet z drewna i gipsu.

• Następnie pokrywano go płytkami z kości słoniowej (twarz i inne nagie części ciała) oraz złota (włosy, szaty, sandały i ozdoby), wysadzanego ozdobnymi kamieniami i szlachetnym drewnem (cedr, heban).

• Na początku V w. p.n.e. wynaleziono metodę wykonywania z brązu pustych odlewów - na wosk tracony, co pozwoliło na wierniejsze oddawanie szczegółów.

• Rzeźby klasyczne były już idealnie proporcjonalne, zachwycały szczegółami i bijącym z nich dynamizmem. Często były wyidealizowane.

• W odróżnieniu od archaicznego ujęcia frontalnego, stosowano "zamrożenie ruchu" np. postacie z pochylonym torsem, wyciągniętym do przodu ramieniem itp.

• Na twarzach nie ma już charakterystycznego, archaicznego uśmiechu. Dzięki dokładnym studiom anatomicznym artyści mogli przedstawić rysujące się pod skórą mięśnie.

• Jak dalece udawało się rzeźbiarzom oddać ruch i ekspresję, widać w posągu Dyskobola Myrona.

• Z kolei kultowe postacie bóstw były pełne powagi i dostojeństwa. Najsłynniejszym rzeźbiarzem klasycznym był Fidiasz. Jego dwa chryzelyfantynowe posągi bóstwa: Ateny w Partenonie i Zeusa w Olimpii stanowiły arcydzieła tamtej epoki.

• Posąg Zeusa zaliczany był do siedmiu cudów świata.

• Rzeźba klasyczna to nie tylko posągi, ale także ozdobne płaskorzeźby, stosowane do dekoracji świątyń. Największym osiągnięciem w płaskorzeźbie jest słynny fryz partenoński, przedstawiający procesję panatejską. Przedstawia on min. monumentalne postacie 12 bogów oraz jazdę ateńską biorącą udział w procesji. Wszystkie postacie są pełne lekkości, naturalnego wdzięku, spokoju i majestatu.

• Te wspaniałe rzeźby z Partenonu, znajdują się obecnie w British Museum w Londynie, wywiezione tam w latach 1801-1810 przez lorda Elgina (marmury Elgina), za zgodą okupacyjnych władz tureckich. Elgin sprzedał je narodowi angielskiemu w 1816 roku za 35.000 funtów. Od wielu lat wokół marmurów toczy się spór. Anglicy uważają, że British Museum jest bezpieczniejszym miejscem dla tych arcydzieł. Z kolei Grecy podważają legalność zakupu marmurów i usiłują sprowadzić je do Aten. Faktem jednak jest, że gdyby nie wywóz tych rzeźb z Grecji, najprawdopodobniej uległy by zniszczeniu w burzliwym okresie dziejów tego kraju.

Cechy charakterystyczne tego okresu to:

• idealizm

• rytm

• harmonia

• równowaga

Rzeźbiarze okresu klasycznego:

• Fidiasz – majestatyczna rzeźba posągowa

• Poliklet – opracował kanon (zespół proporcji matematycznych między poszczególnymi częściami ciała)

• Myron – postacie zapaśników (dynamizm, ruch)

DYSKOBOL-MYRON
(Kopia.antyczna).Rzym.Muzeum Narodowe.
Sportowiec jest przedstawiony tuż przed wyrzuceniem dysku. Ramiona tworzą jak gdyby część okręgu, zaś głowa pochylona ku przodowi akcentuje oś symetrii ciała przebiegającą równolegle do lewej nogi zgiętej w kolanie, dotykającej dużym palcem ziemi. Ukazany jest zatem moment chwilowego spoczynku między dwoma ruchami

DORYFORYS, POLIKLET
440 r. p.n.e., Neapol. Muzeum Narodowe.
Posąg wys. 2,12 m, przedstawiający stojącego mężczyznę, wykonany przez Polikleta. Doryforos opierał ciężar ciała na prawej nodze; lewa pozostawiona w tyle dotykała ziemi zaledwie czubkami palców. Prawej nodze dźwigającej odpowiadała uniesiona lewa ręka, niosąca oszczep oparty na ramieniu. Podobnie, w myśl zasady przeciwieństw, opuszczona lewa ręka odpowiadała cofniętej lewej nodze. Ścisła zależność układu poszczególnych części ciała tworzy harmonijną całość.

