Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Jodła pospolita - Abies alba Mill.

Wybrane wiadomości na temat rodzaju Abies

Drzewa do wysokości 80 m; najwyższe Abies grandis - jodła olbrzymia (D. Don) Lindl., A procera Rehder - jodła szlachetna

Liczba gatunków: 40-50 (w zależności od ujęcia systematycznego)

Gatunki występujące w Europie: A. alba Mill. - jodła pospolita, A. ×borisi-regis Mattf. - jodła Borysa (A. alba × A. cephalonica, Bułgaria, płn. Grecja, Albania, Jugosławia), A. cephalonica Loudon - jodła grecka (Bałkany), A. nebrodensis - jodła sycylijska (bardzo mały zasięg w górach Sycylii), A. pinsapo Boiss. - jodła hiszpańska (bardzo mały zasięg w górach płd. Hiszpanii), A. sibirica Ledeb. - jodła syberyjska (wsch. Rosja, od doliny Wołgi, Turkiestan, Mongolia, Chiny).

Zasięg ogólny: wokółbiegunowy (Ameryka Północna i Środkowa, Europa, Azja po Himalaje, Chiny i Tajwan) złożony z małych zasięgów, za wyjątkiem jodły syberyjskiej A. sibirica (wsch. Europa, Azja) i jodły balsamicznej A. balsamea Mill. (Ameryka Północna). Większość gatunków występuje w górach. Oprócz zasięgów górskich stanowiska na niżu mają: A. alba oraz północnoamerykańskie: A. grandis, A. procera, A. amabilis Douglas ex J.Forbes; oprócz zasięgów nizinnych na stanowiskach górskich występują: A. sibirica i A. grandis.

Najbardziej wysunięte zasięgi: na północ - A. sibirica (Azja), A. lasiocarpa (Hooker) Nuttal (Ameryka Północna); na południe - A. religiosa (H.B.K.) Schlecht. et Cham., A. guatemalensis Rehder (Gwatemala).

Absolutne maksimum wysokościowe: A. squamata Masters (Chiny, 3500-4000 m n.p.m.).

Najważniejsze informacje na temat Abies alba

Kształtowanie zasięgu w holocenie na terenie Polski. Migracja od południowego zachodu, a później od południowego wschodu, począwszy od schyłku okresu atlantyckiego (ok. 4000 lat b.p.). szczególnie intensywnie w okresie subborealnym (3000 lat b.p.), głównie pod wpływem oceanizacji klimatu. Później nastąpił regres zasięgu jodły, między innymi w związku z antropogenicznymi przeobrażeniami środowiska przyrodniczego.

Obecny zasięg geograficzny. Jodła pospolita jest gatunkiem środkowoeuropejskim, górskim, reglowym, schodzącym na niziny w północnej części zasięgu. Występuje w środkowej i południowej Europie (Pireneje, Apeniny, łańcuch Jury, Alpy, Wogezy, Szwarcwald, Las Bawarski, Las Czeski, Góry Kruszcowe, Sudety, Karpaty, Półwysep Bałkański po północną Grecję i Rodopy). Stanowiska niżowe ma tylko w Polsce oraz we Francji (Normandia). Najdalej na północ wysunięte jest stanowisko w Puszczy Białowieskiej (po stronie białoruskiej; pochodzenie jodły w tym miejscu jest dyskusyjne), a na południe - stanowiska na południu Półwyspu Apenińskiego. Krańcowe stanowiska na zachodzie znajdują się Pirenejach, natomiast na wschodzie - w Starej Planinie (Bułgaria). Najwyżej jodła występuje w Apeninach, do 2100 m n.p.m. W Polsce osiąga północną granicę zasięgu, która przebiega na północnych krawędziach Niziny Śląskiej i Wyżyn Środkowych, a dalej na wschód przecina Nizinę Mazowiecko-Podlaską. W górach jodła występuje w górach przede wszystkim w reglu dolnym, gdzie jest gatunkiem lasotwórczym; maksimum wysokościowe osiąga u nas nad Morskim Okiem - 1450 m n.p.m. Drzewostany z panującą jodłą zajmują w Polsce 2,9% powierzchni leśnej (np. w Szwajcarii - 20%, a w Austrii 7%).

Najważniejsze właściwości gatunku. Drzewo klimatu umiarkowanie chłodnego i wilgotnego (niewielkie wahania temperatury oraz duża wilgotność powietrza), cienioznośne, o dużych wymaganiach pod względem wilgotności gleby, rosnące najlepiej na glebach głębokich ze znaczną domieszką części spławialnych, o odczynie kwaśnym i zbliżonym do obojętnego, wrażliwe na zanieczyszczenia przemysłowe (mieszanina SO_2, NO_x, CO i pyłów). Gatunek zaliczany do drzew wolno rosnących. W młodości lepiej przyrasta w słabym ocienieniu niż przy pełnym świetle. Osiąga wysokość do 60 m, wiek do około 500 lat, a zasobność w warunkach optymalnych do około 1000 m³/ha.

Najważniejsze zbiorowiska leśne z udziałem jodły pospolitej. Abieti-Piceetum (montanum) - dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy (gleby kwaśne, Sudety i Karpaty), Galio-Piceetum - karpacki bór mieszany świerkowo-jodłowy (gleby obojętne i zasadowe, regiel dolny Karpat), Abietetum polonicum - wyżynny jodłowy bór mieszany (Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Małopolska, Podkarpacie), zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella - żyzne jedliny zachodniokarpackie (regiel dolny Karpat), Dentario glandulosae-Fagetum - żyzna buczyna karpacka (regiel dolny i pogórze Karpat, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Roztocze).

Obumieranie jodły. Zjawisko zamierania drzew przejawiające się redukcją aparatu asymilacyjnego, zwiększoną liczbą tzw. suchoczubów, wczesnym formowaniem tzw. bocianiego gniazda oraz zakłóceniem funkcjonowania systemu korzeniowego. Hipotezy na temat przyczyn: 1) choroby wirusowe i grzybowe oraz uszkodzenia przez owady, 2) zanieczyszczenia atmosfery, 3) zaburzenia gospodarki wodnej wskutek zaniku mikoryzy, 4) susze, 5) silne mrozy, 6) niedobory wapnia, 7) nieodpowiednie zabiegi hodowlane, 8) nadmiar zwierzyny płowej, 9) przyczyny genetyczne (małe populacje, ograniczone pule genowe).

Wycofywanie się jodły z lasów, czyli regresja zasięgu naturalnego obserwowana w całej Europie od ok. 200 lat. Hipotezy przyczyn: 1) zmiany klimatyczne, 2) czynniki antropogeniczne (nadmierna eksploatacja drzewostanów jodłowych, zmiany środowiska leśnego).

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu pt.:

Olsze - Alnus B. Ehrh.

Drzewa oraz krzewy lub formy pośrednie: najwyższe drzewo do 40 m - A. cremastogyne Burkill (Chiny), do 35 m - A. glutinosa (L.) Gaertn.

Liczba gatunków: 32 (według Boratyńskiej 1983)

Rozmieszczenie rodzaju: według Boratyńskiej (1983) - 9 gatunków amerykańskich, 4 europejskie, 2 zachodnioazjatyckie, 16 wschodnioazjatyckich (w tym 8 endemitów japońskich i 3 endemity chińskie), 1 gatunek wspólny dla Ameryki Północnej i Azji.

Gatunki występujące Polsce oraz w Europie: A. glutinosa (L.) Gaertn. , A. incana (L.) Moench, A. viridis (Chaix) DC. oraz poza Polską A. cordata (Loisel.) Desf. (endemit, południowe Włochy, Korsyka).

Olsze w holocenie

Według Środonia (1980) gwałtowny wzrost udziału A. glutinosa miał miejsce od pogranicza okresu borealnego z okresem atlantyckim. Pojedynczo lub w niewielkich skupieniach gatunek ten występował prawdopodobnie u schyłku późnego glacjału, lecz w warunkach, jakie nie odpowiadały jego rozprzestrzenianiu się. Na przeszkodzie stała niezbyt wysoka wilgotność ówczesnego klimatu oraz brak odpowiednich siedlisk. U schyłku późnego glacjału i we wczesnym holocenie, w środkowych i górnych odcinkach rzek dominowała erozja wgłębna, która nie sprzyjała powstawaniu teras - naturalnych siedlisk lasów olszowych. Na progu okresu atlantyckiego wraz z narastającym zwilgotnieniem klimatu, w dolinach rzek osłabły procesy erozji wgłębnej, natomiast dominowała akumulacja. Doprowadziło to do powstania systemu rozległych teras. Począwszy od okresu subborealnego udział A. glutinosa stopniowo spadał mimo klimatu sprzyjającego rozwojowi olszyn. Zmiana ta wywołana została przez odlesienie kraju oraz osuszanie siedlisk bagiennych. Występowanie A. incana w holocenie było podobne jak w interstadiałach (centra w górach europejskich oraz na północy). W okresach późnoglacjalnych A. incana wraz z brzozami i osiką mogła należeć do drzew pionierskich zasiedlających w pierwszej kolejności strefę peryglacjalną. Wraz z procesem wylesienia kraju (od okresu subborealnego) zostały lokalnie stworzone warunki dla ekspansji olszy szarej (np. grunty porolne w Bieszczadach).

Olsza czarna Alnus glutinosa

Występuje prawie w całej Europie oraz w zachodniej Azji i północnej Afryce. W rozproszeniu dociera aż do koła polarnego. W południowo-zachodniej Europie południowa granica zasięgu przebiega północnym wybrzeżem Morza Śródziemnego, a dalej na wschodzie południowym skrajem strefy lasów liściastych, omijając południowe rejony Ukrainy oraz Nizinę Nadkaspijską. Maksimum wysokościowe osiąga w południowych partiach zasięgu (Alpy - 1800 m n.p.m.). W Polsce A. glutinosa jest gatunkiem przechodnim, występującym na niżu oraz do wysokości 500-550 m n.p.m. w górach (maks. 1130 m n.p.m. w Paśmie Policy). Rozwija się dobrze w klimacie umiarkowanym i ciepłym z dużą wilgotnością powietrza i gleby. Należy do drzew znoszących w młodości lekkie ocienienie. Jest wytrzymała na niskie temperatury zimowe. Znosi sezonowe zalewy. Wykazuje wrażliwość na przesuszenie gleby. Występuje głównie na podłożu torfów niskich (olsy Ribeso nigri-Alnetum, Sphagno squarrosi-Alnetum), na glebach torfowo-murszowych, gytiowo-murszowych i murszowo mineralnych (łęg jesionowo-olszowy - Fraxino-Alnetum). W postaci domieszki rośnie także na madach oraz na glebach brunatnych (łęg jesionowo-wiązowy - Ficario-Ulmetum minoris, wilgotne grądy np. Galio-Carpinetum stachyetosum).

Olsza szara Alnus incana

Występuje w Europie oraz w zachodniej Azji. Zasięg rozdzielony jest na część północną - nizinną (Skandynawia, oraz północne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i zachodnią część Niżu Zachodniosyberyjskiego) oraz południową - górską (Alpy, Rudawy, Sudety, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Stara Planina, Rodopy i Riła w Europie oraz Kaukaz w Azji). W Polsce rozproszone stanowiska niżowe (doliny Wisły i Odry oraz ich dopływów) nawiązują do karpackiego ośrodka występowania, natomiast stanowiska w północno-wschodniej części kraju nawiązują do borealnej części zasięgu. Najwyżej położone stanowiska znajdują się na Kaukazie (2000 m n.p.m.), a w Polsce w Tatrach (1250 m n.p.m.). Lokalnie wykazuje dużą ekspansywność na ugorach oraz miejscach wylesionych, a także na gruzach osiedli (Bieszczady). Rośnie w warunkach klimatu kontynentalnego oraz w wilgotnych dolinach górskich. Gatunek światłożądny, znosi umiarkowane ocienienie w młodości. Wymagania termiczne oraz wilgotnościowe są mniejsze niż A. glutinosa. Nie znosi dłuższego zalewania. Rośnie głównie na glebach mineralnych, często o charakterze kamienistych gleb górskich, na żwirowiskach przy brzegach rzek i potoków (inicjalne mady górskie). W tych warunkach tworzy drzewostan olszynki karpackiej (Alnetum incanae). Na podtopionych glebach mułowo-torfowych w płaskich rejonach dolin potoków górskich wchodzi w skład olszyny bagiennej (Caltho-Alnetum).

Olsza zielona (kosa olcha) Alnus viridis

Gatunek europejski, subalpejski. Występuje przede wszystkim w górach środkowej części Europy (Alpy, Karpaty, Szwarzwald i Las Czeski), głównie w zaroślach między innymi wraz z kosodrzewiną, jarzębem pospolitym i górskimi wierzbami krzewiastymi. Maks. wysokościowe - 2800 m n.p.m. (Alpy Szwajcarskie). W Polsce rośnie tylko w Bieszczadach Zachodnich na połoninach oraz w strefie górnej granicy lasu. Tworzy zarośla Pulmonario-Alnetum. Część stanowisk ma charakter wtórny w miejscach pozbawionych roślinności leśnej.

