Podstawowe pojęcia pedagogiki

(kształcenie, nauczanie, socjalizacja, wychowanie) ze szczególnym uwzględnieniem wychowania (cele, treści zasady, metody, czynniki wpływające na proces wychowania)

Kształcenie - to system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce umożliwić poznanie świata, przygotowanie się do zmieniania świata i ukształtowania własnej osobowości. Oznacza to nabywanie przez niego wiedzy, poglądów, przekonań na temat ludzi, ich dzieł, świata, w którym żyją, możliwości zmieniania otaczającej go rzeczywistości oraz samego siebie, gotowości do podejmowania działań intelektualnych i praktycznych, a także dążenie do rozwijania swoich zainteresowań i uzdolnień.

Rodzaje kształcenia:

1. Kształcenie ogólne - ma wprowadzić młodego człowieka w świat przyrody, techniki, kultury, przygotować go do poznawania i zmieniania zarówno samego siebie, jak i świata.

2. Kształcenie zawodowe - ma służyć nabywaniu kompetencji profesjonalnych, niezbędnych w pracy zawodowej

3. Kształcenie szkolne - przebiega w specjalnie do tego powołanych instytucjach (szkołach), w których ma miejsce działalność dydaktyczna i wychowawcza skierowana na realizację społecznie akceptowanych celów kształcenia. Może mieć charakter:

• Obowiązkowy - wypełnianie obowiązku szkolnego

• Ponadobowiązkowy

• Ogólny

• Zawodowy

4. Kształcenie stacjonarne - jego istotą jest pełne, najczęściej obowiązkowe uczestnictwo w zajęciach dydaktyczno-wychowawczych organizowanych w szkole

5. Kształcenie równoległe - jest działalnością dydaktyczno-wychowawczą, prowadzoną przez instytucje kulturalne, oświatowe, środki masowego przekazu, organizacje i stowarzyszenia, skierowaną na dzieci i młodzież stwarzającą warunki do rozwoju zainteresowań, zdolności i uzdolnień, poszerzania wiedzy, doskonalenia prawności nabytych w szkole oraz godziwego spędzania czasu wolnego.

6. Kształcenie ustawiczne - obejmuje różne formy kształcenia dorosłych z akcentem na uzupełnienie wykształcenia ogólnego oraz dokształcanie i doskonalenia kwalifikacji zawodowych. Może mieć formę instytucjonalną:

• kształcenie wieczorowe

• kształcenie zaoczne

• kształcenie eksternistyczne lub w placówkach oświatowo-kulturalnych

• szkoły wszelkiego szczebla dla dorosłych

• różnego typu uniwersytety otwarte

• towarzystwa kulturalne

• placówki doskonalenia zawodowego

7. Kształcenie na odległość - są to najczęściej formy kształcenia indywidualnego. Między uczniem a nauczycielem pośredniczy poczta - kształcenie korespondencyjne, radio, telewizja, telefon, Internet.

8. Samokształcenie - odmiana kształcenia, w której człowiek samodzielnie ustala cele, czas, treści, metody i środki kształcenia

9. Kształcenie formalne - proces nauczania - uczenia się przebiegający w ramach wysoko zorganizowanych instytucji, o względnie stałych parametrach dotyczących czasu trwania, miejsca przebiegu procesu (szkoła, poziom kształcenia, typ szkoły), rodzaju jednostek organizacyjnych (lekcja, klasa, szczebel szkolny), stosunku dziecka do obowiązku szkolnego.

10. Kształcenie nieformalne - odbywa się poza oficjalnym i powszechnym systemem szkolnym i przeznaczone jest dla tych, którzy z różnych względów nie mogą realizować obowiązku szkolnego w ramach obowiązującej struktury szkolnej (kształcenie domowe, instytucje edukacji alternatywnej).

11. Kształcenie jednostronne - odnosi się do każdego typu kształcenia, w którym dominuje jeden rodzaj aktywności podmiotu uczącego się: aktywność intelektualna, emocjonalna lub praktyczna

12. Kształcenie wielostronne - tutaj podmiot przejawia trzy rodzaje aktywności - poznawczą, emocjonalną i praktyczną.

NAUCZANIE - jest procesem kierowania uczeniem się uczniów w toku planowej pracy nauczyciela z uczniami. Jest to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, mające na celu wywołanie pożądanych, trwałych zmian w ich postępowaniu, dyspozycjach i całej osobowości

Uczenie się jest procesem nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym zachowaniu (wiadomości, umiejętności, nawyki, postawy) w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (doświadczenia i ćwiczenia).

