Zróżnicowanie regionalne. Polskie regiony w

przestrzeni UE- Wyk. 1

Dr hab. Hanna Podedworna

Jak można rozumieć pojęcie „region”:

Zakres pojęcia szeroki, wieloznaczny, nieostry

Często stosuje się w sensie intuicyjnym na

oznaczenie pewnego obszaru przestrzeni o w

miarę jednolitych cechach

• Regiony geograficzne, ekonomiczne - często sztucznie utworzone

dla różnych celów, np. Ściana Wschodnia

• Regiony „reliktowe'- mają własne osobliwości, które wynikają ze

szczególnej historii, np. Mazowsze, które zostało wchłonięte przez

państwo polskie,

• Region polityczny, np. Toskania we Włoszech, jednostka

administracyjna, silny rząd regionalny, wybory do władz lokalnych,

• Region w sensie socjologicznym - mieszkańcy mają wykształcone

poczucie tożsamości regionalnej, Kaszubi

• Region etniczny - odrębności etniczne, lingwistyczne, kulturowe,

Baskowie,

Świadomość regionalna może kształtować się na tle zróżnicowań

ekonomicznych.

Wyznaczanie regionów

• Linearne: region administracyjny, samorządowy, autonomiczny

• Najpierw lokalizuje się centrum, a następnie bada się stopień natężenia

danej cechy w zależności od odległości od centrum, tak postępuje się w

wyznaczając regiony kulturowe, etniczne, etnograficzne

Rozumienie pojęcia w różnych dyscyplinach

• Geografia- cechy przestrzeni fizycznej

• Ekonomia- regiony węzłowe są obszarem ciążeń usługowych lub

produkcyjnych, obszar wokół wielkiego miasta,

i strefowe charakteryzuje się jednorodnością pod względem produkcyjnym

lub usługowym np. Region rolniczy, górniczy,

Nauki humanistyczne -

• Historia wprowadziła najwcześniej:

Region taki obszar, który ma wspólne dzieje społeczno-polityczne,

mógł w przeszłości stanowić odrębne państwo, np. Prowansja,

Mazowsze

Socjologia od lat 70 XX w. posługuje się pojęciem regionu

zaczerpniętym z geografii społecznej, jako spójny funkcjonalnie

przestrzenny układ zaspokajania potrzeb mieszkańców

Region (c.d.)

• Posiada hierarchiczną strukturę jednostek osadniczych z

ośrodkami obsługi z zakresie infrastruktury technicznej i

społecznej

• Centrum stanowi stolica regionu, gdzie koncentruje się

najwiecej instytucji

• Jest strukturą długiego trwania

Region w UE

• Pojęcie funkcjonuje w dokumentach i prawie unijnym

• Od wielu lat regiony stają się coraj bardziej aktywnymi podmiotami

polityki wewnętrznej UE

• Celem polityki spójności jest wyrównywanie poziomów rozwoju

regionów

• Komitet Regionów UE ma siedzibe w Brukseli

Przestrzeń fizyczna Polski: czynniki zróżnicowań

• Klimat, Gleby, Ukształtowanie powierzchni, Roślinność, Fauna, Flora,

Zasoby naturalne,

• Dostępność transportowa (położenie w sieci dróg)

• Odległość od innych terenów rozwiniętych, rynków zbytu, centrów

innowacji.

Środowisko a rozwój

• Determinizm geograficzny (środowisko określa rozwój)

• Posybilizm geograficzny (uwarunkowania geograficzne są tylko

jednym z czynników określających rozwój.

Fizyczne lub geograficzne cechy danego regionu mają charakter trwały i

zmieniają się wolno.

Polityka regionalna w Polsce

• Kształtuje się od 1990 roku, wraz z restytucją samorządu

terytorialnego

• Po akcesji do UE regiony stały się odbiorcą dotacji unijnych

• Zainteresowanie socjologów wzbudziły regiony transgraniczne,

Co decyduje o rozwoju społeczno-gospodarczym?