Tabela 1. Porównanie wymagań siedliskowych trzech gatunków olszy występujących w Polsce (według Jaworskiego 1995)

Elementy siedliska	Alnus glutinosa	Alnus incana	Alnus viridis
Klimat	umiarkowany i ciepły	kontynentalny i górski	górski, subalpejski
Światło	w młodości znosi lekkie ocienienie, potem wymaga pełnego światła	bardziej światłożądna niż Alnus glutinosa,	gatunek światłożądny, rośnie też na stanowiskach półcienistych
Temperatura	toleruje niskie temperatury lecz nie jest odporna na przymrozki wiosenne oraz suche i chłodne wiatry wysuszające	znosi niskie temperatury	znosi niskie temperatury
Wilgotność	wysokie wymagania pod względem wilgotności powietrza i gleby, najlepiej znosi dużą wilgotność spośród wszystkich gatunków naszych drzew, dobrze znosi wodę zastojową, unika terenów suchych	mniejsze wymagania niż Alnus glutinosa, nie znosi trwałego zalewania, występuje głównie w miejscach z sączącą się wodą bogatą w związki mineralne i tlen	wysokie wymagania pod względem wilgotności powietrza i gleby, rośnie zwykle na wilgotnych zboczach, unika terenów stale podmokłych
Gleby	głównie organogeniczne gleby torfowe	głównie mineralne młode mady nad strumieniami i potokami, wkracza także jako gatunek pionierski na siedliska zrębów, porzuconych łąk i pastwisk oraz odłogów	głównie lekkie gleby brunatne, w Alpach rośnie na torach lawinowych oraz na podłożu kamienistym
Zagrożenia	wrażliwość na upały i susze, znaczna tolerancja na uszkodzenia w rejonach przemysłowych	znaczna tolerancja na wpływy zanieczyszczeń przemysłowych	wrażliwość na upały i susze

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Grab - Carpinus L. i buk - Fagus L.

1. Grab

Drzewa: zwykle do wysokości 15 (20) m, rzadko wyższe np. C. betulus L. do ok. 30 m

Liczba gatunków: trudna do ustalenia, według Boratyńskiej (1983) - 21

Rozmieszczenie rodzaju: według Boratyńskiej (1983) - 1 gatunek amerykański, 2 euroazjatyckie, 18 wschodnioazjatyckich (w tym 6 endemitów chińskich). Od poziomu morza po 3000 m n.p.m. (najwyżej sięga C. cordata - 1150-3000 m n.p.m., Japonia, Płw. Koreański, pn. i zach. Chiny).

Gatunki występujące w Europie: C. betulus oraz poza Polską C. orientalis Mill. (Włochy z Sycylią, Bałkany, Turcja, Krym, Kaukaz, pn. Iran).

Grab pospolity w holocenie

Według Środonia (1993) migracja graba na ziemie polskie następowała z kierunku wschodniego i południowo-wschodniego (7000 lat B.P), a następnie z południa i południowego zachodu. Około 4000 lat B.P. grab jest już obecny na całym terytorium kraju ale najobficiej na wschodzie i południowym wschodzie. Zdaniem Ralskiej-Jasiewiczowej (1964) spadek udziału tego gatunku notowany jest wraz z zajmowaniem siedlisk żyznych lasów liściastych pod uprawę roli. Jedynie dzięki dużej ekspansywności oraz zdolnościom do szybkiego odnawiania grab zdołał zachować swe znaczenie w składzie lasów współczesnych.

Występowanie graba pospolitego

Zasięg przypada głównie na środkową, południową i zachodnią Europę oraz niewielkie obszary Kaukazu, północnej Turcji i północnego Iranu. Najdalej na północy rośnie w południowej Szwecji. Południowa granica zasięgu przebiega przez Półwysep Apeniński, południową część Półwyspu Bałkańskiego, północną Anatolię, Kaukaz oraz w Iranie. Grab jest typowym gatunkiem nizinnym, występującym także na wyżynach. Jedynie w południowych rejonach zasięgu rośnie do wysokości do 2300 m n.p.m. (Elbrus). W Polsce jest to gatunek przechodni rosnący zwykle do wysokości 700 m n.p.m. (maks. 940 m n.p.m. w Bieszczadach). Uważany jest za drzewo klimatu o ciepłym okresie letnim, stanowisk półcienistych, najlepiej rosnące na glebach wilgotnych (unika gleb bagiennych), mezotroficzne. Dobrze rośnie na glebach gliniastych, świeżych bogatych w składniki mineralne. Jest składnikiem żyznych wielogatunkowych lasów liściastych. Mimo stosunkowo ciężkich owoców ma pewne cechy gatunku pionierskiego (wysoka rozrodczość, odporność na uszkodzenia mechaniczne, zdolność wytwarzania dużej liczby odrośli). Najważniejszą rolę lasotwórczą odgrywa w grądach (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum, Stellario-Carpinetum). Rzadziej występuje w zboczowych lasach jaworowo-lipowych (związek Acerion), w nadrzecznych lasach łęgowych (Ficario-Ulmetum minoris, Fraxino-Alnetum), w borach mieszanych (Querco roboris-Pinetum, Serratulo-Pinetum) oraz acydofilnych dąbrowach (Fago-Quercetum, Calamagrostio-Quercetum) i ciepłych dąbrowach (Potentillo albae-Quercetum). W krajobrazie antropogenicznym wchodzi w skład zarośli na miedzach, przydrożach.

2. Buk

Drzewa: ok. 15-25 (30) m wysokości, najwyższe - F. orientalis Lipsky i F. grandifolia Ehrh - do ok. 40-45 m

Gatunki o ustalonej pozycji systematycznej: F. sylvatica (Europa), F. orientalis (południowo-wschodnia Europa i południowo-zachodnia Azja), F. japonica Maxim. (Japonia), F. crenata Bl. (Japonia), F. engleriana Seemen (Chiny), F. longipetiolata Seemen (Chiny), F. lucida Rehd. et Wils. (Chiny), F. hayatae (Taiwan), F. grandifolia (Ameryka Północna)

Zasięg ogólny rodzaju: półkula północna; najdalej na północ sięga F. sylvatica (południowa Skandynawia), najdalej na południe - F. grandifolia (Meksyk); większość gatunków występuje w górach, najwyżej F. lucida Rehd. i F. longipetala do 2600 m n.p.m.

Buk pospolity w holocenie

Według Środonia (1990) zlodowacenie o największym zasięgu (Cracovian, Saalian) rodzaj Fagus mógł przetrwać w ostojach górskich Bliskiego Wschodu. W miarę poprawy warunków klimatycznych drzewo to rozpoczynało wędrówkę na północ. Centrami rozprzestrzenienia buka w holocenie były południowoeuropejskie pasma górskie. Na obszar Polski drzewo to dotarło około 5000 lat temu, a w dwa tysiące lat później doszło do uformowania zbiorowisk leśnych zdominowanych przez F. sylvatica. Buk dotarł do Polski z południowego wschodu oraz przez obniżenie Karpat i w rejonie Sudetów, najpóźniej na obszar Pomorza. Zaporą hamującą przesuwanie się zasięgu na północ były ukształtowane lasy z udziałem drzew cienioznośnych, pozbawione luk na glebach dogodnych dla penetracji buka. Osobliwą szansą dla tego drzewa było osadnictwo neolityczne z jego ekstensywną gospodarką pasterską, wypaleniskową i orną stosującą odłogi. Prawdopodobnie dopiero w tym czasie doszło do wykształcenia środkowoeuropejskich zespołów lasów bukowych obarczonych znamionami genezy antropogenicznej.

Obecny zasięg

Buk występuje w środkowej, południowej i zachodniej Europie. W południowych i wschodnich rejonach zasięgu jest drzewem górskim, reglowym, schodzącym na niż w części północnej, gdzie zachowuje cechy gatunku atlantyckiego. Na południu występuje w górach śródziemnomorskiej części Hiszpanii, Francji, Włoch, Jugosławii, Albanii i Grecji. Najbardziej wysunięte na południe stanowiska znajdują się na Etnie (maks. wysokościowe, do 2400 m n.p.m.). Na zachodzie buk dociera do wybrzeży Atlantyku. Krańcowe stanowiska wschodnie znane są z Krymu.

Zasięg w Polsce

Granica północno-wschodnia zasięgu przebiega wzdłuż linii: Węgorzewo-Mrągowo-Olsztyn-Rypin-Toruń-Nakło-Wągrowiec-Szamotuły-Kościan, następnie wzdłuż doliny Warty i Prosny do Kalisza i dalej przez okolice Łodzi do Skierniewic, Piotrkowa, Przysuchy, Radomia, Lublina i Tomaszowa Lubelskiego. W granicach zasięgu zaznaczają się dwa duże ośrodki występowania: pomorski i wyżynno-górski. Duże kompleksy nizinnych lasów bukowych występują na Wolinie, w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, na Pojezierzu Drawskim, Pojezierzu Kaszubskim i Pobrzeżu Kaszubskim, w rejonie Wysoczyzny Elbląskiej i Wzniesień Górowskich, na Pojezierzu Iławskim oraz częściowo na Pojezierzach: Chełmińskim, Olsztyńskim i Mrągowskim. W południowej części zasięgu buk występuje pospolicie w górach oraz na przedgórzach i pogórzach. Najwyższe stanowiska: 1300 m n.p.m. - Tatry (Dolina Strążyska), 1290 m n.p.m. - Gorce, 1285 m n.p.m. - Polica, 1250 m n.p.m. -Bieszczady Zachodnie. Górna granica lasu w Bieszczadach przebiega na granicy lasów bukowych (1000-1250 m n.p.m.). Buk, jako gatunek panujący, zajmuje w Polsce 4,1% powierzchni leśnej (czwarte miejsce po sośnie, świerku i dębach).

Zmienność

Buk wykazuje znaczną zmienność ekotypową. Wyróżnia się między innymi klimatypy nizinne (F. sylvatica pomeranica - buk pomorski), i górskie (F. sylvatica bohemica - buk czeski, F. sylvatica silesiaca - buk śląski, F. sylvatica polonica - buk polski, F. sylvatica slovacica - buk słowacki, F. sylvatica podolica - buk podolski). Pod względem różnic fenologicznych wydzielono formę wczesną (F. sylvatica f. praecox) i późną (F. sylvatica f. tarda). W uprawie znajduje się wiele form ozdobnych wyróżnianych ze uwagi na pokrój i kształt korony, kształt i wielkość oraz zabarwienie liści, a także ze względu na wielkość miseczek i owoców oraz spękanie korowiny.

Najważniejsze cechy ekologiczne

Buk jest gatunkiem klimatu atlantyckiego (wymagania klimatyczne przeciwstawne do wymagań świerka), cienioznośnym (do 30 roku życia znosi ocienienie) i pod tym względem ustępuje on tylko cisowi i jodle. Ulega uszkodzeniom od niskich temperatur zimowych i spóźnionych przymrozków. Wymaga znacznej wilgotności powietrza i gleby. Najlepiej rośnie na glebach bogatych w próchnicę i składniki mineralne, a także zasobnych w wapń (świeże gleby piaszczysto-gliniaste, i górskie gleby gliniaste dość głębokie i świeże). Buk jest wrażliwy na uszkodzenia mechaniczne. Jest względnie odporny na tlenki azotu, a wrażliwy na fluorowodór oraz bardzo wrażliwy na SO₂ i O₃.

Najważniejsze zbiorowiska roślinne

Lasy z dominacją buka

Kwaśna buczyna niżowa - Luzulo pilosae-Fagetum

Kwaśna buczyna górska - Luzulo luzuloidis-Fagetum

Żyzna buczyna niżowa - Melico uniflorae-Fagetum (Galio odorati-Fagetum)

Żyzna buczyna karpacka - Dentario glandulosae-Fagetum

Żyzna buczyna sudecka - Dentario enneaphylli-Fagetum

Ciepłolubna buczyna małopolska - zbiorowisko Fagus sylvatica-Cruciata glabra

Buczyna źródliskowa - Mercuriali-Fagetum

Pomorski acydofilny las dębowo-bukowy - Fago-Quercetum petraeae

Ważniejsze lasy z bukiem w postaci domieszki

Subatlantycki las dębowo-grabowy - Stellario holosteae-Carpinetum

Jodłowo-świerkowy bór regla dolnego - Abieti-Piceetum montanum

Wyżynny jodłowy bór mieszany - Abietetum polonicom

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Świerk pospolity Picea abies (L.) Karst.

Informacje ogólne o rodzaju Picea

Rodzaj świerk obejmuje około 40 gatunków drzew występujących na półkuli północnej. Największą wysokość, do około 90 m, osiąga świerk sitkajski Picea sitchensis, którego zasięg obejmuje wąski pas nad Oceanem Spokojnym, od Alaski do Kalifornii. Świerk pospolity dorasta do około 50 m wysokości. W Europie rodzaj Picea reprezentowany jest przez 3 gatunki: P. abies, P. obovata (w północno-wschodniej części kontynentu) oraz P. omorika (relikt trzeciorzędowy występujący w Bośni i Hercegowinie). Na Kaukazie występuje P. orientalis. Koło Polarne przekraczają: P. glauca i P. mariana w Ameryce Północnej oraz P. abies i P. obovata w Eurazji.

W Polsce uprawianych jest około 20 gatunków.