Rodzaje nauczania:

1. całościowe

2. elementarne

3. łączne

4. początkowe

5. podające

6. problemowe

7. programowe

8. przedmiotowe

9. wielopoziomowe

Dzięki kontroli nauczyciel opierając się na bezpośredniej obserwacji przebiegu pracy uczniów oraz na ocenie jej wyników, może tę pracę odpowiednio modyfikować za pomocą poleceń, pytań naprowadzających, dygresji.

Nauczanie jest procesem złożonym z jednej strony nauczyciel ma kierować uczeniem się uczniów, a z drugiej nie powinien ograniczać ich inicjatywy poznawczej i samodzielności. Ponadto w nauczaniu prawie zawsze dochodzą do głosu aspekty wychowawcze.

SOCJALIZACJA - to proces, wchodzenia jednostki w kulturę i kształtowanie się jej osobowości społecznej.

Socjalizacja w węższym rozumieniu to wpływ życia społecznego. Ogólnie, socjalizacja jest procesem włączania jednostki w społeczeństwo, umożliwiającym integrację z nim, czyli zaadoptowanie przyjętego w danym społeczeństwie sposobu myślenia i odczuwania oraz zgodę na obowiązujący system wartości łącznie z powszechnie głoszonymi opiniami, przekonaniami, wierzeniami, ideami.

Socjalizacja może być:

• Pierwotna

• Wtórna

Socjalizacja pierwotna - w jej wyniku jednostka staje się członkiem społeczeństwa ju ż od wczesnego dzieciństwa

Socjalizacja wtórna - jest swoistą kontynuacją socjalizacji pierwotnej, towarzyszy człowiekowi przez całe życie w sferze pracy - gdy przygotowuje się do objęcia pozycji zawodowych i uczy się związanych z nimi ról w sferze rodzinnej - podejmuje role męża, żony, ojca, matki, teścia, teściowej.

Odmiany procesów socjalizacji wtórnej:

1. Resocjalizacja - eliminacja głęboko zinternalizowanych wzorów kulturowych i wpajanie wzorów przeciwstawnych, resocjalizacja w kręgu zupełnie odmiennej kultury, może być bardzo głęboka, wówczas mówimy o akulturacji (emigracja)

2. Kontrsocjalizacja - uczenie się wzorów życia typowych dla środowisk dewiacyjnych i przestępczych odmiennych od tych, które uznaje większość społeczeństwa

3. Socjalizacja odwrotna - sytuacja spotykana w warunkach szybkiej zmiany kulturowej, kiedy młode pokolenie stara się wdrożyć, tradycyjnie nastawione pokolenie starsze do nowych wzorów kulturowych, stylów bycia, mówienia, ubierania się, rozrywki

4. Socjalizacja antycypująca - zinternalizowanie wzorów grupy do której się nie należy, a jedynie pragnie się należeć, czyli pozytywnej grupy odniesienia. Odmianą socjalizacji antycypującej jest snobizm.

Socjalizacja opiera się na trzech mechanizmach:

• identyfikacja

• naśladowanie

• internalizacja

Identyfikacja - człowiek rodzi się w określonej rodzinie, ma poczucie przynależności identyfikuje się z nią.

Naśladowanie - dziecko naśladuje kochane osoby mamę, tatę, rodzeństwo .

Internalizacja - przyswojenie sobie reguł, wartości, uwewnętrznienie, przyjęcie jako swoich.

Podstawowe agendy socjalizacyjne to:

• Rodzina

• Szkoła

• Grupa rówieśnicza

• Media

Rola społeczna jest podstawowym narzędziem socjalizacji.

WYCHOWANIE - to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowość wychowanka. Wychowanie to społecznie uznany system oddziaływania pokoleń starszych na dorastające, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem, dla przygotowania, wg określonego ideału, nowego człowieka, do przyszłego życia.

Na dynamiczne składniki wychowania składają się wg Kunowskiego:

1. Bios ( z greckiego „życie)

2. Etos (obyczaj, przyzwyczajenie)

3. Agos (prowadzę)

4. Los

Bios - jest to pęd życia do naturalnego rozwoju organizmu, wyposażenie genetyczne: temperament, talenty, geny, uzdolnienia.

Etos - są to formy życia społecznego np. moralność, obyczaje, moda, opinia publiczna, sankcje karne, masmedia

Agos - jest to siła wychowawców, siła autorytetu, działania moralnego

Los - wg. Kunowskiego jest najważniejszy, nieobliczalny, tajemniczy, najsilniej oddziałuje na wychowanie.