• szybkość przepływu informacji

• innowacja z największym prawdopodobieństwem może pojawić się w

regionach wysokorozwiniętych,

• w fazie produkcji masowej mogą uczestniczyć regiony o względnie

wysokim poziomie rozwoju

• regiony niżej rozwinięte konkurują tylko ceną siły roboczej.

Czynniki rozwoju

- Kapitał ludzki,

- Kapitał społeczny

- instytucje

Kiedy region jest konkurencyjny?

• gdy stwarza zlokalizowanym na jego terenie przedsiębiorstwom

takie warunki, ze są one zdolne wygrać konkurencję,

• jest w stanie wygrać z innymi regionami konkurencję o

przyciągnięcie kapitału inwestycyjnego, szczególnie kapitału

lokującego się w przedsięwzięciach o wysokim poziomie

innowacyjności.

Dawne i współczesne kryteria lokalizacji

Gospodarka zasobochłonna

Gospodarka wiedzochłonna

Zasoby siły roboczej Koszty robocizny Łatwość nabycia surowców Koszty transportu Infrastruktura transportu wielkotonażowego Dostatek mocy Specjalizacja lokalnego przemysłu Niskie podatki Pomoc finansowa władz publicznych klimat

Kwalifikacje siły roboczej Koszty robocizny Bliskość autostrady, lotniska międzynarodowego, połączenia kolejowe  Koszty energii Bliskość dostawców Jakość administracji lokalnej Jakość administracji lokalnej, Opłaty lokalne Usługi miejscowych banków Pozafinan. wspieranie działalności gospodarczej Jednostki obsługi biznesu, Bliskość szkół wyższych,, dobry wizerunek miasta, Komunikacja miejska Mieszkania, zaplecze medyczne, życie kulturalne, możliwości wypoczynku

Regiony konkurencyjne

• uzyskują wysoką zdolność rozwoju endogennego

• są w stanie tak zmieniać swoje cechy, by stawały się one coraz

bardziej zgodne z obowiązującymi kryteriami lokalizacji.

Przyczyny zróżnicowań regionalnych w Polsce

• Uwarunkowania strukturalne tych zróżnicowań są konsekwencją

długich procesów historycznych, sięgających późnego

średniowiecza, które umocniły zabory.

• Obecnie dwa wymiary różnicują poziom rozwoju regionów:

Dwa wymiary zróżnicowania poziomu rozwoju regionów:

1. Wielkie miasta- reszta kraju ( nowy wyraz dawnego podziału na

miasto i wieś), wielkie miasta mają promień rozwoju do 30 km,

50-100 km od wielkich miast dominują efekty „wymywania”

zasobów z otoczenia do centrów rozwojowych,

2. Wschód-Zachód wymiar silnie uwarunkowany historycznie,

Wschód zapłacił niższa cenę za transformację, ale też słabiej

wykorzystał możliwości jakie pojawiły się po otwarciu

konkurencyjnej gospodarki.

Szanse rozwoju polskich regionów

• Współczesne państwo ma coraz mniejsze możliwości

oddziaływania na procesy gospodarcze.

• Państwo, miasto, region wpływają na decyzje podmiotów

gospodarczych w sposób pośredni, stają się one podmiotami

przedsiębiorczymi a przestają być podmiotami subsydiującymi.

• We współczesnej gospodarce pojawia się prymat czynników

endogennych nad egzogennymi w rozwoju gospodarczym.

Czynniki zewnętrzne

• mogą jedynie wspomóc działanie czynników endogennych.

• brak potencjału wewnętrznego sprawia, że nawet znaczna interwencja

z zewnątrz go nie stworzy i nie zdoła przyspieszyć jego rozwoju w

stopniu umożliwiającym pokonanie dystansów rozwojowych.

Gdzie w Polsce wykształcają się centra rozwoju?

• Kilka dużych aglomeracji,

• Obszary atrakcyjne turystycznie,

• Zachodni pas przygraniczny.