Kształtowanie się zasięgu świerka pospolitego w holocenie na terenie Polski

Obszar występowania świerka pospolitego w plejstocenie był większy niż obecnie, gdyż obejmował rejony południowych wybrzeży Bałtyku i Morza Północnego. Późniejsza migracja nastąpiła z ośrodka karpackiego (późny glacjał) oraz z północnego wschodu (okres borealny). Zetknięcie zasięgów nastąpiło w okresie atlantyckim na obszarze wzdłuż środkowego i dolnego Bugu albo bardziej na południu, bliżej Karpat i Sudetów. Ograniczenie występowania świerka na znacznych terenach Niziny Mazowiecko-Podlaskiej spowodowane było najprawdopodobniej przez wylesienia, przekształcenia siedlisk i niewłaściwą dla tego gatunku gospodarką leśną. W procesie powstawania „pasa bezświerkowego” należy się liczyć także z wpływem ocieplania klimatu, które postępuje od początku XX wieku. W efekcie stopniowych zmian klimatycznych następuje inwazja drzew liściastych, które wypierają między innymi świerka, zwłaszcza na obszarach gdzie występuje on rzadko.

Rozmieszczenie geograficzne

Świerk należy do tzw. elementu europejskiego, borealno-górskiego. Swym zasięgiem obejmuje prawie całą Skandynawię, znaczną część Niżu Wschodnioeuropejskiego, Karpaty, Sudety, Średniogórze Niemieckie, Alpy, Góry Dynarskie, Starą Planinę, Riłę, Rodopy i Piryn. Najwyżej położone stanowiska znajdują się w Alpach - 2300-2400 m n.p.m.. W Polsce świerk ma dwa ośrodki występowania: północno-wschodni (borealna część zasięgu) oraz południowy - pas wyżyn środkowych, Nizina Śląska, Kotlina Sandomierska i góry, od Sudetów po Bieszczady. Najwyższe stanowisko w Tatrach - 1900 m n.p.m.

)

Górna granica lasu z udziałem świerka

Górna granica lasu, podobnie jak i inne granice formacji leśnej, jest uwarunkowana przez wiele czynników natury abiotycznej i biotycznej, związanych z klimatem, podłożem i właściwościami biologicznymi gatunków. Czynniki te wpływają na roślinność w sposób kompleksowy, czego zewnętrznym przejawem jest skład gatunkowy i fizjonomia drzewostanów oraz pionowy zasięg granicy. Reakcje drzew na pogarszanie się warunków życiowych w strefie granicy lasu polegają między innymi na specyficznym przebiegu procesów fizjologicznych. Charakterystyczną cechą fizjonomii lasu przy jego górnej granicy jest rozluźnienie zwarcia drzewostanu dokonujące się wraz ze wzniesieniem nad poziom morza. Ponad tą strefą występują zwykle już tylko pojedyncze drzewa. W miarę wzrostu wzniesienia zmniejsza się przeciętna wysokość i pierśnica drzew, zwiększa się natomiast długość ich koron. Zmianom ulegają też inne cechy morfologiczne świerka, takie jak wymiary igieł, szyszek oraz grubość korowiny. Typowe dla strefy górnej granicy lasu formy sztandarowe świerka są wskaźnikiem kierunku strug powietrza. Obniżenie potencjału reprodukcji generatywnej w strefie górnej granicy lasu jest rekompensowane przez zwiększoną zdolność do odnawiania wegetatywnego świerka. Między innymi dzięki tej właściwości omawiany gatunek przystosowuje się do skrajnych dla życia drzew warunków siedliskowych wytwarzając charakterystyczne skupienia w postaci tzw. biogrup. Ze względu na mniej lub bardziej przejściowy charakter zjawiska wygasania formacji leśnej pod wpływem splotu niekorzystnych warunków życiowych w górach sformułowanie definicji i klasyfikacja granic lasu w dużym stopniu zależy od subiektywnego ujęcia tego zagadnienia przez poszczególnych autorów. Spośród linii zasięgowych lasu w górach, jedyną którą można stosunkowo najbardziej dokładnie zidentyfikować w terenie jest empiryczna granica lasu, będąca najlepszym wyrazem wszystkich czynników, naturalnych i sztucznych, wpływających na przebieg granicy lasu (Sokołowski M.1928. O górnej granicy lasu w Tatrach. Fundacja Zakłady Kórnickie, Kraków.). W związku z tym przyjmuje się, że jest ona synonimem pojęcia górnej granicy lasu i oznacza linię łączącą wszystkie fragmenty lasu krańcowego, bez względu na przyczynę, która spowodowała niewystępowanie lasu powyżej tej linii, przy założeniu, iż za las uznaje się ponadto drzewostan o wysokości powyżej 8 m, zwarciu co najmniej 0,4 i minimalnej powierzchni 10 a. Świerk jest u nas najważniejszym gatunkiem budującym drzewostany w strefie górnej granicy lasu w Tatrach, Beskidzie Wysokim, Sudetach Zachodnich i Sudetach Wschodnich.

Tabela 1. Średnia wysokość górnej granicy lasu w górach Polski w m n.p.m. (wg. Zientarskiego J. 1989. Studia nad górną granicą lasu w Polsce. Roczn. AR w Poznaniu 204: 63-68.)

Granica	Tatry Zachodnie	Tatry Wysokie	Babia Góra	Karkonosze
								cz. zachodnia	cz. wschodnia
Ogólnoklimatyczna	1517,1	1572,6	1411,0	1265,3	1313,5
Glebowa	1429,4	-	1362,5	1267,7	1247,4
Orograficzna	1383,4	1398,4	1324,8	1199,3	1162,9
Biologiczna	1441,5	1508,2	1378,4	1217,6	1235,3
Antropogeniczna	1373,0	1475,0	1345,3	1190,2	1190,2

Najważniejsze wymagania siedliskowe i zagrożenia

Świerk występuje na obszarach o klimacie chłodnym przy dostatecznej wilgoci oraz o klimacie kontynentalnym odznaczającym się obfitością opadów śniegu. W warunkach optymalnego wzrostu jest gatunkiem umiarkowanie cienioznośnym, natomiast bardziej światłożądnym przy niskich temperaturach i w gorszych warunkach troficznych (wysokie położenia górskie i północna granica występowania. Z wiekiem zwiększa się zapotrzebowanie na światło. Świerk charakteryzuje się dużą odpornością na niskie temperatury. Przyjmuje się, że minimalny czas trwania okresu wegetacyjnego dla tego gatunku wynosi 60 dni. Wymaga on znacznej wilgotności powietrza i gleby. Optymalne warunki edaficzne znajduje na glebach świeżych powstałych z glin spiaszczonych, głębokich średnio zasobnych, i niezbyt kwaśnych (pH 5,5-6,0). Zagrożenie dla świerka stanowią silne wiatry, okiść (bardziej podatne są świerki o ugałęzieniu grzebieniastym niż ugałęzione płasko). Gatunek ten jest wrażliwy na ozon, dwutlenek siarki i fluorowodór. Do najważniejszych przyczyn zamierania świerka w latach 80. XX wieku w Sudetach Zachodnich zalicza się: zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki (kwaśne deszcze), gradacje owadów i suszę glebową. Najbardziej ucierpiały drzewostany powyżej 800 m n.p.m. Objawy chlorozy igieł tłumaczy się wypłukiwaniem podstawowych substancji pokarmowych Mg, Ca, Zn, i Mn przez kwaśne deszcze.

Świerczyny występujące w Polsce

1. Plagiothecio-Piceetum (tatricum) - górnoreglowa świerczyna karpacka. Zespół występujący na glebach o podłożu skał niewapiennych, płytkich o znacznej szkieletowości i kwaśnym odczynie, z próchnicą typu mor, świeżych i wilgotnych. W drzewostanie zdominowanym przez świerk domieszkę stanowi najczęściej jarzębina, a w Tatrach miejscami także limba, brzoza karpacka i modrzew europejski. Plagiothecio-Piceetum będący regionalnym zespołem świerczyny górnoreglowej na podłożu krzemianowym w Karpatach Zachodnich, odróżnia się od sudeckiego boru górnoreglowego występowaniem kilku endemicznych gatunków karpackich, np. Luzula flavescens i Soldanella carpatica. W Polsce fitocenozy Plagiothecio-Piceetum zajmują największe powierzchnie na obszarze Tatr. Zasięg tego zespołu obejmuje także Beskid Sądecki, Gorce, Wzniesienie Gubałowskie, Beskid Żywiecki oraz Beskid Śląski.

2. Calamagrostio villosae-Piceetum - górnoreglowa świerczyna sudecka. Zespół ten (syn. Plagiothecio-Piceetum hercynicum) jest jedynym, uwarunkowanym klimatycznie, trwałym zbiorowiskiem leśnym w piętrze regla górnego polskich Sudetów. Poza Polską i Sudetami występuje także w Górach Kruszcowych, Lesie Turyńskim, w górach wschodniej Frankonii i w Harcu. W granicach swego zasięgu pionowego w Sudetach (od około 1000 (840) m n.p.m. do około 1250 (1340) m n.p.m.) zajmuje prawie wszystkie typy siedlisk na podłożu skał krystalicznych bezwęglanowych, częściowo w różnym stopniu zmetamorfizowanych. W stosunku do swego karpackiego wikariantu Plagiothecio-Piceetum (tatricum) omawiany zespół wyróżnia się z jednej strony znacznie wyższą frekwencją Trientalis europaea i Melampyrum sylvaticum oraz występowaniem Galium saxatile, z drugiej natomiast brakiem Luzula luzulina i znacznie rzadszym udziałem Luzula sylvatica. W zależności od warunków wilgotnościowych siedlisk omawiany zespół występuje w trzech podzespołach: typowym C.-P. typicum - na glebach świeżych lub umiarkowanie wilgotnych, paprociowym C.-P. filicetosum - na glebach wilgotnych, bagiennym C.-P. sphagnetosum - na podłożu torfowym. W Polsce zespół ten sudeckiej występuje w Karkonoszach, w górach Izerskich i Orlickich, w Górach Sowich, w masywie Śnieżnika Kłodzkiego i w Górach Bialskich.

3. Polysticho-Piceetum - nawapienna świerczyna górnoreglowa. Fitocenozy tej świerczyny zasiedlają gleby typu rędzin. Gleby te są w górnych poziomach dość silnie zakwaszone ale poniżej wykazują odczyn obojętny lub słabo alkaliczny. Znamienną cechą tego zbiorowiska jest współwystępowanie dwóch grup gatunków roślin. Do pierwszej należą gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk borowych. Drugą grupę stanowią gatunki charakterystyczne dla lasów liściastych, przechodzące ze dolnoreglowych, żyznych zbiorowisk buczyn. W piętrze regla górnego Tatr wapiennych Polysticho-Piceetum jest jedynym zespołem leśnym występującym na wysokości 1000-1500 m n.p.m. Niewielki płat tego zbiorowiska stwierdzono także w Pieninach.

4. Abieti-Piceetum montanum - dolnoreglowy bór świerkowo-jodłowy. Występuje w Sudetach i Karpatach na siedliskach uwarunkowanych mikroklimatycznie (chłodne doliny lub inne zagłębienia) albo edaficznie (ubogie podłoże krzemianowe), gdzie świerk zdobywa przewagę nad bardziej wymagającym bukiem.

5. Bazzanio-Piceetum - dolnoreglowa świerczyna na torfie. Zespół znany u nas z Babiej Góry, związany z siedliskami torfowisk wysokich i przejściowych.

6. Sphagno girgensohnii-Piceetum - świerczyna borealna. Występuje w północno-wschodniej Polsce na siedliskach torfowych lub mineralnych wilgotnych.

7. Querco-Piceetum - bór mieszany wilgotny świerkowo-dębowy (jegiel). Opisany z obszaru północno-wschodniej części kraju. Zajmuje siedliska chłodne z silnie oglejonymi glebami skrytobielicowymi i rdzawymi bielicami.

Materiały do wykładu:

Sosny Pinus L.

Liczba gatunków: ok. 80-110 (w zależności od ujęcia systematycznego)

Zasięg rodzaju: rozległe obszary strefy umiarkowanej półkuli północnej; najbardziej wysunięte zasięgi: na północ - P. pumila Regel (Azja), P. sylvestris L. (Europa), P. banksiana Lamb. i P. contorta Douglas ex Loudon (Ameryka Płn.), na południe - P. merkusii Jungh. & de Vriese (Indonezja, poza równikiem do 2­­^o szerokości geograficznej południowej); najwyżej w górach P. montezumae Lamb. (Meksyk, do 4000 m n.p.m.)

Gatunki europejskie: P. cembra L. - sosna limba (Alpy i Karpaty), P. halepensis Mill. - sosna alepska (wybrzeża i wyspy Morza Śródziemnego, od Portugalii i Hiszpanii do Azji Mniejszej), P. heldereichii H. Christ - sosna bośniacka (Półwysep Bałakański, Płd. Włochy), P. mugo Turra - sosna kosodrzewina (góry środkowej i zachodniej Europy oraz Półwyspu Bałkańskiego), P. nigra J.F. Arnold - sosna czarna (południowa Europa), P. peuce Griesb. - sosna rumelijska (Półwysep Bałkański), P. pinaster Aiton - sosna przybrzeżna (rejon M. Śródziemnego, od Portugalii do Grecji), P. pinea L. - sosna pinia (rejon M. Śródziemnego, od Portugalii po Azję Mniejszą), P. sylvestris L. - sosna pospolita.