Czynniki wpływające na wychowanie wg Kunowskiego

1. Bios

2. Etos

3. Agos

4. Los

Rola Losu w wychowaniu

Kunowski w kategorii losu uwzględnia spotkanie. Spotkanie z „prawdziwym człowiekiem” który:

• Wskaże cel życia,

• Porwie za sobą

• Zachęci do zmagania ze sobą

• Ukaże sens tego zmagania

Spotkanie nie zawsze musi dotyczyć konkretnego człowieka, ale może to być spotkanie ze znaczącymi dziełami kultury, które wywarły na człowieka decydujący wpływ np. dobra książka, głęboki film, autentycznie przedstawi cele życia społecznego, audycja radiowa.

Rola Biosu w wychowaniu

Bios to nasz byt, warstwa somatyczna, psychiczna, społeczna, kulturowa i duchowa.

Warstwy rozwijają się we właściwym sobie czasie oraz w ustalonej dla siebie kolejności. Warstwy rozwijają się pod wpływem czynników wewnętrznych, zewnętrznych i osobowościowych. Rozwój dokonuje się we wczesnym dzieciństwie i ma miejsce w czasie aktywności dziecka.

Formy aktywności:

• Przede wszystkim zabawa decyduje o rozwoju warstw

• Dociekanie, ciekawość 3-4 r.z.

• Praca twórczość własna

• Kontemplacja (wiek dorosły, dyskutujemy, weryfikujemy wartości)

Wg Kunowskiego, każdej warstwie rozwojowej odpowiada inny rodzaj struktury rozwojowej.

1. warstwie somatycznej - odpowiada temperament

2. warstwie psychologicznej - indywidualność

3. warstwie społecznej - charakter

4. warstwie kulturogenicznej - osobowość

5. warstwie duchowej - światopogląd

Rola Etosu w wychowaniu

Tutaj mówimy o czynnikach zewnętrznych wpływających na rozwój

1. wpływ środowiska społecznego

2. wpływ sytuacji wychowawczej

3. wpływ moralności

Sytuacje wychowawcze mogą być:

• Zewnętrzne

• Wewnętrzne

Zewnętrzne - subiektywne środowisko wychowanka (czyli cechy osobowe, nawyki zachowaniowe).

Wewnętrzne - tworzymy sami sobie

Rola Agosu w wychowaniu

Jest to oddziaływanie wychowawcze i składa się z:

1. zadania i funkcje wychowawców

• pomoc w rozwoju, opieka nad zdrowiem, życiem wychowanka, ochrona, opieka nad duchowością

• przygotowanie młodego człowieka do spotkania z losem

2. zasadnicze czynności wychowawcy

• dozorowanie - dominuje w warstwie somatycznej

• nauczanie wychowujące

• wspieranie rozwoju charakteru

• kształcenie intelektualne

• „spotkanie z prawdziwym człowiekiem”

współpraca wychowawcy z wychowankiem, rozwój od dozoru do spotkania, małe dziecko dozorujemy potem następują kolejne czynności, aż dorosły człowiek „spotyka się z prawdziwym człowiekiem”

Czynniki rozwojowe wpływające na wychowanie:

1. wewnętrzne

2. zewnętrzne

3. osobowościowe

Wewnętrzne - wyposażenie genetyczne, zdolności

Zewnętrzne - środowisko, w którym żyjemy, które na nas oddziałuje

Osobowościowe - odgrywają największą rolę w rozwoju człowieka. Składają się na nie:

• Rozumność - czyli zdolność do obiektywnego poznania rzeczywistości

• Wrażliwość na wartości

• Wolność i odpowiedzialność - każdy człowiek kieruje się wolną wolą

• Twórczość

• Otwartość na transcendencję wewnętrzną - zmiana, otwartość na analizowanie własnego „ja”, przekraczanie pewnych wewnętrznych granic, odwaga przyswajania sobie nowego.

Treści wychowania - wychowanie do wartości

Wartości to wszystko co uchodzi za cenne i ważne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest ze wszech miar godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel ludzkich dążeń.

W trakcie wychowania do wartości nie jest rzeczą obojętną, o jakie wartości chodzi nam najbardziej. Najczęściej chodzi o wartości uniwersalne, zwane podstawowymi, ogólnoludzkimi. Dlatego w wychowaniu do wartości akcentuje się nie tyle wartości materialne, gospodarcze, techniczne, ile wartości uniwersalne, do których zalicza się klasyczną triadę wartości: prawda, dobro, piękno. W zgodzie z nimi pozostają wartości moralne, obyczajowe, religijne, poznawcze i intelektualne. Przyswajanie wartości uniwersalnych i postępowanie zgodnie z nimi udoskonala jednostkę wewnętrznie.