• Pozostałe obszary są zagrożone peryferyzacją

Regionalne zróżnicowanie szans rozwojowych w Polsce

• nasili się, gdyż występujące różnice będą się pogłębiać,

• znaczne są również różnice regionalne w potencjale polskich firm.

• Rośnie zróżnicowanie PKB/mieszkańca w ciągu ostatnich 10 lat.

• Niska atrakcyjność lokalizacyjna regionów peryferyjnych pogłębia

dystanse

Typologia polskich regionów

Rodzaj identyfikacji	Etniczno-kulturowy	Terytorialny
Region reliktowy	Śląsk	Wielkopolska Małopolska Galicja
Obszar słabo określony	Kaszubi Białorusini	Górale (Podhale)

Regionalizm w Polsce

• jest zjawiskiem marginesowym

• często bywa oceniany negatywnie

• większość mieszkańców Polski cechuje słabe poczucie przynależności regionalnej,

Potencjał polskich regionów. Zrożnicowania regionalne (c.d.)Wykład 2

Potencjał gospodarczy:
poziom PKB

• Wysoki poziom PKB w Polsce nie rozkłada się równomiernie na całym terytorium.

• Według OECD wyróżnia się trzy wymiary zróżnicowania terytorialnego:

1. Podział na Polskę Zachodnią i Wschodnią,

2. Region mazowiecki (Warszawa) kontra reszta Polski

3. rosnące dysproporcje wewnątrz regionów

Największe ze wszystkich krajów OECD, wyrażają różnice między obszarami miejskimi i wiejskimi

Podział Wschód-Zachód

• Wynika z uwarunkowań historycznych (Polska A i B)

• Wyraża odziedziczone tendencje specjalizacji gospodarki, struktur instytucjonalnych, poziomu wykształcenia, zasobów i charakteru kapitału społecznego

• Transformacja nie zmieniła zasadniczo struktur społeczno-przestrzennych, ujawniła potencjał regionów wyżej rozwiniętych i zurbanizowanych, w miastach skupiły się główne inwestycje.

Gdzie powstaje polskie PKB?

• Największa część w województwach środkowych i zachodnich

• 5 województw ( mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i małopolskie) wytworzyło w 2005 59% PKB Polski

• 5 województw Ściany Wschodniej (podkarpackie, lubelskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie) 15% PKB

• Pozostałe 6 wytwarza 25% PKB Polski

Ściana Wschodnia

• Najbiedniejsze regiony w całej UE

• Skutek dominacji rolnictwa w gospodarkach regionalnych, (30% siły roboczej zatrudnione było w rolnictwie)

• Brak możliwości rozwijania owocnej współpracy transgranicznej

Warszawa i region mazowiecki

• Wzrasta dysproporcja rozwojowa między województwem mazowieckim a resztą kraju

• W latach 1994-2004 był to najszybciej rozwijający się region w Polsce

• W 2005 PKB/mieszkańca w mazowieckim było 2,32 krotnie wyzsze niż w lubelskim

• Zróżnicowania wewnątrzregionalne

• W Polsce największe spośród krajów OECD

• Trzy dysproporcje PKB/mieszkańca z 10 największych w OECD występują w Polsce, mazowieckie, wielkopolskie, małopolskie,

• Większe dysproporcje występują w Meksyku, Turcji, Belgii, Słowacji i na Węgrzech

Zróżnicowania wewnątrzregionalne

w Polsce pogłębiają się od 1995 roku i jest efektem niedorozwoju obszarów wiejskich i miast średniej wielkości

Centra rozwoju: duże miasta

• Wedle klasyfikacji OECD Polska posiada osiem obszarów miejskich, czyli obszarów, gdzie ludnosć wiejska nie przekracza 15%, Centralny Śląski, Kraków, Gdańsk-Gdynia-Sopot, Łódź, Poznań, Rybnicko-Jastrzębski, Warszawa, Wrocław