Najwyższe drzewo: P. lambertiana Douglas - 80 m,

Najdłuższe igły: P. palustris Mill. - do 45 cm,

Najdłuższe szyszki: P. lambertiana - do 50 cm

Najbardziej długowieczne drzewo: P. longaeva D.K. Bailey (USA, Góry Białe) - ok. 5000 lat

Gatunki rodzime w Polsce

Pinus sylvestris

Zasięg geograficzny. Gatunek eurosyberyjski o największym zasięgu wśród sosen; Skandynawia, północno-wschodnie obszary europejskiej części Rosji, Syberia - po Morze Ochockie i Japońskie, środkowa część Europy do Danii, północno-wschodnia i południowa część Niemiec, Alpy, północna część Apenin, Półwysep Bałkański, Rodopy i Karpaty, po obrzeża stepów wschodnioeuropejskiej i azjatyckiej części Rosji; wyspowo - Szkocja, Półwysep Pirenejski; rozpiętość zasięgu od krańców wschodnich po zachodnie - 14 000 km, a na kierunku północ-południe - 2 700 km; stanowiska najdalej wysunięte: na zachód - zachodnia Hiszpania, na wschód - rosyjski Daleki Wschód, na północ - północna Norwegia, na południe - góry Sierra Nevada w Hiszpanii. Najwyżej położone stanowiska: Kaukaz do 2 700 m n.p.m., w Europie Alpy do 2 400 m n.p.m. W Polsce - obszar całego kraju z wyjątkiem Bieszczad, pospolicie na niżu, rzadziej na pogórzach, rzadko w górach (maks. 1 510 m n.p.m. w Tatrach).

Zmienność. Bardzo duża ze względu na olbrzymi zasięg i liczne migracje pod wpływem wahań klimatycznych w czwartorzędzie. Wyróżnia się wiele odmian geograficznych, ras i form, np. w zachodniej Europie P. sylvestris L. var. brigantiaca Gaussen, P. sylvestris L. var. catalaunica Gaussen, P. sylvestris L. var. hercynica Münch, na Ukrainie P. sylvestris L. cretacea (Kalen.) Fomin, w Skandynawii P. sylvestris L. var. lapponica Fr., w Szkocji P. sylvestris var. scotica (Willd.) Schott, nad Bałtykiem P. sylvestris L. var septentrionalis Schott, na Uralu P. sylvestris var. uralensis Fisch. itp. Z terenu Polski wymienia się nast. rasy: pruską, bałtycką, ukraińską, hercyńską, polską i karpacką.

Najważniejsze cechy ekologiczne. Duża amplituda wymagań klimatycznych i glebowych. Drzewo znoszące gorące lata (południe Rosji i Ukrainy, Hiszpania) oraz surowe zimy (Syberia), światłożądne (na 4 miejscu za modrzewiem, brzozą brodawkowatą i osiką) o dużej tolerancji na zróżnicowanie wilgotności powietrza, występujące w różnych warunkach glebowych [gleby suche, świeże, wilgotne (oprócz zalewanych), bagienne (gleby torfowe torfowisk wysokich), o różnym składzie mechanicznym i różnej zawartości materii organicznej; optimum na glebach głębokich, piaskach, piaskach gliniastych i glinach lekkich]. Gatunek wrażliwy na SO₂, HF, ozon, i związki nitrozowe, ogólnie nieodporny na zanieczyszczenia przemysłowe.

Pinus cembra

Zasięg geograficzny. Dwa ośrodki: alpejski i karpacki. Największe zagęszczenie stanowisk znajduje się w centralnych Alpach (do 2850 m n.p.m.). W Karpatach limba występuje w obrębie tzw. wysp reliktowych rozmieszczonych wzdłuż łuku od Tatr po Karpaty Czarnogórskie (maks. wys. 1986 m n.p.m.). Obszar występowania limby w Tatrach obejmuje powierzchnię ok. 350 ha. W polskiej części tych gór siedliska borów limbowych zajmują powierzchnię ok. 100 ha, przy czym występuje ona obecnie tylko na ¼ tej powierzchni.

Najważniejsze cechy ekologiczne. Wybitna światłożądność, wytrzymałość na niskie temperatury, znaczna odporność na huragany i wyładowania atmosferyczne, zdolność dostosowania intensywności fotosyntezy do zmiennej siły wiatrów. Duże wymagania w stosunku do wilgotności powietrza . Optimum glebowe na głębokich, stale świeżych glebach na podłożu bezwęglanowym, jednak często rośnie na siedliskach skalnych o glebach płytkich. Dość duża tolerancja na zanieczyszczenia przemysłowe. Limba tworzy drzewostany w borach limbowo-modrzewiowych (Alpy) oraz limbowo-świerkowych (Tatry).

Pinus mugo

Występowanie podgatunku typowego P. mugo subsp. mugo. Góry zachodniej, środkowej i południowej Europy. W Polsce - Sudety (Karkonosze i Góry Izerskie), Babia Góra i Tatry. Największe, zwarte płaty zarośli kosodrzewiny występują w piętrze subalpejskim (np. w Tatrach na wys. 1550-1800 m n.p.m.). Na stanowiskach położonych wyżej omawiany gatunek tworzy małe i luźne skupienia albo rośnie pojedynczo. Niżej zajmuje siedliska szczególne, niedostępne dla lasu, np. śródleśne torfowiska lub skałki reglowe.

Pinus ×rhaetica Brügger - sosna drzewokosa

Naturalny mieszaniec kosodrzewiny i sosny zwyczajnej zbliżony do sosny błotnej P. uliginosa Neumann opisanej z Sudetów. Krzew lub niskie drzewo o niektórych cechach pośrednich między kosówką i sosną zwyczajną, np. jednoroczne szyszeczki tylko lekko odgięte od osi pędu (u kosodrzewiny wyprostowane, a u sosny silnie zagięte). Dojrzałe szyszki ciemnobrązowe i asymetryczne, z silnie wypukłymi tarczkami skierowanymi w kierunku nasady łusek.

Występowanie. Góry i tereny podgórskie środkowej i zachodniej Europy. W Polsce: Tatry, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Sudety, Kotlina Kłodzka oraz Bory Dolnośląskie (Węgliniec). Przeważnie torfowiska wysokie i siedliska borów bagiennych. Gatunek podlegający ochronie.

Obce gatunki wprowadzane do naszych lasów, ich zasięgi geograficzne oraz uwagi na temat introdukcji

Pinus banksiana Lamb. - sosna Banksa. Rozległe obszary Kanady oraz północno-wschodnie rejony USA, od Nowej Szkocji nad Atlantykiem oraz południowych brzegów jeziora Michigan po zachodnią część gór Mackenzie, gdzie znajdują się stanowiska najbardziej wysunięte na połnoc, sięgające kręgu polarnego; w górach do 750 m n.p.m. W Kanadzie i północnej części USA drzewo pionierskie, rosnące często na jałowych glebach piaszczystych. Należy do tzw. pirofitów, czyli gatunków, które przystosowane są do odnawiania się po pożarach lasu. Długo zamknięte szyszki otwierają się pod wpływem wysokiej temperatury. Nasiona w zamkniętych szyszkach zachowują zdolność kiełkowanie nawet do 30 lat. Gatunek sprowadzony do Europy w 1735 r. (Anglia), a do Polski prawdopodobnie przed 1825 r. (Niedźwiedź k. Krakowa). Niezbyt efektowne drzewo ozdobne. Dawniej propagowane w leśnictwie środkowoeuropejskim ze względu na niewielkie wymagania glebowe i szybki przyrost w młodości (do ok. 20 roku), który jednak później ulega zahamowaniu. Obecnie nie wprowadzane do lasów, a wręcz traktowane jak chwast i systematycznie usuwane.

Pinus nigra J.F. Arnold - sosna czarna. Górskie obszary północno-wschodniej części rejonu przyśródziemnomorskiego: Austria, centralne Włochy, Rumunia, Słowenia, Chorwacja, Jugosławia, Macedonia, Albania i Bułgaria, 200-1200 m n.p.m.). Pierwsza introdukcja do Polski - przed 1833 r. (Niedźwiedź k. Krakowa). Bardzo często sadzony gatunek ozdobny, mało wymagający w stosunku do gleby, odporny na niskie temperatury, choroby i szkodniki oraz tolerancyjny na zanieczyszczenia powietrza. Sadzony dawniej w lasach, zwłaszcza na wydmach nadmorskich, gdzie na ogół nie ustępuje pod względem przyrostu sośnie pospolitej. Polecany dla terenów uprzemysłowionych.

Pinus rigida Mill. - sosna smołowa, s. smolna. Wschodnia część USA - od stanów Maine i Nowy Jork (na północy) po Ohio i Kentucky (na zachodzie), Georgię (na południu) oraz Wirginię i wybrzeże Atlantyku (na wschodzie). Sosna smołowa, podobnie jak sosna Banksa P. banskiana, należy do gatunków pionierskich oraz tzw. pirofitów, których szyszki otwierają się pod wpływem wysokiej temperatury w czasie pożarów lasu. Na ubogich glebach piaszczystych drewno tego gatunku jest mocno przesycone żywicą (stąd nazwa), w związku z czym wykorzystywane było dawniej do oświetlania pomieszczeń, a żywica służyła do wyrobu dziegciu oraz smarów. Gatunek sprowadzony do Europy ok. 1743 r. (Anglia), a do Polski przed 1818 r. (Niedźwiedź k. Krakowa). Ma małe wymagania glebowe, lecz niewielką wartości dekoracyjną. Rzadko sadzony jest w parkach, częściej natomiat uprawiany był dawniej w lasach, ale bez zadowalających wyników dla leśnictwa.

P. strobus L. - sosna wejmutka. Wschodnia część Ameryki Północnej - od Nowej Funlandii w Kanadzie, po stany Manitoba, Minnesota na zachodzie USA oraz Georgia na południu; ponadto oderwane stanowiska w południowym Meksyku i Gwatemali. W górach do 1500 m n.p.m. Ważne drzewo w leśnictwie amerykańskim o drewnie znajdującym wszechstronne zastosowanie. Gatunek sprowadzony po raz pierwszy do Anglii w 1705 roku przez lorda Weymoutha. Prawdopodobnie wcześniej introdukowany był do Francji. Do Polski introdukowany w 1798 r. (Chrzcielice). Najbardziej popularny u nas ozdobny gatunek sosny obcego pochodzenia. W lasach zajmuje największą powierzchnię spośród wszystkich obcych drzew iglastych, jednak ze względu na brak odporności na rdzę wejmutkowo-porzeczkową i dość słabą jakość techniczną pni nie ma dziś większego znaczenia gospodarczego.

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Dęby - Quercus L.

Rodzaj dąb (Quercus L.) obejmuje około 400 (-500) gatunków występujących głównie w strefach umiarkowanej i subtropikalnej oraz w górach strefy tropikalnej półkuli północnej; niewiele gatunków występują także na półkuli południowej w rejonie Półwyspu Malajskiego i Archipelagu Malajskiego. Około 200 gatunków w Meksyku, 90 - w USA, 35 - w Chinach; w Europie ok. 20 gatunków.

Charakterystyka dębów występujących w Polsce

Quercus robur - dąb szypułkowy

Zasięg geograficzny. Prawie cała Europa; na zachodzie bez środkowej i południowej części Półwyspu Pirenejskiego; północna granica przebiega od północnej Szkocji, przez południowe wybrzeże Norwegii i Szwecji, południową Finlandię, centrum Niziny Wschodnioeuropejskiej, po południowy Ural i środkowy bieg Wołgi. Na południowym wschodzie dąb szypułkowy występuje na Krymie, Zakaukaziu i w Azji Mniejszej. W Europie najwyżej położone stanowiska znajdują się w Alpach na wysokości 1420 m n.p.m. W Polsce gatunek przechodni, pospolity na całym niżu, w górach dość częsty na obszarach położonych na wysokości 400-500 m n.p.m. Najwyższe stanowiska - 925 m n.p.m. (Karkonosze), 850 m n.p.m. (Pilsko).

Wymagania siedliskowe. Gatunek o dużej plastyczność pod względem dostosowania do warunków klimatycznych (występuje w warunkach klimatu atlantyckiego na zachodzie i kontynentalnego na wschodzie). Dobrze znosi niskie temperatury zimowe, lecz cierpi od spóźnionych przymrozków. Jest światłożądny (bardziej niż dąb bezszypułkowy), a tylko we wczesnej młodości toleruje cień i lepiej rośnie przy ocienieniu bocznym niż górnym. Wymaga gleb świeżych oraz wilgotnych, zasobnych w składniki mineralne i organiczne (piaski gliniaste, gliny lekkie, średnie i ciężkie, gleby brunatne, płowe, czarnoziemy i mady). Dobrze znosi okresowe zalewanie.