Wartości uniwersalne o jakie należy zabiegać w recesie wychowania to:

• Altruizm

• Tolerancja

• Odpowiedzialność

• Wolność

• Sprawiedliwość

CELE WYCHOWANIA

Cele to pewien postulowany stan osiągany w wyniku oddziaływań wychowawczych. Są to pożądane i oczekiwane zmiany jakie pod wpływem respektowania odpowiednich metod, środków i warunków kształtują się w osobowości wychowanków w postaci poglądów, nawyków oraz innych cech osobowości.

Cele wychowania są na ogół wyrazem określonych wartości, w imię których są głoszone. Cele takie wyrażają często określone nastawienie, postawę wobec człowieka, jego nadziei, dążeń, czy trudności, jakie może on w swoim życiu napotkać. Łączą się też ze sposobem sytuowania człowieka wśród zjawisk i stworzeń we współczesnym świecie, a przede wszystkim umiejscowieniem go w określonej hierarchii wartości.

Cele uznawane przez wychowawcę za własne, nazywane autonomicznymi, odsłaniają jego przekonania.

Rodzaje celów wychowania:

1. cele kreatywne (wywołać np. nowe zainteresowania, nowe przekonania)

2. cele optymalizujące (zwiększyć np. wrażliwość, zaangażowanie)

3. cele minimalizujące (osłabić, ograniczyć np. agresję, nadmierną wrażliwość)

4. cele korekcyjne (przekształcić, zmienić np. postawę, przekonania).

Przez cele wychowania w pedagogice rozumie się też:

1. szczególnie ważne zadania dotyczące rozwoju człowieka

2. wzorce osobowe

3. konkretne cechy osobowości bądź charakteru.

Szczególnie wysoką rangę mają cele zakładające uwewnętrznienie u dzieci:

• Altruizmu - czyli zabieganie o dobro drugiego człowieka w sposób świadomy i bezinteresowny, dobrowolny

• Tolerancji - tj. wyrozumiałości wobec ludzi o różnym wyznaniu religijnym, światopoglądzie, sposobie myślenia i odczuwania, pochodzenia społecznego, stylu życia, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia, wieku, płci,

• Poczucia odpowiedzialności za własne czyny, dokonywane zgodnie z obowiązującymi zasadami i normami moralnymi oraz własnym sumieniem

• Wolność polegającą na braniu odpowiedzialności za swoje postępowanie i kierowanie nim zgodnie z poczuciem powinności moralnej, a więc umożliwiająca dokonywanie trafnych wyborów i wysoką ocenę wszystkich pozostałych wartości podstawowych

• Sprawiedliwość, czyli przestrzeganie prawa w najogólniejszym tego słowa znaczeniu, w tym zwłaszcza prawa naturalnego.

ZASADY WYCHOWANIA to podstawy na których winien opierać się proces wychowania.

Zasady wychowania wg M. Łobockiego:

1. humanistyczne podejście do wychowanków

2. eksponowanie metod oddziaływań pośrednich

3. umiejętność porozumiewania się z wychowankami

4. konieczność dobrej znajomości wychowanka

5. otwartość na nowości, ale też krytycyzm wobec nich.

Zasady skutecznego wychowania wg. H. Muszyńskiego:

1. zrozumiałe dla wychowanka odwoływanie się do jego motywacji

2. wzmacnianie zachowań pozytywnych i osłabianie negatywnych

3. atrakcyjność zaleceń wychowawcy

4. stopniowanie wymagań wobec wychowanków i dostosowywanie ich do bieżących potrzeb życia społecznego

5. życzliwość wychowawcy wobec wychowanka

Zasady wychowania wg Szewczuka

1. zasada motywacji

2. zasada aktywności

3. zasada bezpośredniości

4. zasada zespołowości

5. zasada indywidualizacji

6. zasada praktyczności

7. zasada receptywności

8. zasada systemowości

9. zasada trwałości

ZASADA MOTYWACJI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowanie przez niego wiedzy o świecie oraz sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsza głębsza i silniejsza jest aktywizująca go motywacja.

Stan w którym odczuwamy brak lub nadmiar konkretnego czynnika życiowego - nazywamy to potrzebą. Potrzeba jest przyczyną aktywności człowieka. Motywacja to uświadomienie sobie potrzeb. Działanie człowieka jest tym efektywniejsze, im pełniej zaspokaja konkretną potrzebę człowieka.