• Mieszka tam 22,8% ludności kraju i powstaje 37,4% PKB Polski

Charakter sieci osadniczej

• 75% liczby miast w Polsce stanowią miasta poniżej 20 tys. mieszkańców

11 największych miast w Polsce:
liczba ludności w tys. 2003 i 2007

Warszawa 1 688 1 702

Łódź 781 760

Kraków 757 756

Wrocław 638 635

Poznań 575 565

Gdańsk 461 457

Szczecin 414 409

Bydgoszcz 371 363

Lublin 358 353

Katowice 323 315

Białystok 291 294

Najmniejsze miasta w Polsce: Radziejów, 5900 mieszkańców

• Wyśmierzyce (820 mieszkańców)
  (Plenery do „Przedwiośnia”)

Tożsamości regionalne

• W ujęciu kulturowym region definiuje się jako „obszar względnej, wewnętrznej homogeniczności kultury, której specyficzne cechy odróżniają ten obszar od innych (Kroeber)

• Zbiorowość regionalna poszukuje własnej tożsamości wewnątrz szerszego systemu państwowego

Tożsamość regionalna

• Szczególny przypadek tożsamości społecznej i kulturowej opartej na tradycji regionalnej, odnoszonej do zdefiniowanego terytorium, specyficznych cech społeczno-kulturowych,

• może być łączona z tożsamością etniczną, Górnoślązacy, Kaszubi

Tworzenie tożsamości regionalnej

• Jest wpisane w dynamikę modelu polskiej regionalizacji

• Elity regionalne szukają legitymizacji w odwołaniach do tożsamości regionalnej

• tworzenie regionalnego habitusu

• Wykorzystywanie miękkich zasobów terytorialnych w politykach regionalnych UE

Perspektywy opisu tożsamości regionalnej (M.S.Szczepański)

Psychologiczna -stopień indywidualnej identyfikacji z regionem, społecznością i kulturą, gotowość do altruistycznych działań na rzecz regionu, wiedza o regionie, samoświadomość

Socjologiczna - podział my-oni, funkcjonujący w świadomości zbiorowej,

poczucie odrębności, które może być wykorzystane w grze o władzę, odwołanie do małych ojczyzn, które mają duży potencjał integracji w wypadku zagrożeń zewnętrznych,

Ekonomiczna - wspólnota gospodarowania, regionalna współpraca i konkurencja, przepływy kapitałów i ludzi osłabiają potencjał regionu lub go wzmacniają i zmieniają

Politologiczna- względnie stałe regionalne preferencje polityczne, charakterystyczne dla regionalnych elektoratów, historyczne tradycje partii politycznych i ruchów społecznych

Historyczna - związek z dziejami regionu, przeżywanie jego historii, znajomość bohaterów,

Antropologiczna i etnograficzna - strój, zwyczaje, tradycje, świadomość dziedzictwa kulturowego, kultura materialna i symboliczna regionu

Geograficzna - przywiązanie do miejsca i przestrzeni fizycznej,

Urbanistyczno-architektoniczna - budownictwo i architektura regionalna,

Regionalność jako habitus

• Typowy dla danego regionu wspólne struktury, widoczne w jednostkowych wyborach, postawach i zachowaniach, które można zrekonstruować jako powielany wzorzec habitusu, typowego dla danego regionu,

• Pozwala to analizować specyfikę „miękkich” zasobów terytorialnych, zakodowanych w strukturach mentalnych aktorów społecznych

• sklejanie i koordynowanie elementów habitusu rozszczepionych w toku zmiany systemowej.

Odmiany regionalizmów

• Jałowiecki: regionalizm folkorystyczny- odnosi się do tożsamości kulturowej, wyrastającego z niej poczucia odrębności i chęci propagowania miejscowych wartości, czynnik konstytuujący region, ale niewystarczający do wytworzenia identyfikacji z przestrzenia regionu

regionalizm polityczny - wynika z tożsamości prospektywnej, ukierunkowanej na przyszłość regionu, może być wykorzystywany do wytwarzania silnych identyfikacji regionalnych, pozwala budować regionalne społeczeństwo obywatelskie, integruje zbiorowość terytorialną

Regionalizm administracyjny

• Podmiotowość regionów w zakresie pozyskiwania środków unijnych

Wykład 3 Wymiary stratyfikacyjne w społeczeństwie polskim

Stosunki rynkowe a system nierówności społecznych w Polsce

• Podstawowe elementy struktury społecznej rozumianej jako system nierówności: klasy, warstwy, kategorie społeczno-zawodowe

• Jak zmieniły się podstawowe elementy struktury społecznej wraz z budową gospodarki rynkowej?