Udział w zbiorowiskach leśnych. Dąb szypułkowy, częściej niż dąb bezszypułkowy, występuje w drzewostanach nizinnych lasów na siedliskach wilgotnych, np. w: łęgu wiązowo-jesionowym Ficario-Ulmetum minoris, wilgotnych podzespołach grądów Tilio-Carpinetum stachyetosum, Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum, Stellario-Carpinetum ficarietosum, pomorskim lesie brzozowo-dębowym Betulo-Quercetum roboris (wybrzeże i pobrzeże Bałtyku), wilgotnym świerkowo-dębowym borze mieszanym Querco-Piceetum (północno-wschodnie rejony Polski). We wschodniej (częściowo także w centralnej) Polsce na obszarach rzadkiego występowania dębu bezszypułkowego osiąga nad nim przewagę między innymi w lasach dębowo-grabowych, w świetlistej dąbrowie Potentillo albae-Quercetum oraz w borach mieszanych - kontynentalnym Querco roboris-Pinetum i subborealnym Serratulo-Pinetum.

Quercus petraea - dąb bezszypułkowy

Zasięg geograficzny. Ogólnie mniejszy zwłaszcza na wschodzie; na południu i zachodzie podobny do zasięgu dębu szypułkowego. W Skandynawii dąb bezszypułkowy występuje tylko na południowych krańcach Norwegii i Szwecji. Wschodnia granica zasięgu przebiega od Kaliningradu przez Białystok, Brześć, Krzemieniec i dalej na południowy wschód do ujścia Dniepru, a następnie przez Krym do Kaukazu. Najwyżej położone stanowiska w Europie znajdują się na wysokości 1800 m n.p.m. (Alpy). Przez Polskę przebiega fragment północno-wschodniej granicy zasięgu wzdłuż linii: Srokowo - Węgorzewo - Giżycko - Ełk - Łomża - Białystok - Hajnówka. Największe zagęszczenie stanowisk znajduje się w zachodniej i północno-zachodniej części kraju. W górach dąb bezszypułkowy dochodzi do 400-500 m n.p.m.; najwyższe stanowisko zanotowano na wysokości 750 m n.p.m. w Gorcach.

Wymagania siedliskowe. Gatunek preferujący obszary o klimacie oceanicznym unikający wschodnich obszarów o klimacie kontynentalnym (mroźne zimy). Wymagania klimatyczne ma bardziej zbliżone do buka niż do dębu szypułkowego. Wymaga też więcej ciepła i bardziej cierpi od niskich temperatur zimowych. Lepiej natomiast znosi ocienienie górne i boczne. Jest mniej wymagający w stosunku wilgotności oraz zasobności gleby. Nie występuje lub spotykany jest rzadko na ciężkich glebach gliniastych, a także na glebach wilgotnych i zalewanych.

Udział w zbiorowiskach leśnych. Częstszy, niż dąb szypułkowy, składnik drzewostanów atlantyckich lasów acydofilnych, np. środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum, podgórskiej dąbrowy acydofilnej Luzulo luzuloidis-Quercetum i pomorskiego lasu bukowo-dębowego Fago-Quercetum petraeae. W zachodniej Polsce częściej występuje w świetlistej dąbrowie Potentillo albae-Quercetum oraz w lasach dębowo-grabowych.

Quercus pubescens - dąb omszony

Zasięg geograficzny. Prawie cała południowa Europa z wyjątkiem Portugalii, środkowej i południowej Hiszpanii oraz południowej Sardynii i Sycylii. Ponadto Krym, Kaukaz i Azja Mniejsza. W środkowej Europie północna granica zwartego zasięgu przebiega przez Niemcy, Czechy i Słowację. W Polsce jedyne, reliktowe stanowisko, najbardziej wysunięte na północ, znajduje się w Bielinku na stromych zboczach pradoliny Odry. Pochodzenie dębu omszonego w tym miejscu nie jest całkowicie wyjaśnione. Istnieją przypuszczenia, że został on tam zawleczony przez ludzi po raz pierwszy już w średniowieczu.

Wymagania siedliskowe. Gatunek światłożądny, ciepłolubny, występujący na glebach suchych i świeżych, umiarkowanie zasobnych, piaszczysto-gliniastych i gliniasto-piaszczystych, mineralno-próchnicznych.

Udział w zbiorowiskach leśnych. W południowej Europie występuje w licznych zespołach leśno-stepowych i leśnych o charakterze ciepłolubnym. W Polsce znajduje się wyspowe, najdalej wysunięte na północ, stanowisko dąbrowy z dębem omszonym Quercetum pubescenti-petraeae (=Lithospermo-Quercetum subboreale).

**************************************************************************************************************

Ciekawostki

Wiek niektórych dębów w Polsce (według Pacyniaka 1992) - dąb bezszypułkowy: Turawa (województwo opolskie) - 369 lat (obwód 552 cm); dąb szypułkowy: Piotrowice (województwo dolnośląskie) - 727 lat (dąb „Chrobry), Bąkowo (województwo kujawsko-pomorskie) - 691 lat, Kadyny (województwo warmińsko-mazurskie) - 684 lata (dąb „Jana Bażyńskiego”), Bartków (województwo świętokrzyskie) - 654 lata (dąb „Bartek”), Hniszów (województwo lubelskie) - 623 lata, Rogalin koło Poznania - 609 lat, 523 lata, 496 lat, Januszkowice (województwo podkarpackie) - 608 lat.

Najgrubszy dąb w Polsce (według Malińskiego i Zatorskiego 1997) - Tarnawa (województwo lubuskie) - 1 043 cm (dąb szypułkowy o nazwie „Napoleon”),

Liczba zarejestrowanych pomnikowych dębów szypułkowych w Polsce (o minimalnym obwodzie 380 cm; dane według Zarzyńskiego 2003) - 28 194 (drugie miejsce po lipie drobnolistnej - 36 112 drzew pomnikowych o minimalnym obwodzie 314 cm),

Liczba zarejestrowanych pomnikowych dębów bezszypułkowych w Polsce (o minimalnym obwodzie 314 cm, dane według Zarzyńskiego 2003) - 850.

Największe skupienie pomnikowych dębów w Polsce (według Króla i in. 1993) - dolina Warty koło Rogalina - 255 drzew żywych i 29 martwych (liczba wszystkich drzew o obwodzie 200 cm i większym - 1391).

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu: Topole i wierzby - Populus L. i Salix L.

Rodzina: Salicaceae - wierzbowate

Oprócz topoli i wierzby do rodziny tej należy rodzaj Chosenia Nakai. (czozenia) z jednym gatunkiem zaliczanym dawniej do wierzb C. arbutifolia (Pall.) Skvortsov - czozenia wierzbowata. Drzewo to występuje w północno-wschodniej Azji; u nas unikat kolekcyjny, obecnie już prawie nie uprawiany (przemarza!).

POPULUS L. - topola

Cechy. Tylko drzewa. Pędy (inaczej niż u wierzb) zróżnicowane na krótkie i długie. Rdzeń pięciokątny. Pąki okryte wieloma łuskami, suche lub lepkie, kwiatowe o innym kształcie niż liściowe lub od nich większe. Liście najczęściej o szerokości niewiele mniejszej od długości, czasami klapowane. Przysadki postrzępione lub grubo ząbkowane. Pręcików od kilku do kilkudziesięciu.

Liczba gatunków ok. 35-40 występujących w Europie, Azji i w Ameryce Północnej. W uprawie liczne mieszańce i odmiany.

Topole występujące w stanie naturalnym oraz najczęściej uprawiane w Polsce

Sekcja 1. Populus (Leuce) - topole białe i osiki

Pąki suche, najczęściej pokryte kutnerem podobnie jak długopędy. Liście silnych długopędów często klapowane lub grubo ząbkowane, kutnerowate, rzadziej sercowate i miękko owłosione (u osik). Należące tu gatunki i ich mieszańce trudno rozmnażają się z sadzonek zdrewniałych. Można je rozmnażać z sadzonek zielnych lub korzeniowych.

Populus alba L. - topola biała

Zasięg pierwotny jest trudny do ustalenia z uwagi na znaczne wyniszczenie lasów łęgowych, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Przyjmuje się, że gatunek ten (w szerokim ujęciu, zróżnicowany na odmiany geograficzne) występuje w Europie Środkowej i Południowej, Afryce Północnej, na Kaukazie, w Azji Mniejszej, w Azji Środkowej po Himalaje i Mongolię. W Polsce tylko P. alba var. alba (var. europaea) występuje na niżu. Północną granicę zasięgu wyznaczają doliny górnych odcinków rzek: Odry, Warty, Wisły i Bugu. Przypuszcza się, że granica ta ma charakter antropogeniczny. Topola biała jest przede wszystkim gatunkiem współtworzącym (z topolą czarną) drzewostany lasów łęgu topolowego Populetum albae na aluwiach w dolinach średnich i dużych rzek nizinnych. Zbiorowiska te występują obecnie w postaci szczątkowej z powodu silnego przeobrażenia środowiska przyrodniczego dolin rzecznych. Należą do najbardziej zagrożonych w skali całej Europy, zwłaszcza że ich siedliska mają układ pasmowy i nigdy nie zajmowały dużych powierzchni. Topola biała rzadziej występuje w innych zbiorowiskach, np. w łęgu wierzbowym Salicetum albo-fragilis, albo w łęgu wiązowo-jesionowym Ficario-Ulmetum minoris.

Populus tremula L. - topola osika, osika

Największy zasięg wśród topól. Występuje w całej Europie od Półwyspu Pirenejskiego po Ural, w północnej Afryce, w Małej Azji, na Kaukazie, na Syberii i Dalekim Wschodzie oraz w Mongolii i Chinach. W południowych rejonach zasięgu rośnie niemal wyłącznie w górach (maks. Alpy - 2100 m n.p.m.). Na północy sięga granicy lasu i tundry (w postaci krzewiastej lub niskich drzew). Mimo szerokiej skali warunków klimatycznych i glebowych (od gorących, suchych, półpustynnych obszarów Afryki, do wilgotnych i chłodnych rejonów Skandynawii) wykazuje stosunkowo niewielką zmienność (zwłaszcza morfologiczną). Drzewo wybitnie światłożądne o szerokiej skali wymagań glebowych i cechach rośliny pionierskiej. Inicjuje powrót lasu na obszarach pozbawionych roślinności leśnej (poręby, pożarzyska, nieużytki). Odnawia się generatywnie oraz daje obfite odrosty korzeniowe, dzięki czemu może opanowywać duże powierzchnie. Optimum rozwojowe osiąga na glebach żyznych, w klimacie chłodnym i wilgotnym. Lasy z dominującym udziałem osiki występują głównie w północno-wschodniej części Europy. W Polsce gatunek ten ma zwykle charakter domieszki w drzewostanach utworzonych z innych gatunków na siedliskach borów sosnowych świeżych i mieszanych sosnowo-dębowych, kwaśnych dąbrów i acydofilnych buczyn. Na aluwiach, w dolinach rzecznych występuje tylko przejściowo, zwykle po zniszczeniu roślinności naturalnej i ograniczeniu lub wyeliminowaniu zalewów.

Populus ×canescens Sm. (P. alba × tremula) - topola szara

Mieszaniec spotykany w miejscach występowania topoli białej i osiki, o szerokiej zmienności morfologicznej, szczególnie częsty w krajach bałkańskich oraz w Europie Zachodniej. W Polsce występuje przede wszystkim w dolinach: Wisły, Bugu, Sanu, Warty i Odry a dość rzadko poza dolinami w lasach. Pod względem wymagań siedliskowych topola szara zbliżona jest do topoli białej, lecz jest mniej wymagająca w stosunku do żyzności gleby.

Sekcja 2. Aigeiros - topole czarne

Drzewa o ciemnej, głęboko bruzdowanej korowinie. Liście trójkątne lub romboidalne, długoogonkowe, z obydwu stron zielone, o brzegach zwykle haczykowato ząbkowanych. Łatwo rozmnażają się z sadzonek zdrewniałych.

Populus nigra L. - topola czarna, sokora

Gatunek eurazjatycki o silnie wydłużonym zasięgu pokrywającym niemal całą zachodnią, południową, środkową i wschodnią Europę, północno-zachodnią Afrykę, Zachodnią Azję, Kaukaz i zachodnią Syberię. Dokładne wyznaczenie zasięgu jest

utrudnione w wyniku niemal doszczętnego zniszczenia wielu stanowisk oraz uprawy i naturalizacji łącznie z kultywarami i mieszańcami, które niekiedy są błędnie określane jako topola czarna. Największy zasięg ma P. nigra subsp. nigra (środkowa i wschodnia Europa, Mała Azja, Kaukaz, zachodnia Syberia). Wyróżnia się także P. nigra subsp. betulifolia (Anglia i Francja) oraz subsp. caudina (południowa Europa, północno-zachodnia Afryka, zachodnia Turcja). W Polsce (subsp. nigra) rośnie na terenie niemal całego kraju, z wyjątkiem Wschodniego i Zachodniego Pomorza. Jest składnikiem łęgu topolowego Populetum albae na aluwiach dolin rzecznych, w wyższej strefie zalewu corocznego. Rzadziej występuje w innych zbiorowiskach. W warunkach naturalnych rozmnaża się niemal wyłącznie z nasion. Obecny zasięg topoli czarnej gwałtownie zmniejsza się w wyniku regulacji rzek i zniszczenia lasów łęgowych. W niektórych krajach (Belgia, Holandia, Dania) gatunek ten zachował się tylko w uprawie. Do jego wyparcia (także topoli białej) przyczyniło się preferowanie w uprawie, szybko rosnących i łatwych w rozmnażaniu, mieszańców euroamarykańskich.