Wychowanek chłonie wiedzę tym szybciej, im silniejsza jest jego motywacja, która aktywizuje go do działania. Zaspokojenie potrzeby wywołuje mniejszy lub większy stan zadowolenia. W wychowaniu chodzi o to, aby wyznaczać takie cele, które będą zaspokajać potrzeby dziecka.

ZASADA AKTYWNOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze im większa jest jego aktywność własna, im różnorodniejsze są jej formy, w im większym stopniu treść tej aktywności wiąże się każdorazowo z zasadniczym celem działania.

Aktywność w znaczeniu psychologicznym jest działaniem istoty żywej regulującej swój stosunek do otaczającego świata Aktywność człowieka rozwija się łatwiej i jest bardziej skuteczna im większy jest stopień jego samodzielności.

Aktywność wynika z potrzeb, im więcej potrzeb odczuwa człowiek, tym większa jest jego aktywność. W wychowaniu chodzi o to, aby nauczyć dziecko odczuwania potrzeb. Zasada ta zorientowana jest na kształtowanie samodzielności wychowanka tak, aby umiał sam zaspokajać swoje potrzeby.

ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o rzeczywistości i sposobów postępowanie staje się tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsze i głębsze jest ugruntowanie ich w bezpośrednim poznawczym i emocjonalnym kontakcie wychowanka z rzeczywistością zarówno przyrodniczą, jak społeczną

Chodzi o bezpośredni kontakt z sytuacją, której opanowanie ma przyswoić sobie jednostka, Trudna sytuacja musi wyzwolić emocje, a one powodują rozbudzenie potrzeb i aktywności.

ZASADA ZESPOŁOWOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sobie samym i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im w większym stopniu wychowankowie i wychowawcy tworzą harmonijny zespół powiązany wzajemnym zaufaniem i zrozumieniem, że wszyscy w tym zespole współdziałają zgodnie w realizacji planu wychowania przy różnej proporcji, ale obustronnej odpowiedzialności za tę realizację.

Kładzie nacisk na współpracę w grupie w której jednostka funkcjonuje. Uczy się dobrego współzawodnictwa, trzeba mieć na uwadze to, że dziecko, które wychowuje się w grupie rozwija się szybciej niż dziecko, które uczy się samo.

ZASADA INDYWIDUALIZACJI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sobie samym i sposobów działania w tym świecie staje się tym skuteczniejsze, im w większym stopniu dostosowane jest do indywidualnych możliwości wychowanków, im w większym stopniu tak w kształtowaniu , jak w przekształcaniu uwzględniane są jednostkowe struktury ich osobowości.

Każdy wychowanek jest niepowtarzalny, ma swoje nawyki i przyzwyczajenia, stąd wychowawca powinien obserwować dziecko i dostosowywać cele wychowania do indywidualnych cech osobowości dziecka, Nie należy porównywać dziecka z innym dzieckiem

ZASADA PRAKTYCZNOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze im w większym zakresie realizowanie jest w toku jego samodzielnego dochodzenia, poprzez działanie, do poznania, a w oparciu o poznanie do skutecznego działania weryfikującego to poznanie.

Działalność praktyczna stwarza warunki aktywnego poznania właściwości przedmiotów czy przedmiotu działania, pozwala na głębsze wniknięcie w istotę jego zależności, co staje się gwarancją skutecznego oddziaływania na materiał.

Przez pierwsze lata życia dziecko zapoznaje się z otaczającą rzeczywistością, zbiera doświadczenia. Zasada polega na tym, że jest to nauka na błędach, każde zdobyte doświadczenie pozwala na uniknięcie wcześniej popełnianych błędów. Przewidywanie konsekwencji swoich zachowań musi wiązać się z cierpieniem.

ZASADA RECEPTYWNOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów działania stają się tym skuteczniejsze, im większa jest receptywność treści działalności wychowawczej, im one są przystępniejsze poznawczo i uczuciowo, im bardziej optymalne pojemnościowo.

Pojęcie recepcji obejmuje wszelkie zmiany psychiczne jakie zachodzą w człowieku, gdy aktywnie ustosunkowuje się do wytworów ludzkich, z nastawieniem na ich przyjęcie, poznanie, opanowanie. Jest to bagaż doświadczeń i weryfikacji poglądów w oparciu o własne doświadczenia. Dlatego im więcej przeżyć ma dziecko tym jego rozwój będzie bardziej optymalny.