3.Rzeźba hellenistyczna

• Po wojnach peloponeskich (IVw. p.n.e.) zmieniły się wymagania i smak estetyczny Greków.

• Gigantyczne, pełne przepychu świątynie i budowle świeckie wymagały innego typu rzeźby niż w Vw. p.n.e.

• Wobec spadku znaczenia Aten głównymi centrami twórczości rzeźbiarskiej stały się: Aleksandria, Pergamon, Rodos i Antiochia. Każdy z tych ośrodków wyróżniał się własnym stylem

• . Zaprzestano tworzenia monumentalnych rzeźb sakralnych - bogowi stali się bardziej podobni do ludzi - smukli, pełni wdzięku i swobody.

• Po raz pierwszy w sztuce greckiej przedstawiono boginie w pełnej nagości (Afrodyta z Knidos Praksytelesa).

• Rzeźba Grecji hellenistycznej ukierunkowała się na przedstawianie postaci i scen z życia codziennego.

• Charakterystyczne było zacieranie się ostrych konturów postaci oraz zamiłowanie do erotyki.

• Do najsłynniejszych przykładów rzeźby hellenistycznej należy: Nike z Samotraki, Wenus z Milo, Grupa Laokoona czy Gal bijący żonę.

• Wyraźnie widać było skłonność do gigantyczności (nie tylko w rzeźbie).

• Sam pomysł przemodelowania góry Athos na posąg Aleksandra Macedońskiego, tak by w prawej ręce tego kolosa umieścić dziesięciotysięczne miasto, świadczy o tym, że czasy klasycznej prostoty już minęły. Choć nie zrealizowano tego projektu, urzeczywistniono inne, jak choćby Kolosa Rodyjskiego. Ten wysoki na 100 metrów, pozłacany posąg boga słońca Heliosa, który stał okrakiem nad wejściem do portu na wyspie Rodos, zaliczany był do siedmiu cudów świata.

Cechy charakterystyczne tego okresu:

• Ruch, ekspresja, patos

• Na twarzach posągów widoczne są uczucia:     - ekstaza     - ból     - radość

GRUPA LAOKONA
Muzeum Watykańskie.
Jest to grupa rzeźbiarska autorstwa Agesandra, Polidora i Atenodora, rzeźbiarzy działających na przełomie II oraz I w. p.n.e., a związanych z Rodos. Ukazuje Laokoona i jego dwóch synów duszonych przez węże. Charakteryzuje się ona patosem i gwałtownością ruchu.

NIKE Z SAMOTRAKI
Paryż. Muzeum Luwru.
Posąg nieznanego autora z okresu hellenistycznego znaleziony w ruinach teatru na wyspie Samotraka. Rzeźba zachowała się bez głowy i rąk i w takim stanie mierzy 3,28 m. Bogini ukazana jest tutaj w pełnym locie, w momencie gdy stopami opiera się o pokład okrętu. Szerokie skrzydła gęsto pokryte piórami są rozłożone. Cała postać, silnie napięta, podana naprzód, opiera się pędowi powietrza. Jest to jeden ze stosunkowo nielicznych oryginalnych przykładów hellenistycznej rzeźby greckiej.

WENUS Z MILO
Paryż.Muzeum Luwru.
Rzeźba anonimowego autora z okresu hellenistycznego (II w. p.n.e.) znaleziona nieopodal ruin teatru na wyspie Melos. Była przeznaczona do oglądania w profilu jak i w 3/4, tak jak posągi wywodzące się z płaskorzeźby. Autor Wenus z Milo zmienił kompozycję na frontalną, zachowując ze wzoru jedynie esowatość ciała.

Podsumowanie

Rzeźba grecka

• Twórczość artystyczna Greków rozwijała się w XI - I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim, wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.

• Poprzedziła ją sztuka mykeńska (kultura helladzka), okres archaiczny (XI - VI w.), którego głównymi zabytkami były: drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej, a od VII w. silnie rozwinęła się rzeźba. O

• kres klasyczny (V-IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Rozwinęła się rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu. W drugiej połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem sztuki. Tworzyli tam wybitni rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos).