Mechanizmy przemian struktury społecznej

• Rynek,

• Ustrój demokratyczny,

• Dziedzictwo przeszłości - nawyki, struktury, tradycje kulturowe

• „Europeizacja”.

Co różni strukturę społeczno-zawodową Polski od społeczeństw UE

• Wysoki odsetek rolników w tej strukturze (13 % dorosłej ludności)

• Niski odsetek kierowników i specjalistów

Dane Europejskiego Sondażu Społecznego:

Zmiany struktury zawodowej

• Główny kontekst => zmiany na rynku pracy

• Wyłaniający się sektor prywatny zrodził zapotrzebowanie na nowe zawody: copy writer, account manager, human resource manager

• Rozwój gospodarki usług spowodował powstanie nowych specjalności

Charakter zmian

• Czy prowadzą do kształtowania się w Polsce struktury charakterystycznej dla społeczeństwa nowoczesnego:

wysoki udział kierowników i osób z wyższym wykształceniem

Czy gospodarka polska zrodziła zapotrzebowanie na usługi specjalistów, wykształconych?

• Wyniki badań Domańskiego:wnioski

• Udział tych kategorii pozostawał stały

• 1998-1999 zwiększyła się liczebność inteligencji nietechnicznej - lekarzy, prawników, ekonomistów, (4,5%)

• Do 2004 ich udział zmniejszył się do 3,3%

• Odsetek kierowników wzrósł do2,4%, a następnie wystąpiła tendencja spadkowa

• Zmalała liczba inżynierów, których nie potrzebowała kapitalistyczna gospodarka

• Główne ośrodki zmian

• Sfera biznesu - zwiększyła się kategoria właścicieli firm poza rolnictwem - w 2004 11%, co spowodowane było outsourcingiem i samozatrudnieniem

• Sfera publiczna- rozrost biurokracji związany z przystąpieniem do UE

• Główne segmenty

• robotnicy wykwalifikowani - w 2004 nadal 20% ogółu zatrudnionych, dominujący segment rynku pracy,

• pracownicy handlu i usług - 77% kobiet pracownicy tej kategorii, wzrost z 6,4 % do 13,7%

• Pracownicy administracyjno-biurowi-

12-13%, tendencja do stabilizacji

• Technicy wzloty i upadki -

• Rolnicy - kurczy się ich udział

• Robotnicy niewykwalifikowani w produkcji i usługach-powinno ich nie być zgodnie z teoria modernizacji, 6,9% w 2004

• Uniwersalne procesy modernizacji struktury

• W Polsce słabo widoczne

Dlaczego?

• Brak rozwoju nowoczesnych technologii

• Powolny wzrost sfery usług

• Powolny rozwój kategorii specjalistów nietechnicznych w strukturze zatrudnienia,

• Podstawa kształtowania się systemu nierówności w społeczeństwach rynkowych

• Zasady merytokratyczne: podział zależny od osiągnięć jednostek.

• Systemy stratyfikacyjne nowoczesnych społeczeństw rynkowych upodobniają się.

• większego poparcia władzy i politykom udzielają kategorie o wyższym statusie społecznym, a poparcie to maleje w miarę obniżania statusu jednostek.

• stosunek społeczeństwa polskiego do zasad merytokratycznych?

• Co Polacy sadzą o związku dochodów z poziomem wykształcenia?

• Poparcie zasad merytokratycznych oznacza niską tolerancję wobec rozbieżności czynników statusu.

• Im silniejsze natężenie postaw promerytokratycznych, tym silniejszy sprzeciw wobec redukcji nierówności dochodów przez państwo.