ZASADA SYSTEMOWOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sobie samym i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im bardziej systemowy charakter, i w aspekcie treściowym, i w aspekcie powstawania - ma zarówno wiedza, jak postępowanie wychowanka, im bardziej ustalona jest ich funkcja w złożonej strukturze jego osobowości.

Dziecko musi postrzegać świat jako system, który składa się z wielu elementów silnie ze sobą powiązanych. Brak jednego elementu wywołuje nieprawidłowość w działaniu całego systemu. Wprowadza się dziecko w świat społeczny, pokazując mu różne role.

ZASADA TRWAŁOŚCI

Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sobie samym i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im w szerszym zakresie w działalność wychowawczą i w samo uczenie się wychowanka włączone są specyficzne czynności myślowo-pamięciowe regulujące czas, kolejność i sposób wiązania tego, co nowe z poprzednim doświadczeniem jednostki

Trwałość jest efektem wielokrotności i różnorodności, włączania dziecka w różne sytuacje. W tej zasadzie ważne są emocje i postawy, czyli siła bodźca. Chodzi o to, aby nauczyć dziecko wiązać to co nowe z poprzednim doświadczeniem jednostki.

METODY WYCHOWANIA

Metody określa się też jako świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania na jednostkę, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego.

Metoda wychowawcza to ogół systematycznie stosowanych sposobów postępowania wychowawczego lub powtarzania czynności zmierzające do urzeczywistnienia stawianych sobie celów (Łobocki, 2007).

Metody dzieli się na:

1. indywidualne i grupowe

2. bezpośredniego i pośredniego oddziaływania wychowawczego

3. wpływu osobistego, sytuacyjnego, i społecznego

- metody kierowania samowychowaniem

- metody strukturalne i sytuacyjne.

Metody oddziaływań indywidualnych:

1. metoda modelowania

2. metoda zadaniowa

3. metoda perswazji

4. metoda nagradzania

5. metoda karania

Metody oddziaływań grupowych:

1. metoda organizowania działalności zespołowej i samorządowej

2. metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji.

Metody według Konarzewskiego

Krzysztof Konarzewski (1982) opisuje następujące metody wychowania:

1. Metoda nagradzania

2. Metoda karania

3. Metoda modelowania

4. Metoda perswazji

5. Metoda zadaniowa

6. Grupowe metody wychowania

Metoda nagradzania

„Nagradzanie określimy jako metodę wychowawczą polegającą na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczeniu nagród), w następstwie jej określonych czynności. Do zmian oczekiwanych należy przede wszystkim wzrost częstości (prawdopodobieństwa) tej czynności w sytuacjach zbliżonych do tej, w której wychowanek otrzymał nagrodę, często połączony z pewnymi modyfikacjami struktury tej czynności. Wychowywanie skuteczniejsze jest, gdy oparte jest satysfakcji doznawanej przez dziecko i na akceptacji wychowanka przez wychowawcę (rodzica). Dziecko pragnie zadowolić rodziców oraz innych znaczących dorosłych i dla ich akceptacji podejmuje rozmaite wysiłki, chociaż często nie są one ani łatwe, ani przyjemne. Pochwała, czułość, zadowolenie rodziców to dla małego dziecka ważne nagrody (Samson, 2001).

Nagroda kojarzy się zwykle z pewnymi przedmiotami, co jest niesłuszne. Nie tylko przedmioty tj. czekolada, zabawka, pieniądze, lecz także czynności tj. gra w piłkę, oglądanie bajek, i reakcje tj. zwycięstwo w grze, mogą być czynnikami nagrody. Nagroda jest pewnym zdarzeniem, zmianą w sytuacji przedmiotu. Nagroda obejmuje nie tylko wprowadzenie jakiegoś czynnika atrakcyjnego, ale także usunięcie jakiegoś czynnika awersyjnego (Konarzewski, 1982).

Nagradzać należy tylko to dziecko, które rzeczywiście zasłużyło na to. Nagrodzenie dziecka za to, że zjadło kaszkę czy sprzątnęło zabawki, jest niewskazane, ponieważ obydwie te czynności powinny być traktowane jako zupełnie naturalne. Nagroda nie może być bodźcem do działania, a jedynie środkiem do celu. Dzieci trzeba przygotowywać do tego, że nie każdy ich wysiłek zostanie dostrzeżony i nagrodzony (Jundziłł, 1986)

Metoda karania

„Karaniem będziemy nazywać każdą działalność wychowawczą polegającą na tworzeniu asertywnych dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem. Karanie może być stosowane w celu osiągnięcia dwóch rodzajów zmian wychowawczych. Zmianą główną jest eliminacja pewnej czynności z repertuaru odpowiedzi jednostki na pewną sytuację; drugim rodzajem zmiany jest intensyfikacja czynności”(Konarzewski, 1982, s.60).