Częsta w uprawie P. nigra 'Italica', drzewo o wąskiej, zwartej kolumnowej formie, płci męskiej, pochodzi najprawdopodobniej z Lombardii (północne Włochy), gdzie (zapewne jako mutant) wyselekcjonowany został u schyłku XVII lub na początku XVIII wieku. Czasami w zadrzewieniach można spotkać topolę o koronie kolumnowej, która ma płeć żeńską. Jest to najprawdopodobniej mieszaniec topoli włoskiej z typową topolą czarną.

Mieszańce euramerykańskie Populus ×canadensis Moench (P. ×euramericana Guinier) - topola kanadyjska

Liczne mieszańce (I pokolenia i wsteczne) amerykańskiej topoli czarnej - P. deltoides i jej odmian z europejską topolą czarną P. nigra wraz z jej odmianami. Najstarszym z nich jest P. ×canadensis 'Serotina', który powstał w pierwszej połowie XVIII wieku we Francji po sprowadzeniu do Europy P. deltoides var. monilifera. Od tego czasu jest najbardziej popularną odmianą, powszechnie sadzoną także w Polsce, głównie w zadrzewieniach. Inne najbardziej znane kultywary to: P. ×canadensis 'Marilandica' - t. holenderska, P. ×canadensis 'Robusta' - t. niekłańska, P. ×canadensis 'Gelrica' - t. geldryjska, P. ×canadensis 'Grandis' - t. francuska.

Mieszańce Schreinera i Stouta

Mieszańce wyselekcjonowane w Ameryce Północnej (począwszy od 1924 roku) na zlecenie koncernu papierniczego The Oxford Paper Company. Stosowano na szeroką skalę krzyżowanie międzysekcyjne (około 100 kombinacji) topoli balsamicznych (P. maximowiczii, P. trichocarpa, P. laurifolia) i czarnych (P. nigra wraz z odmianami). Najlepsze pod względem hodowlano-użytkowym klony rozpowszechniono celem dalszych badań w USA, Kanadzie i w Europie. W Polsce najlepsze rezultaty dały próby uprawy P. 'NE 49' (P. 'Hybrida 194'), P. 'NE 42' (P. 'Hybrida 275'), P. 'NE 44' (P. 'Hybrida 277'). P. 'NE 42' oceniana jest jako najbardziej wartościowy mieszaniec Schreinera i Stouta, dzięki szybkiemu wzrostowi i dużej odporności na choroby oraz szkodniki.

SALIX L. - wierzba

Cechy. Drzewa, krzewy (także formy pośrednie) oraz krzewinki. Krótkopędów brak. Rdzeń okrągły. Pąki z jedną łuską. Liście zwykle wydłużone, nigdy nie klapowane ani wrębne. Przysadki całe. Pręcików 2 rzadziej 3 lub 5.

Liczba gatunków trudna od ustalenia; ok. 300-350(500?) w Eurazji, Ameryce Płn., Ameryce Płd. oraz w Afryce; ponadto liczne mieszańce, chociaż ich częstość występowania jest zazwyczaj przeceniana. W Polsce 25 następujących gatunków:

1. Salix alba L. - wierzba biała

2. Salix alpina Scop. - wierzba alpejska (w. Jacquina)

3. Salix aurita L. - wierzba uszata

4. Salix bicolor L. - wierzba dwubarwna

5. Salix caprea L. - wierzba iwa

6. Salix cinerea L. - wierzba szara (łoza)

7. Salix daphnoides Vill. - wierzba wawrzynkowa

8. Salix ×dasyclados Wimm. - wierzba długokończysta (S. viminalis × cinerea × ? caprea)

9. Salix eleagnos Scop. - wierzba siwa

10. Salix fragilis L. - wierzba krucha

11. Salix hastata L. - wierzba oszczepowata

12. Salix helvetica Vill. - wierzba szwajcarska

13. Salix herbacea L. - wierzba zielna (w. nibyzielna)

14. Salix lapponum L. - wierzba lapońska

15. Salix myrsinifolia Salisb. - wierzba czarniawa

16. Salix myrtilloides L. - wierzba borówkolistna

17. Salix pentandra L. - wierzba pięciopręcikowa (w. laurowa)

18. Salix purpurea L. - wierzba purpurowa (wiklina)

19. Salix repens L. - wierzba płożąca

1. subsp. repens - wierzba płożąca typowa

2. subsp. repens var. arenaria (L.) Ser. - wierzba płożąca typowa odm. Piaskowa

3. subsp. rosmarinifolia (L.) Hartm. - wierzba rokita

20. Salix reticulata L. - wierzba żyłkowana

21. Salix retusa L. - wierzba wykrojona

22. Salix silesiaca Willd. - wierzba śląska

23. Salix starkeana Willd. - wierzba śniada

24. Salix triandra L. - wierzba trójpręcikowa

25. Salix viminalis L. - wierzba wiciowa (witwa)

Kilka częściej spotykanych mieszańców międzygatunkowych

S. ×rubens Schrank - S. alba × fragilis

S. ×smithiana Willd. - S. caprea × viminalis

S. ×reichardtii Kerner - S. caprea × cinerea

S. ×mollissima Ehrh. - S. triandra × viminalis

S. ×multinervis Döll. - S. cinerea × aurita

Ekologiczne grupy wierzb występujących w Polsce w stanie naturalnym

Naskalne wysokogórskie wierzby krzewinkowe

Salix herbacea - wierzba zielna; gatunek arktyczno-górski, występuje na podłożu granitowym w piętrze alpejskim i subniwalnym (zwłaszcza na wyleżyskach i w szczelinach skalnych) w Tatrach, Karkonoszach, na Pilsku i Babiej Górze.

Salix reticulata - wierzba żyłkowana; gatunek arktyczno-alpejski, najstarszy filogenetycznie typ wierzby krajowej, zasiedla skały, murawy i piargi w wysokogórskich rejonach Tatr i Babiej Góry.

Salix retusa - wierzba wykrojona; gatunek górski, europejski, w Polsce rośnie w Tatrach (skały, piargi, murawy, niekiedy luźne płaty kosodrzewiny).

Salix alpina - wierzba alpejska (w. Jacquina); gatunek alpejski i karpacki, w Polsce rośnie tylko w Tatrach na skałach wapiennych, w murawach wysokogórskich.

Górskie wierzby drzewiaste i krzewiaste

Salix silesiaca - wierzba śląska; gatunek występujący w południowo-wschodniej i środkowej Europie, w Polsce w Sudetach i Karpatach z optimum w piętrach leśnych (wzdłuż strumieni) oraz w piętrze subalpejskim (zarośla kosodrzewiny).

Salix bicolor - wierzba dwubarwna; gatunek związany z pasmami górskimi Europy Środkowej, w Polsce znany tylko z kilku stanowisk w Tatrach (szczeliny skalne w okolicach Czarnego Stawu i północnych zboczy Rysów).

Salix hastata - wierzba oszczepowata; gatunek subarktycznych rejonów Europy, Azji i Ameryki Północnej, występujący wyspowo w górach środkowej Europy, w Polsce znany tylko z kilku stanowisk w Tatrach Zachodnich.

Salix helvetica - wierzba szwajcarska; gatunek występujący w Karpatach, w Polsce tylko w Tatrach Zachodnich (2 stanowiska).

Torfowiskowe wierzby krzewiaste

Salix myrtilloides - wierzba borówkolistna; gatunek subarktyczno-borealny o zasięgu wokółbiegunowym, w Polsce reliktowy z granicą zachodnią zasięgu i stanowiskami skupionymi w północno-wschodniej części kraju, nad dolną Wisłą oraz na Pomorzu Wschodnim i na Lubelszczyźnie, występujący głównie na brzegach mszystych torfowisk przejściowych. Gatunek narażony na wyginięcie, zamieszczony w "Polskiej Czerwonej Księdze Roślin", prawnie chroniony.

Salix lapponum - wierzba lapońska; gatunek o zasięgu obejmującym prawie całą północną i północno-wschodnią Europę oraz zachodnią Syberię, relikt glacjalny, występujący w Polsce na Wyżynie Lubelskiej, na Mazurach i w Sudetach na torfowiskach, źródliskach, przy brzegach jezior. Gatunek prawnie chroniony.

Krzewiaste i drzewiaste wierzby związane głównie z siedliskami bagiennymi torfowisk niskich i przejściowych oraz kręgu dynamicznego olsów

Salix cinerea - wierzba szara; gatunek europejsko-syberyjski, rosnący pospolicie na podmokłych łąkach, nad brzegami zbiorników wodnych oraz na torfowiskach niskich i przejściowych, tworzy zarośla (łozowiska Salicetum pentandro-cinereae).

Salix aurita - wierzba uszata; gatunek europejski, występujący razem z poprzednim w łozowiskach, na trofowiskach przejściowych z brzozą niską (Betulo-Salicetum repentis), charakterystyczny dla subatlantyckich zarośli łozowych (Myrico-Salicetum auritae).

Salix pentandra - wierzba pięciopręcikowa; gatunek o rozległym zasięgu obejmującym niemal całą Europę środkową i wschodnią oraz zachodnią Syberię, występujący głównie w zaroślach łozowych.

Salix repens - wierzba płożąca; gatunek z centrum zasięgu w zachodniej Europie i ze wschodnią granicą w Polsce, rosnący na wilgotnych łąkach i obrzeżach torfowisk przejściowych (Betulo-Salicetum repentis).

Salix repens subsp. rosmarinifolia - wierzba rokita; gatunek eurosyberyjski, występujący na podmokłych łąkach i obrzeżach torfowisk niskich i przejściowych, rzadziej w miejscach suchszych.

Salix starkeana - wierzba śniada; relikt glacjalny, gatunek z centrum występowania w Europie północno-wschodniej, w Polsce z południowo-zachodnią granicą zasięgu, w znacznym rozproszeniu na Mazurach, w północno-wschodniej Wielkopolsce oraz w południowo-wschodniej części kraju, rosnący na torfowiskach niskich i przejściowych oraz podmokłych łąkach (łozowiska).

Salix myrsinifolia - wierzba czarniawa; gatunek europejski z południową granicą zasięgu w Polsce, rosnący na rozproszonych stanowiskach w zbiorowiskach zarośli łozowych.

Salix dasyclados - wierzba długokończysta; gatunek z centrum występowania w Europie wschodniej i Azji, w Polsce rozproszony nad brzegami jezior oraz na wilgotnych łąkach i torfowiskach niskich.

Łęgowe wierzby drzewiaste i krzewiaste

Salix alba - wierzba biała; element holarktyczny, podelement euro-syberyjski z centrum występowania w Europie, podstawowy składnik łęgu wierzbowego (Salicetum albo-fragilis) na aluwiach w dolinach rzecznych.

Salix fragilis - wierzba krucha; gatunek z centrum występowania w środkowej i południowej Europie, podstawowy składnik łęgu wierzbowego.

Salix viminalis - wierzba wiciowa; gatunek euroazjatycki, podstawowy składnik zarośli wiklin nadrzecznych (Salicetum triandro-viminalis).

Salix triandra - wierzba trójpręcikowa; gatunek euroazjatycki; podstawowy składnik wiklin nadrzecznych.

Salix purpurea - wierzba purpurowa; gatunek europejski, występujący także w północno-zachodniej Afryce, składnik wiklin nadrzecznych.

Salix eleagnos - wierzba siwa; górski gatunek europejski z centrum występowania na południu kontynentu, występujący w Polsce dość pospolicie w Karpatach (doliny rzek górskich, wilgotne zbocza, i żwirowiska nadrzeczne) w zbiorowiskach z wrześnią pobrzeżną (Myricaria germanica-Salix incana).

Wydmowe wierzby krzewiaste

Salix repens subsp. arenaria - wierzba płożąca piaskowa; roślina występująca na wydmach nadmorskich krajów nadbałtyckich i atlantyckich Europy, rosnąca między innymi w zbiorowiskach z rokitnikiem (Hippophao-Salicetum arenariae) oraz w borealno-atlantyckich wrzosowiskach bażynowych (Salici-Empetretum nigri).

Wierzby krzewiaste (drzewiaste) występujące w różnych warunkach

Salix caprea - wierzba iwa; gatunek euroazjatycki, borealny, uznawany za typowy gatunek leśny, rosnący na siedliskach żyznych i średnio żyznych, w borach i w lasach liściastych jako domieszka lub składnik warstwy krzewów, częsty zwłaszcza na porębach (Epilobio-Salicetum capreae), gdzie jest elementem zarośli inicjujących powrót lasu, ponadto na siedliskach przeobrażonych i nowopowstałych (poprzemysłowych i porolniczych).

Salix daphnoides - wierzba wawrzynkowa; gatunek endemiczny dla Europy o dysjunktywnym zasięgu (Alpy, wschodnie wybrzeża Bałtyku, południowa Skandynawia), występujący w Polsce południowej (Beskidy) nad rzekami oraz wzdłuż brzegu morskiego na wydmach, gdzie jest często sadzony celem ich utrwalania.

