ZRÓZNICOWANIE REGIONALNE POLSZCZYZNY

1. Polszczyzna = jęz. Literacki + jęz. Mieszany + dialekty

2. Dialekt to mowa ludności wiejskiej danej dzielnicy kraju, różniąca się od jęz. Ogólnonarodowego, charakterystycznymi cechami: fonetycznymi i leksykalnymi głównie; Gwara to mowa ludności wiejskiej z małego terytorium, różni się pewnymi cechami od mowy ogólnej i okolicznych miejscowości, podrzędna w stosunku do dialektu;

3. Kryterium podziały gwar i dialektów polskich: mazurzenie (zamiast sz, wymowa s), fonetyka międzywyrazowa (udźwięczniająca lub ubezdźwięczniająca); uwzględnienie obu daje podział na: dialekt małopolski (mazurząco-udźwieczniająca), dialekt mazowiecki (maz.-nieudźw.), dialekt wielkopolski (niemaz.-udźwiecz.), dialekt śląski (niemaz.-nieudźw.);

4. Dialekt wielkopolski - w szerokim rozumieniu obejmuje Wielkopolskę właściwą, czyli teren ograniczony linią przechodzącą na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Rawicza i Babimostu, dalej na północ Międzychodu i do Noteci koło Krzyża aż do Warty, oraz sąsiednie regiony takie jak: Krajna, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, ziemia chełmińsko-dobrzyńska, znajdujące się na północny wschód i na wschód od Wielkopolski właściwej; Cechy dialektu: brak mazurzenia, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, dyftongiczna wymowa samogłosek(a pochylonego, o jasnego i o pochylonego, y), wąska wymowa nosówek (np. ę jako yn etc.), nieściągnięte formy czasowników (np. graje, a nie gra);

5. Dialekt śląski - Nazwa Śląsk jest niejednoznaczna, na ogół oznacza historyczną dzielnicę, która wielokrotnie zmieniała swą przynależność państwową. Zresztą samo pojęcie Śląska – z jego wewnętrznymi podziałami ewoluowało w czasie, podobnie jak granice, przynależność państwowa i po części skład etniczny tak określanego terytorium. W tym opracowaniu nazwą Śląsk określa się określony obszar dialektalny, którego mieszkańcy posługują się lokalnymi gwarami. Cechy swoiste regionu kształtowały się w odmiennych warunkach niż na pozostałym obszarach Polski, w wyniku trwających wiele stuleci oddziaływań politycznych, gospodarczych, kulturalnych i językowych Polski, Czech i Moraw, Niemiec. Współcześni badacze gwar śląskich akcentują jeszcze jedną odrębność Śląska, dotyczącą społecznych i środowiskowych warunków funkcjonowania gwar tego regionu. Począwszy od XIX wieku, wraz z postępującą industrializacją okręgu przemysłowego Górnego Śląska, gwara przestała być wyłącznie językiem wsi, stała się potoczną odmianą języka miast śląskich, mową osiedli robotniczych, od momentu ich powstawania, przyswoiła wiele nowych, obcych tradycyjnym gwarom ludowym, warstwy leksyki związane z życiem miasta, przemysłem, górnictwem; Cechy dialektu: udźwięcznienie ostatniej samogłoski pierwszego wyrazu w połączeniach wyrazowych (Tag_robili), nierównomierne na całym terenie mazurzenie (północny Śląsk mazurzący), wymowa samogłosek pochylonych w zależności od obszaru (o jako ou, e jako y, a jako o lub oł), wymowa samogłosek nosowych jak wyżej, brak rezonansu nosowego, ą wymowa zwężona (ślunski), wymowa trzi, trzimać, upraszczanie grup spółgłoskowych (szczelać), osłabienie głoski ł (ch(ł)op);

6. Dialekt mazowiecki - Dialekt mazowiecki obejmuje Mazowsze właściwe i Mazury, a także gwary podlaskie i suwalskie. Zachodnią granicę obszaru wyznaczają miejscowości: Skierniewice, Sochaczew, Gostynin, Płock i Mława. Na północy granica przebiega na północny zachód od Nidzicy, Szczytna, Mrągowa, Giżycka i Olecka, biegnąc do Suwałk i Sejn, a stąd wzdłuż granicy państwowej na południe do Włodawy. Południowa granica dialektu mazowieckiego biegnie od Skierniewic i Grójca, poprzez Garwolin, Radzyń Podlaski do okolic Włodawy. Cechy mazowieckie można spotkać też poza wyznaczonymi zasięgami, co ma ścisły związek z migracjami ludności mazowieckiej w przeszłości, przede wszystkim w dwóch kierunkach: południowo-wschodnim, w górę Wisły, na tereny małopolskie i północno-zachodnim w dół Wisły aż do jej ujścia, a także na tereny (poza zaliczanymi w części prac do dialektu mazowieckiego Lubawskim, Ostródzkim i Warmią) Chełmińskiego, Malborskiego, Kociewia, a nawet Kujaw, Krajny i Borów Tucholskich; Cechy dialektu: mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, lecz dźwięczne formy historyczne, przejście wyglosowego ch w k;

7. Nowe dialekty mieszane - termin stosowany na określenie odmian języka polskiego używanej na ziemiach zachodnich i północnych Polski, tzw. ziemiach odzyskanych (dziś województwo dolnośląskie, lubuskie, zachodnio-pomorskie, zachodnio-północna część województwa pomorskiego, północna część województwa warmińsko-mazurskiego). Wbrew swojej nazwie dziś na ogół nie są to rzeczywiście gwary mieszane, czyli nowa jakość powstała ze zmieszania się kilku różnych gwar, lecz ich miejsce zajęła – w wyniku procesu integracji językowej – polszczyzna ogólna z elementami gwarowymi różnej niekiedy genezy w zależności od pochodzenia jej użytkowników;

8. Język kaszubski - W ostatnich latach głośna stała się kwestia związana z kaszubską odmianą regionalną. Zastanawiano się czy jest to dialekt czy język? W 2005 roku sytuacja została unormowana prawnie. Kaszubski otrzymał status języka regionalnego. Dziś można nawet zdawać maturę w języku kaszubskim, powstają kaszubskie czasopisma i strony internetowa a w związku z tym także neologizmy, co świadczy o żywotności języka i przemawia na jego korzyść. Kaszubi utożsamiają się z polską dzięki religii - był to czynnik pomocny w przetrwaniu germanizacji, w obecnych realiach natomiast sprzyja polonizacji. Język kaszubski jest zróżnicowany regionalnie – to niewątpliwie przemawia za językiem; Cechy języka: brak mazurzenia, brak e ruchomego (ows), i oraz y mają to samo brzmienie, akcent ruchomy, bądź inicjalny, dwa szeregi głosek: szumiące i syczące;