Kary polegają na wprowadzeniu pewnych czynników awersyjnych, albo na odebraniu czynników atrakcyjnych. Kary „pozytywne”, polegają na wprowadzeniu czynnika awersyjnego, czyli oparte głównie na strachu, a kary „negatywne” , polegają na odebraniu czynnika atrakcyjnego, oparte są na frustracji.

Kara w procesie wychowania może pełnić dwie funkcje: eliminacji i intensyfikacji. Pierwsza funkcja polega na tym, że karę można stosować po lub w czasie wykonywania przez dziecko czynności, którą rodzic uważa za niewłaściwy sposób zachowania się, po to, by ją wyeliminować. Taki rodzaj kary jest metodą, która niczego nowego nie wprowadza, a tylko usuwa to co istniało wcześniej. Drugi rodzaj funkcji wynika z faktu, iż kara, podobnie jak nagroda, podwyższa poziom nieswoistego pobudzenia dziecka, może polepszyć jego funkcjonowanie. Ostra krytyka wykonywanego działania nie ma sprawić, by dziecko przestało rozwiązywać podobne działania przyszłości lecz by dziecko rozwiązywało je starannie i wytrwale (Konarzewski, 1982).

Rodzaje kar najczęściej stosowane przez rodziców:

1. Klaps, uderzenie, zbicie, lanie, systematyczne bicie przy użyciu pasa czy sznura.

2. Pozbawienie dziecka wolności poprzez zamykanie go w pokoju, czy zakaz opuszczania mieszkania.

3. Pozbawienie możliwości oglądania telewizji.

4. Pozbawienie przyjemności i przywilejów. Najczęstszą reakcją dziecka w takiej sytuacji jest płacz, histeria.

5. Odebranie za karę wcześniej danych dziecku przedmiotów

Jak widać w/w kary są mało skuteczne i najczęściej obracają się przeciw rodzicom, co potwierdza, że skuteczność nagród jest większa od kar (Konarzewski, 1982)

Metoda modelowania

Metoda ta polega na uczeniu się poprzez obserwację. Jednym z ważniejszych przejawów uczenia się jest wykonywanie podobnych czynności, które wcześniej wykonał obserwowany przez jednostkę człowiek, czyli model. Metodę modelowania nazywamy również metodą działań własnych lub metodą dawania dobrego przykładu. Jest to uczenie się przez naśladownictwo. Przez modelowanie rozumie zarówno odwzorowywanie jak i przyswajanie zaobserwowanych zachowań. Upodabnianie się do innych osób nie zawsze odbywa się na zasadzie świadomego i celowego naśladownictwa tego co robią inni ludzie. Najczęściej jest to proces podświadomy, polegający na odruchowym powtarzaniu pewnych zachowań osób, z którymi łączy nas silna więź. Przedmiotem upodobań mogą być zachowania wychowawczo pożądane jak i zachowania wychowawczo niepożądane

Metoda perswazji

Kolejną metodą wychowania jest metoda perswazji, której głównym założeniem jest uświadomienie dziecku różnych obowiązków i powinności wobec społeczeństwa, innych ludzi i samych siebie oraz praw im przysługujących.

Metoda ta polega na przekazywaniu dziecku komunikatów językowych w celu zmiany jego przekonań. Oddziaływanie językowe przebiega w ramach sytuacji komunikacyjnej. Sytuacja komunikacyjna występuje wówczas, gdy z dwóch osób połączonych wspólnotą językową i pozajęzykową, jedna występuje w roli nadawcy, a druga odbiorcy.

Zaletą tej metody jest możliwość uświadomienia z jej pomocą moralnego porządku w życiu i świecie. Może też pomóc dzieciom w poszukiwaniu i odnajdywaniu sensu swojego istnienia oraz w kształtowaniu własnego systemu wartości moralnych.

Metoda zadaniowa

W porównaniu z poprzednimi metodami wychowawczymi równie ważną jest metoda zadaniowa. Polega ona na powierzeniu dzieciom konkretnych zadań, których wykonanie prowadzi do konstruktywnych zmian ich zachowań pożądanych z wychowawczego punktu widzenia. Wzbogaca również wiedzę i doświadczenia w określonej dziedzinie działalności.

W tym przypadku wychowawca tworzy realne sytuacje, które będą dla wychowanka wyzwaniem, czyli wymagające od niego podjęcia odpowiednich działań. Działania te prowadzą do pożądanych zmian w psychice dziecka.