Wierzby jako gatunki pionierskie

Według J.B. Falińskiego (1990. Zarys ekologii. W: S. Białobok (red.) Wierzby, Salix alba L., Salix fragilis L. PWN, Warszawa-Poznań, s. 71-138) mianem gatunków pionierskich określamy gatunki, które mają szczególne właściwości biologiczne i ekologiczne, dzięki którym:

1) wykorzystują skrajne warunki środowiskowe dla realizacji funkcji życiowych, 2) uzyskują zdolność przystosowania do tych skrajnych warunków, 3) mają zdolność przekształcania skrajnych warunków na warunki optymalne dla życia pojedynczych organizmów, populacji a w końcu całych biocenoz, 4) wyprzedzają inne gatunki w procesie zdobywania i zasiedlania nowych obszarów, 5) decydują o przebiegu inicjalnych faz sukcesji pierwotnej lub wtórnej, ale zwykle ustępują gdy układ ekologiczny osiągnie pełną stabilność.

Wierzby charakteryzują się następującymi właściwościami: 1) szeroka tolerancja w zakresie klimatu i gleby, 2) światłolubność, 3) szybki wzrost w młodości, 4) wczesne zakwitanie i owocowanie, 5) proanthia (zakwitanie przed rozwojem liści), 6) dwupienność, 7) obfite i coroczne owocowanie, 8) anemochoria, 9) silna tendencja do rozmnażania wegetatywnego.

Obce gatunki wierzb najczęściej uprawiane w Polsce

Salix acutifolia Willd. - wierzba ostrolistna; znosi zasolenie gleby i jest często sadzona na wydmach nadmorskich,

Salix eriocephala Michx. - wierzba amerykańska; jedna z najpospolitszych wierzb uprawianych na plantacjach wiklinowych,

Salix ×sepulcralis Simonk. `Chrysocoma' - wierzba płacząca (mieszaniec S. babylonica `Babylon' i S. alba `Vitellina); najczęściej uprawiana wierzba ozdobna.

Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu:

Cis pospolity Taxus baccata L.

Systematyka

Do rodziny cisowatych Taxaceae należą następujące rodzaje:

• Amentotaxus - 4 gatunki w Chinach,

• Torreya - 5 gatunków i 1 mieszaniec; w Ameryce Północnej T. californica - torreja kalifornijska (gatunek uprawiany w Polsce); w Azji 4 gatunki, w tym uprawiany w Polsce T. nucifera - torreja orzechowa (endemit japoński ); mieszaniec - T. californica × T. nucifera,

• Austrotaxus - jeden gatunek A. spicata w Nowej Kaledonii

• Pseudotaxus - jeden gatunek P. chienii w Chinach

• Taxus - 8 gatunków: w Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej - T, baccata, w Azji wschodniej - T. cuspidata, T. celebica, T. wallichiana, w Ameryce Północnej - T. brevifolia, T. canadensis, T. floridana, w Meksyku - T. globosa; w uprawie częsty jest mieszaniec T. × media - cis pośredni (T. baccata × T. cuspidata).

Rozmieszczenie geograficzne Taxus baccata L.

Główna część zwartego zasięgu: środkowa i południowa oraz częściowo zachodnia Europa,

Wyspy zasięgowe: Anglia, Irlandia, Hiszpania, Azory, Madera, Algier, Tunis, Turcja, Krym, Kaukaz, Iran,

Rozmieszczenie pionowe: w północnej części zasięgu stanowiska nizinne, w południowej - górskie; maks. - północna Afryka 2500 m n.p.m., południowa Hiszpania - 1948 m n.p.m., Pireneje - 1623 m n.p.m., Tatry - 1600 m n.p.m., Alpy Szwajcarskie - 1400 m n.p.m.

Najliczniejsze stanowiska znajdują się na Słowacji, ok. 160 tys. drzew w Wielkiej Fatrze (Dolina Harmanecka k. Bańskiej Bystrzycy) oraz na Węgrzech ok. 45 tys. w lesie Bakońskim.

Występowanie cisa w Polsce

W Polsce cis występuje przy granicy zasięgu, która przebiega przez Estonię, Łotwę i Ukrainę. Stwierdzono koło 250 stanowisk, najwięcej na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim, na Śląsku, Wyżynie Łódzkiej i Małopolskiej oraz na Podkarpaciu. Niektóre stanowiska mają charakter antropogeniczny.

Największe skupienie ok. 3000 starych cisów znajduje się na terenie Borów Tucholskich w rezerwacie „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” w Wierzchlesie nad jeziorem Mukrz. Obiekt ten chroniony jest od 1827 roku. Obecnie zajmuje powierzchnię 85,73 ha, w tym obszar ochrony ścisłej - 36,69 ha. Wiek najstarszych drzew szacowany jest na 460-560 lat. W latach 30. XX wieku rezerwat odwiedzał wybitny polski malarz i grafik, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie - Leon Wyczółkowski (1852-1936), który namalował tu wiele obrazów między innymi słynne „Sosny bliźniacze” oraz „Chrobry”.

Miejscem, w którym do początków XX wieku występowało około 50 tys. cisów, jest dzisiejszy rezerwat „Jasień” koło Radomska w województwie łódzkim.

Osobliwością jest rezerwat „Cisy Rokickie” w Nadleśnictwie Rokita w województwie zachodniopomorskim. Na powierzchni ok. 5 ha występuje tam ok. 50-letni młodnik cisowy pochodzący z przeniesienia (na drodze ornitochorii) nasion pochodzących z kilku drzew rosnących przy dawnej osadzie leśnej.

Najważniejsze właściwości gatunku

Cis pospolity jest gatunkiem, który optimum fizjologiczne osiąga w warunkach klimatu morskiego lub zbliżonego do morskiego. Nie występuje na obszarach, na których panuje klimat kontynentalny. Jest stosunkowo wrażliwy na niskie temperatury i wymaga dużej wilgotności powietrza. Spośród wszystkich naszych rodzimych drzew iglastych najlepiej znosi zacienienie, zwłaszcza w młodym wieku. Starsze cisy dobrze rosną przy pełnym oświetleniu.

Najlepsze warunki wzrostu cis znajduje na żyznych, głębokich glebach próchnicznych, gliniasto-piaszczystych i gliniastych, o odczynie zasadowym lub lekko kwaśnym, o korzystnych warunkach wodnych i powietrznych. Dość dobrze znosi zanieczyszczenia powietrza. Dość łatwo regeneruje utracone pędy, dzięki czemu w uprawie nadaje się do strzyżenia i kształtowania pokroju.

We wszystkich częściach rośliny za wyjątkiem osnówek znajduje się toksyczny alkaloid - taksyna, która jest nieszkodliwa dla przeżuwaczy (np. sarny i jelenie). Trwający wiele lat opad trującego i trudno rozkładającego się igliwia jest jedną z przyczyn zakłócenia właściwości mikrobiologicznych gleb i trudności w naturalnym odnawianiu się gatunku.

Cis jest najbardziej długowiecznym drzewem w Polsce. Wiek najstarszego drzewa w Henrykowie Lubańskim szacowany jest na około 1300 lat. Zaliczany jest także do najwolniej rosnących drzew iglastych.

Drewno cisa jest twarde, ciężkie i trwałe oraz elastyczne, czerwonawe lub brązowe, z jasnym bielem. Dawniej stosowane było do wyrobu łuków, kusz, grotów strzał oraz intarsjowanych mebli.

Występowanie w zbiorowiskach roślinnych

W Polsce cis występuje jako gatunek domieszkowy zwykle w żyznych lasach liściastych, między innymi w buczynach i grądach oraz w lasach mieszanych z bukiem i jodłą. Uważany jest za gatunek charakterystyczny zespołu storczykowej buczyny sudeckiej Taxo-Fagetum. Zespół ten występuje na glebach o podłożu bogatym w węglan wapnia w piętrze pogórza i dolnej strefie regla dolnego Sudetów.

Ochrona populacji

Cis pospolity uważany jest za gatunek, który ma dziś stosunkowo nieliczne stanowiska naturalne. Na wielu z nich ulega obecnie recesji. Był zapewne drzewem bardziej pospolitym jeszcze w średniowieczu. W obawie przed nadmierną eksploatacją otoczony był specjalną troską już w 1423 roku na mocy prawa ustanowionego przez Władysława Jagiełłę: „Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny jako jest cis albo im podobne, porąbał, ten może być przez pana albo dziedzica pojman, a na rąkojemstwo tym którzy oń prosić będą, ma być dan”. Była to obrona przed szeroko zakrojoną akcją wykupu cisa przez Krzyżaków dla celów militarnych. Prawo to odnosiło się przede wszystkim do handlarzy i agentów firm gdańskich oraz Krzyżaków, którzy na własną rękę wyszukiwali drzewa i spławiali je do Gdańska.

Zjawiskiem obserwowanym od dawna w rezerwacie „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” jest stałe wymieranie starych drzew i brak młodego pokolenia cisa. Ilustruje to zestawienie liczb drzew w kolejnych okresach obserwacji:

5533 drzew - w 1910 roku, 5546 - w 1928 roku, 4859 - w 1934 roku, 4844 - w 1935 roku, 4236 - w 1952 roku, 3499 - w 1957 roku, 3504 - w 1969 roku, 3053 - w 1984 roku, 2936 - w 1991 roku.

Do czynników ograniczających rozwój młodego pokolenia cisa w Wierzchlesie zaliczano między innymi:

• obniżenie wód gruntowych,

• zbyt silne ocienienie dna lasu,

• obniżona żywotność cisa,

• zbyt gruba warstwa ściółki,

• bliżej nieokreślone czynniki biochemiczne,

• zgryzanie siewek przez zwierzynę,

• tzw. zmęczenie gleby,

• niekorzystne środowisko glebowe i występowanie grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola.

Z literatury

Cytat z pracy Kazimierza Tobolskiego pt. „Pomijana problematyka badawcza rezerwatu „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego koło Wierzchlasu” zamieszczonej w opracowaniu pt.: „Park Narodowy Bory Tucholskie na tle projektowanego rezerwatu biosfery” pod redakcją Józefa Banaszaka i Kazimierza Tobolskiego, Charzykowy 2002.

W Europie Środkowej optimum postglacjalnego rozwoju cisa trwało od 5 do 3 tysięcy lat temu, a do jego zasiedlenia doszło o 2-3 tysięcy lat wcześniej, jednak szerzej niż w holocenie cis był rozprzestrzeniony w interglacjałach - eemskim i holsztyńskim. Większa zawartość ziaren pyłku cisa w wielu diagramach palinologicznych obu wymienionych interglacjałów jest ilustracją korzystniejszych wówczas warunków środowiskowych, zwłaszcza bardziej sprzyjającego klimatu. W obu minionych interglacjałach klimat charakteryzował się wyższymi temperaturami, a ponadto w Europie Środkowej mniej wtedy wyeksponowany był kontynentalizm. Pojawienie się cisa i jego rozprzestrzenienie nastąpiło przed ekspansją cieniolubnych drzewostanów z dominującym udziałem graba, jodły oraz świerka. W ich obecności cis tracił na znaczeniu, a kiedy te drzewa (jedno po drugim) osiągnęły swoje maksima następował wyraźny spadek jego udziału. Porównując z interglacjałami warunki holoceńskie, nie tylko współczesne, lecz także podczas najkorzystniejszego dla cisa stadium mezokratycznego, należy się zgodzić z faktem, iż na obszarze Niżu Europejskiego chyba w ogóle nie istniały optymalnie sprzyjające możliwości egzystencji dla Taxus baccata. To, że cis potrafi żyć w naszej szerokości geograficznej, a parę tysięcy lat temu znalazł nawet korzystniejszy czas dla swego rozwoju, nie świadczy o jego rozpowszechnieniu w ówczesnych fitocenozach leśnych, ani też o dużej ekspansywności. Niżowe populacje cisa napotkały nieco lepsze warunki w miejscach izolowanych przez naturę, które w różny sposób były odgraniczone od otoczenia. Wydaje się też, że najkorzystniejsze możliwości egzystencji cisa istniały w obrębie fizycznych wysp oraz innych miejsc o charakterze wysp środowiskowych. Korzystne miejsca mogły pojawiać się na obrzeżach wysp jeziornych. Tam właśnie istniała duża szansa dla zasiedlenia cisa, gdyż brzeżne partie wysp pokrywały mało stabilne fitocenozy, prawdopodobnie z gatunkami liściastych drzew i krzewów. Ponadto podatne na przekształcenia obrzeża wysp jeziornych stanowiły rodzaj otwartych, gdyż słabo konkurencyjnych, miejsc niczym wyspy środowiskowe pośród morza stabilnej, chyba wówczas klimaksowej, pokrywy leśnej uformowanej na rozległych powierzchniach sandrowych i na podłożu moren dennych. Inne, także bardzo prawdopodobne, możliwości rozprzestrzenienia się cisa mogły wytworzyć poletka bądź miejsca wypasu, wcześniej użytkowane przez osadnictwo, zwłaszcza epoki neolitycznej. Zasiedlenie cisa w labilnych fitocenozach na powierzchni wysp jeziornych mogło przebiegać podobnie jak „mechanizm wnikania i zadomawiania się obcego gatunku w zbiorowisku roślinnym”. Skoro wyspy, ewentualnie także półwyspy, uprzywilejowane miejsca w dolinach, umożliwiły opanowanie terenu przez migrującego cisa, powinniśmy posiadać znacznie więcej podobnych lokalizacji cisa, szczególnie na obszarach sandrowych i w zasięgu moreny dennej. Ich sporadyczność, wobec liczby jeziornych wysp i półwyspów w Północnej Polsce podważa opinię o szerokim rozprzestrzenieniu cisa w dawnej szacie leśnej na terenach Niżowej Polski. Tego przypuszczenia nie negują dotychczasowe rezultaty holoceńskich analiz palinologicznych, zwłaszcza gdy je porównamy z obrazem palinologicznym flor inerglacjalnych. Na pogórzu i w piętrze górskim gór Środkowej Europy, a także na północno-zachodnich stokach Kaukazu cis znajduje o wiele lepsze możliwości egzystencji w porównaniu z omawianym tu stanowiskiem w rezerwacie „Cisy Staropolskie...”. Przekonują o tym pozostałości lasów z udziałem cisa na północnych obrzeżach Alp, które osiągnęły tu górną granicę na wysokości 1400 m n.p.m. oraz imponujące rozmiary cisów w lasach północno-zachodniego Kaukazu. Dla przykładu kaukaska populacja cisa w Khosta, niedaleko Soczi skupia w lesie mieszanym (na powierzchni 15 ha), na łączną objętość drewna, aż 50-60% masy drewna cisowego, przy średniej liczbie 94 okazów na hektarze. Największe cisy posiadają średnicę powyżej 60 cm i dochodzą do wysokości 36 m.