• Dokonała się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego. Pojawiła się kolumna koryncka. Poliktet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos). Pod koniec V w. powstał tak zwany styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy).

• Największymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp, którzy tworzyli na podstawie nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos).

• W okresie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. W rzeźbie panował realizm i ekspresja. Powstały wtedy takie dzieła, jak: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoona grupa.

• 
  Okres rzymski, który przypadał na I-IV w. charakteryzował się sztuka coraz częstszą anonimowością i mniejszą oryginalnością. Wcześniej jej wpływom uległa m.in. sztuka etruska i rzymska. W pewnych okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej, której dziedzictwo przejęła sztuka bizantyńska i koptyjska. W czasach nowożytnych stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.
  
  Występowały wtedy różne sztuki rzeźbiarstwa, takie jak:

• GLIPTYKA, sztuka rzeźbienia gemm. Była popularna w starożytności w Mezopotamii, Grecji i Rzymie. Uprawiali ją w okresie renesansu i klasycyzmu.

• CHRYZELEFANTYNA, w starożytności technika rzeźbiarska. Polegała na stosowaniu złota -chrysos i kości słoniowej -elephas (stąd nazwa) w posągach montowanych na drewnianej konstrukcji. Złota blacha stanowiła okładzinę szat, włosów i akcesoriów, a płytki z kości słoniowej -twarzy i obnażonych części ciała. W Grecji stosowana była od V wieku p.n.e. głównie w kolosalnych posągach kultowych, później zanikała.

• 
  
  
  Najwybitniejszym przedstawicielem tej techniki był Fidiasz.
  
  FIDIASZ (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego. Syn Charmidesa, obywatela Aten. Uczeń Angeladasa. Działał początkowo w Platejach, Tebach, Delfach, potem pracował w Atenach jako doradca artystyczny Peryklesa. Zajmował niezwykłą dla artysty pozycję przyjaciela ateńskiego stratega.
  W latach 447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach. Nieprzyjaciele Peryklesa, nie mogąc zemścić się na strategu, uknuli spisek przeciwko Fidiaszowi, jego przyjacielowi. Oskarżyli Fidiasza o sprzeniewierzenie mienia publicznego (złota i kości słoniowej użytych przy posągu Ateny) i bluźnierstwo (portrety Peryklesa i Fidiasza na tarczy Ateny). Fidiasz został skazany na wygnanie, przeniósł się do Olimpii, gdzie kontynuował działalność artystyczną.
  Doniosłość twórczości Fidiasza polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej (monumentalizm) rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik oraz z opisów.
  Dzieła: projekt i częściowe wykonanie dekoracji rzeźbiarskich Partenonu w Atenach (fryz metopy i tympanony), brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia (Akropol), chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie) posągi Ateny Partenos (dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego, zaliczanego do 7 cudów świata (dla Olimpii). Twórczość Fidiasza wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby klasycznej V w. p.n.e.
  
  POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO, chryzelefantynowy (chryzelefantyna) posąg kultowy Zeusa (13 m wysokości), wykonany ok. 435-430 p.n.e. dla świątyni w Olimpii przez Fidiasza, przy współpracy malarza Panajnosa i toreuty (toreutyka) Kolotesa, zaliczany do siedmiu cudów świata. Przedstawiał boga siedzącego na tronie w płaszczu i z wieńcem oliwnym na głowie, trzymającego w lewej dłoni złote berło, na prawej - posążek Nike. Posąg znajdował się w Olimpii do 426 n.e., kiedy spłonął podczas pożaru świątyni. Inna wersja mówi, że został nieco wcześniej zabrany do Konstantynopola, do pałacu cesarskiego, gdzie spłonął 475. Wygląd posągu Zeusa Olimpijskiego znany jest z opisów literackich i wyobrażeń na monetach z Elidy (I-II w.).
  