• Polska jest podobna do dwóch krajów postkomunistycznych, Węgry, Słow

• Polska jest podobna

• do dwóch krajów postkomunistycznych, Węgry, Słowenia

• do Hiszpanii, Portugalii i Grecji.

• We wszystkich tych krajach około 80-90 % respondentów uważa, że państwo powinno redukować nierówności dochodów.

• We wszystkich krajach badanych w ramach ESS

• Obserwuje się negatywny wpływ wykształcenia i dochodu na poparcie postulatów redukcji nierówności dochodów przez państwo.

• Ludzie lepiej wykształceni i mający wyższe dochody są bardziej skłonni popierać zasady merytokratyczne.

• W Polsce występuje silny negatywny wpływ wykształcenia i dochodu na postawy egalitarystyczne i jest to wzór europejski, kapitalistyczny.

• Jak bada się nierówności dochodów?

• W badaniach porównawczych -index Giniego, który przybiera wartość od 0-1, oparty na krzywej Lorenza, wyższe wartości wskaźnika obrazują wyższą nierówność,

• Krzywa Lorenza obrazuje, jaki udział w podziale danego dobra przypada danej kategorii populacji,

• Wielkość współczynnika Giniego w Polsce

• Co z tego wynika?

• Tendencja wzrostu nierówności

dochodów

• Tendencja do polaryzacji struktury społecznej

• W 2006 płace niższe od połowy przeciętnego wynagrodzenia otrzymywało 19,9 % pracujących

• Wzrósł udział zarabiających ponad 250 % przeciętnego wynagrodzenia: 3,4 % w 2002 do 3,8% w 2006 roku.

• Że w Polsce działa efekt św. Mateusza, który działa szczególnie silnie w okresie transformacji

• Dziękuję Państwu za uwagę!

„Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma”

Mateusz: Przypowieść o talentach

• Zmiany nierówności dochodów: efekt świętego Mateusza (Merton)

źródła efektu świętego Mateusza:

• Kumulacja atutów bogactwa

• Kumulacja ograniczeń wynikających z biedy

• Ujęcie zdychotomizowane struktury społecznej

• Dlaczego działanie efektu nasiliło się w okresie transformacji?

• Powody strukturalne: realizowany model gospodarczy sprzyja klasom uprzywilejowanym, nie sprzyja klasom już zmarginalizowanym

• Powody psychospołeczne: ludzie należący do różnych kategorii społecznych mają odmienne zdolności przystosowawcze do zmian

• Słomczyński i Janicka

Czynniki strukturalne wyjaśniają działania zasady efektu, niezależnie od czynników indywidualnych, takich jak zdolności i motywacje

• Kryteria wyznaczania klas

W realnym socjaliźmie:

• Dysponenci uspołecznionych środków produkcji, kontrolerzy pracy, produkcyjni w zak. Przemysłowych

• Po transformacji wzrost znaczenia własności, organizacyjnej kontroli nad pracą i zasobów wiedzy

• Czy w Polsce odradzają się klasy społeczne?

• Czy w Polsce funkcjonują klasy społeczne?

Empiryczne warunki klas:

Klasy społeczne różnią się znacznie pod względem przeciętnych wartości ważnych cech położenia społecznego

Zróżnicowanie wartości cech położenia społecznego pomiędzy klasami jest

większe niż wewnątrz klas

• Wygrani i przegrani transformacji

• Wygrani: przedsiębiorcy, menedżerowie, specjaliści

• Przegrani: robotnicy, pracownicy fizyczni i rolnicy

• Rosnące nierówności

• Wygrani maja się coraz lepiej, przegrani coraz gorzej

• Dochód gospodarstwa domowego per capita
  (% średniej)

• Konsekwencje działania efektu

• Negatywne: zbyt duży wzrost nierówności utrudnia rozwój gospodarczy- zablokowanie bodźców, osłabienie spójności społecznej, konflikty społeczne, niepewne prawa własności

• Prowadzi to do marginalizacji najbiedniejszych

---