Drzewoznawstwo leśne

Wykładowca: dr inż. Władysław Danielewicz - Katedra Przyrodniczych Podstaw Leśnictwa, Zakład Drzewoznawstwa i Fitosocjologii Leśnej

Materiały do wykładu pierwszego

Wstęp

Dendrologia (Drzewoznawstwo) - dział botaniki, który zajmuje się roślinami drzewiastymi (od greckiego dendron - drzewo i logos - nauka; dosłownie nauka o drzewie). Początki tej dyscypliny sięgają IV wieku przed naszą erą, kiedy ojciec botaniki Teofrast podzielił rośliny na drzewa, krzewy i zioła. Jako samodzielna gałąź nauki dendrologia wyodrębniła się drugiej połowie XVIII wieku.

Rośliny drzewiaste (łac. plantae lignosae, ang. woody plants) to grupa roślin wieloletnich o zdrewniałych i trwałych (powyżej 1 roku) łodygach nadziemnych, okrytych korą.

Podstawy dendrologii oparte są na wiedzy zaczerpniętej z różnych innych dyscyplin botanicznych, takich jak: morfologia i anatomia roślin, systematyka i zmienność, chorologia (nauka o rozmieszczeniu geograficznym), genetyka, fizjologia, paleobotanika, ekologia itd.. W aspekcie praktycznym dendrologia obejmuje swymi zainteresowaniami różne możliwości wykorzystania roślin drzewiastych dla potrzeb człowieka (gospodarka leśna i zadrzewieniowa, ogrodnictwo, kształtowanie krajobrazu, ochrona środowiska, medycyna itp.).

Formy wzrostu roślin drzewiastych

Wśród roślin drzewiastych wyróżnia się następujące formy wzrostu:

• drzewa (ewolucyjnie najstarsza forma roślin nasiennych powstała około 400 mln. lat temu), u których pęd nadziemny składa się z osi głównej (pień, lub u iglastych strzała) i korony powstającej wskutek rozgałęziania się łodygi zawsze powyżej jej nasady. Ze względu na wysokość drzewa dzieli się na :

małe - do 7 m wysokości,

niskie - 7-15 m wysokości,

średnie - 15-25 m wysokości,

wysokie - 25-50 m wysokości,

bardzo wysokie - powyżej 50 m wysokości.

Najwyższe drzewa osiągają wysokość do 138 m - Eucalyptus regnans na Tasmanii, 135 m - mamutowiec olbrzymi Seguoiadendron giganteum w Kalifornii, 130 m - daglezja zielona Pseudotsuga meznziesii w USA. W Polsce największą wysokość osiąga jodła pospolita Abies alba ok. 50 m. Za najbardziej długowieczne drzewo uchodzi sosna oścista Pinus aristata var. longaeva w Górach Białych (ok. 5000 lat). Do bardzo długowiecznych drzew zalicza się też: Adansonia digitata (baobab) - 5150 lat, mamutowiec olbrzymi - 4500 lat, cyprys wiecznie zielony Cupressus sempervirens - 3000 lat, cis pospolity Taxus baccata - 3000 lat. W Polsce za najstarsze drzewo uchodzi cis w Henrykowie Lubańskim - 1250 lat. Najstarszy dąb szypułkowy o nazwie Chrobry rosnący Piotrowicach koło Szprotawy osiągnął wiek 740 lat. Najgrubszym dębem (prawdopodobnie najgrubszym drzewem w kraju) jest dąb Napoleon rosnący w dolinie Odry koło Tarnawy (lubuskie).

• krzewy, które mają łodygi rozgałęzione u nasady, w związku z czym ich część nadziemna nie jest zróżnicowana na pień i koronę,

Istnieją przypuszczenia, że najbardziej długowieczną rośliną na świecie jest krzew o nazwie Larrea tridentata (Creosotoe Bush - krzew kreozotowy), który występuje na pustyni Mohawe (Mojave Desert) w Kalifornii w warunkach bardzo niskich opadów rocznych (do ok. 130 mm); wiek najstarszego okazu (na podstawie wielkości krzewu i jego zdolności do rocznego rozrostu) szacuje się na około 11 tys. lat.

• półkrzewy, o zdrewniałych tylko dolnych częściach pędu i nie drewniejących częściach górnych, które pod koniec okresu wegetacyjnego obumierają,

• krzewinki, które są bardzo niskimi krzewami, o drobnych łodygach, wznoszących się ku górze do wysokości 20-50 cm.

Rośliny drzewiaste we florze Polski

Liczba gatunków wszystkich roślin naczyniowych - ok. 2500 rodzimych i ok. 500 obcych, trwale zadomowionych

Liczba gatunków roślin drzewiastych - ok. 270

Liczba gatunków drzew - 40

Liczba gatunków roślin nagozalążkowych - 10

Najliczniejsze rodziny - Rosaceae (ok. 100 gatunków), Salicaceae ( 30 gatunków)

Najliczniejsze rodzaje - Rubus (ok. 80 gatunków), Salix (26 gatunków), Rosa (14 gatunków)

Liczba gatunków i odmian uprawianych w polskich ogrodach botanicznych - ok. 2500

Liczba gatunków obcego pochodzenia spotykanych na terenach leśnych - ok. 180

Ważniejsze drzewa i krzewy w polodowcowej historii szaty roślinnej

Późny glacjał przed 12 300 BP (Najstarszy dryas) - klimat zimny i suchy - tundra glacjalna - brzoza karłowata, wierzby krzewiaste, pierwsze zarośla rokitnika,

12 300-12 000 BP(Bölling) - klimaty chłodny, dość wilgotny - tundra parkowa - luźny las brzozowy,

12 000-11 800 BP (Starszy dryas) - klimat zimny, suchy - tundra krzewinkowa i lasotundra z brzozami,

11 800-10 700 BP (Alleröd) - klimat umiarkowanie chłodny, dość wilgotny - na północy tundra parkowa, na południu las modrzewiowo-sosnowy,

10 700-10 250 BP (Młodszy dryas) - klimat zimny i dość suchy - na północy bezleśna tundra, w środkowej części kraju tundra parkowa (lasostep) z brzozą, sosną i jałowcem,

Holocen 10 250-9 100 BP (Okres preborealny) - dość szybkie ocieplenie i zwiększenie ilości opadów - luźne lasy brzozowe, brzozowo-sosnowe i sosnowe z jałowcem, przęślą i rokitnikiem, pod koniec okresu pojawiły się: wiąz, olsza i jesion, a w Karpatach zaznaczyła się inwazja świerka,

9 100-7 700 BP (Okres borealny) - wzrost ciepła i wilgotności - pojaw drzew i krzewów ciepłolubnych, m. in. lipy, dębu i leszczyny, ekspansja świerka w górach i na niżu,

7 700- 5100 BP (Okres atlantycki, tzw. optimum klimatyczne) - klimat ciepły i wilgotny - panowanie lasów liściastych z dużym udziałem dębu, obok którego występowały: lipa, wiąz, jesion, klon i olsza; powiększanie zasięgu graba i świerka; zaznaczyła się działalność człowieka,

5 100-2 300 BP (Okres subborealny) - oziębienie i zmniejszenie wilgotności - wzrost udziału świerka, buka i jodły, a spadek wiązu i lipy; dość znaczne przekształcenia lasu przez człowieka,

2 300-0 BP (Okres subatlantycki) - ochłodzenie i wzrost wilgotności - zmniejszenie udziału lasów liściastych z dębem; migracja buka, jodły i cisa z ostoi górskich na niż; wzrost roli człowieka w przeobrażaniu roślinności.

Wybrane informacje z taksonomii roślin

Taksonomia (niekiedy utożsamiana z systematyką) jest nauką zajmującą się techniką oraz procedurami wyróżniania, opisywania, nazywania i klasyfikacji taksonów. Wyróżnia się następujące główne rangi (jednostki, taksony) hierarchicznej klasyfikacji roślin: królestwo, gromada, klasa, rząd, rodzina, rodzaj, gatunek. W ramach tych jednostek wydziela się niższe rangi, np.: podkrólestwo, podgromada, podrodzaj, podgatunek. Gatunek (species) jest zbiorem osobników o wspólnym pochodzeniu, mających właściwą im kombinację cech różniących je od innych zbiorów osobników. Gatunek ma określony zasięg geograficzny, a należące do niego osobniki mają podobne wymagania życiowe. W obrębie zasięgu geograficznego gatunku występują podgatunki (subspecies w skrócie subsp.), czyli zbiory osobników różniących się pewnymi cechami od gatunku typowego, których zmienność ma charakter ciągły, zwłaszcza tam, gdzie pokrywają się obszary rozmieszczenia podgatunku i gatunku typowego. Jeszcze niższą jednostką jest odmiana geograficzna (varietas w skrócie var.) o zasięgu lokalnym. Forma to modyfikacja, która obejmuje grupę sporadycznie występujących osobników gatunku, które różnią się od osobników typowych jedną lub kilkoma cechami. Odmiany uprawne czyli kultywary (cultivar w skrócie cv. ) to rośliny wprowadzone do uprawy ze względu na wyróżniające je cechy istotne ze względu na walory ozdobne lub inne właściwości użytkowe (np. pokrój, barwa kwiatów, liści, skład chemiczny itp.). Pochodzą one albo ze stanowisk naturalnych, lub też są celowo otrzymywane metodami hodowlanymi.

Zasady tworzenia nazw roślin regulują przepisy Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej. Naukowa nazwa gatunkowa jest tworzona z wyrazów łacińskich i składa się z dwóch części: nazwy rodzajowej (zaczynającej się od dużej litery) oraz nazwy gatunkowej (zaczynającej się od małej litery), za którą umieszcza się skrót nazwiska autora (autorów) danej nazwy. Zasada ta obowiązuje począwszy od opublikowania przez Linneusza w 1753 dzieła Species Plantarum. Każdy takson ma tylko jedną poprawną nazwę, którą jest nazwą najwcześniej opublikowaną zgodnie z wymogami Kodeksu (zasada priorytetu). W przypadku, gdy nastąpiła rewizja dotychczasowego ujęcia taksonu, nazwisko autora, który pierwszy użył danej nazwy umieszcza się w nawiasie, a po nim następuje nazwisko autora używającego tej nazwy w obecnym zapisie. Kiedy autor używa nazwy, która została zaproponowana przez innego autora, ale nie została ważnie przez niego opublikowana, przy nazwie taksonu cytuje się nazwiska obu autorów, przy czym nazwisko pierwszego oddzielone jest słowem ex. Nazwy mieszańców międzygatunkowych oznacza się znakiem mnożenia (nie literą x) przed nazwą gatunkową, np. Pinus ×rhaetica Brug. Nazwy kultywarów pisze się dużą literą (pismo proste) i obejmuje w pojedynczy cudzysłów, np. Populus nigra `Italica'.

Drzewa i krzewy nagozalążkowe (nagonasienne) Gymnospremae

Najbardziej charakterystyczną cechą roślin nagozalążkowych jest wytwarzanie zalążków na powierzchni specjalnie przekształconych liści, zwykle skupionych na osi szyszkowatego tworu zwanego stroblilem (lub na trzoneczkach) i nieosłoniętych owocolistkami (brak słupka i owocu). Nasiona znajdują się w szyszkach lub osłonięte są osnówką. Rośliny te powstały w erze paleozoicznej (prawdopodobnie jeszcze w okresie dewońskim). Ich domniemanymi przodkami są dewońskie paprocie różnozarodnikowe. Obecnie reprezentowane są przez blisko 800 gatunków, z których najliczniejszą grupą stanowią iglaste. W Polsce występuje dziko zaledwie 10 gatunków i tylko wyłącznie z klasy iglastych. Znacznie więcej roślin nagozalążkowych spotkać można u nas w uprawie, zwłaszcza w ogrodach botanicznych i arboretach.

---