  KOLOS RODYJSKI, olbrzymi posąg Heliosa (wysokość ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie Rodos (Grecja), dzieło Charesa z Lindos. Został wzniesiony z brązu 292-280 p.n.e. u wejścia do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa i Nikatora nad Demetriuszem Poliorketesem (304 p.n.e.). Runął 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W starożytności był zaliczany do siedmiu cudów świata.
  
  
  DYSKOBOL, 'atleta rzucający dyskiem', częsty temat w sztuce greckiej, m.in. słynny posąg dyskobola z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich - najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
  
  
  WENUS Z MILO, najsławniejszy grecki posąg Afrodyty (marmur, wysokość 2,04 m) nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.-ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i ofiarowany Ludwikowi XVIII. Obecnie można podziwiać go w Luwrze.
  
  
  NIKE Z SAMOTRAKI, marmurowy posąg bogini Nike (wysokość 2,45 m), ustawiony na dziobie okrętu. Został ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwycięstwa morskiego 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim. Odkryto go w 1863 na Samotrace. Obecnie można podziwiać go w Luwrze.
  
  
  APOLLO BELWEDERSKI, marmurowy posąg kroczącego Apollina w chlamidzie. Rzymska kopia oryginału greckiego z ok. 330-320 p.n.e. (Leochares?); od początku XVI w. znajduje się w Belwederze Watykańskim. W Polsce znajduje się: nowożytna kopia w pałacu w Łazienkach (z ok. 1793 dłuta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w brązie w Muzeum Narodowym w Warszawie.
  
  
  LAOKOONA GRUPA, jedna z najsłynniejszych rzeźb greckich, przedstawiająca agonię Laokoona i jego 2 synów w uściskach wężów morskich. Wyrzeźbione przez rzeźbiarzy rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) -Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa. Została znaleziona w Rzymie w 1506, stała się syntezą antyku dla mistrzów renesansu i baroku. Obecnie znajduje się w Muzeum Watykańskim.
  
  TANAGRYJSKIE FIGURKI, terakotowe figurki polichromowane. Były produkowane masowo ok. 320-200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja). Przedstawiały zwykle młode kobiety. Odznaczały się doskonałą kompozycją i wdziękiem. W czasach nowożytnych były bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (stąd wiele falsyfikatów). Największe kolekcje znajdują się w: British Museum, Luwr, Ermitaż.
  
  APOKSYOMENOS, greckie atleta oczyszczający ciało skrobaczką. Był temat m.in. zaginionego posągu z brązu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowiącego realizację teorii twórcy o proporcjach ciała męskiego. Znamy go z rzymskiej kopii przechowywanej w Muzeum Watykańskim. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
  
  LIZYP, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich. Pochodził z Sykionu. Był nadwornym portrecistą Aleksandra III Wielkiego. Wprowadził uwysmuklony kanon ciała ludzkiego (Apoksyomenos). Twórczość Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese, Odpoczywający Hermes), wywarła wpływ na sztukę hellenistyczną.
  
  SKOPAS, IV w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i architekt z Paros. Był inicjatorem stylu patetycznego w rzeźbie. Celował w oddaniu mocnych przeżyć psychicznych: Szalejąca Menada, Meleager; współtwórca dekoracji rzeźbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca m.in. świątyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).
  
  PRAKSYTELES, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, Ateńczyk. Tworzył w marmurze posągi młodzieńczych bóstw, których charakteryzował miękki modelunek, charakterystyczna esowata linia ciała. Jego dziełem był Hermes z małym Dionizosem. Wprowadził akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).
  
  ALKAMENES Z LEMNOS, V w. p.n.e., wybitny rzeźbiarz grecki. Działał w drugiej połowie V w. gł. w Atenach. Był uczeniem i rywalem Fidiasza. Tworzył dzieła o tematyce religijnej w różnych materiałach i technikach, m.in. Hermes Propylajos, Afrodyta w ogrodach oraz Prokne z Itysem (prawdopodobnie jedyne dzieło Alkamenesa zachowane w oryginale).
  
  MYRON, V w. p.n.e., rzeźbiarz grecki. Był przedstawicielem stylu surowego, mistrz w oddawaniu postaci w ruchu. Jego twórczość znana gł. z kopii, m.in. Atena z Marsjaszem, Dyskobol (nowożytna kopie w brązie można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie).

1

---