Dokładniejsze scharakteryzowanie tej metody wymaga rozpatrzenia trzech kwestii:

1. Należy bliżej przyjrzeć się podstawowemu założeniu, że człowiek zmienia się pod wpływem własnych działań, oraz należy określić rodzaj i mechanizm tych zmian.

2. Zastanowić się jakie cechy sytuacji, tworzonych przez wychowawców wywołują aktywność jednostki.

3. Rozpatrzyć czynniki mogące pośredniczyć między stworzoną sytuacją, a pożądaną zmianą psychiczną (czynniki skuteczności tej metody) (Konarzewski, 1982).

Grupowe metody wychowania

Oprócz indywidualnych metod wychowawczych - opisywanych wcześniej, są jeszcze grupowe metody wychowania. Głównym celem tej metody jest aktywizowanie dzieci w działalności zespołowej.

Ogólna idea metod grupowych jest taka, iż „ wychowawca uznając związek wychowanka z grupą stara się wykorzystać naturalny wpływ grupy, by wywołać określone zmiany w wychowanku, w pewnym więc sensie usiłuje uczynić grupę samodzielnym wychowawcą lub przynajmniej sojusznikiem wzmacniającym jego osobiste oddziaływania”. Ważne jest aby wychowankowie tworzyli grupę społeczną, a nie zbiorowość nie powiązanych ze sobą jednostek. Wychowawca musi wiedzieć jak modyfikować wpływy emitowane przez grupę.

Metody według Tyrała

W książce Pawła Tyrała (2001) wymienione następujące metody wychowawcze:

1. metoda przykładu własnego staje się atrakcyjna dla wychowanka wówczas, gdy wychowawca jest wierny swoimi poglądom i zasadom moralnym, które uznaje za ważne także w życiu społecznym i mające, w jego przekonaniu, walor powszechnego obowiązywania.

2. metody indywidualne czyli relacje wychowawca - wychowanek

3. metody wpływu poprzez grupę, kiedy wychowawca pośrednio oddziałuje na wychowanka zmieniając nastawienie poszczególnych osób w grupie w stosunku do danego wychowanka;

4. metody grupowe wpływu pośredniego, do których zalicza się: kształtowanie norm i wartości grupowych, kierowanie przywództwa w grupie

5. metody nagradzania i karania, metodę nagradzania - wzmocnieniem pozytywnym, a metodę karania - wzmocnieniem negatywne.

6. metoda modelowania, czyli kształtowanie zachowań wychowanków, według określonego wzoru i wzorca uznanego przez wychowawcę. Ważne jest wskazanie owego wzoru i określenie jego wartości i cech osobowości.

7. metoda perswazji, istotą tej metody jest tłumaczenie i objaśnianie dziecku norm i zasad moralnych, błędów w jego postępowaniu lub innych osób, które są bliskie dziecku. Perswadowanie to również przekonywanie kogoś do własnego stanowiska wyrażanego w określonych, ważnych dla perswadującego, sprawach.

8. metoda kreowania przywództwa grupowego, jest niezwykle delikatnym sposobem podchodzenia do problemów wychowawczych.

FORMY WYCHOWANIA:

Forma wychowania jest rodzajem sytuacji wychowawczej stworzonej przez wychowawcę lub tylko wykorzystywanej przez niego spełniającej następujące warunki:

1. sytuacja wychowawcza jest czasowym układem warunków interakcji wychowanka z wychowawcą

2. na warunki interakcji wychowawczej składają się: ludzie i stosunki miedzy nimi, zadania i organizacja ich działań, otoczenie materialne

3. wychowanek w danej sytuacji ma możność zupełnie swobodnego lub ograniczonego przez wychowawcę wyboru własnych zachowań

4. dopuszczone do wyboru sposoby działania wychowanka są przydatne do rozwijania cech jego osobowości zgodnych z zakładanymi celami wychowania

5. wychowawcy projektujący sytuację wychowawcze powinni brać pod uwagę dwa aspekty ewentualnego działania wychowanka:

1. w jakie relacje społeczne wychowanek się włączy, podejmujące zadanie(aspekt organizacyjny)

2. jakiego wycinka zewnętrznej rzeczywistości jego działanie będzie dotyczyć (aspekt przedmiotowy).

Przedmiotowe formy wychowania (działalność wychowanków):

1. poznawcza

2. wytwórcza

3. gospodarcza

4. twórcza

5. recepcyjna

6. usługowo-opiekuńcza

7. zabawowo-rozrywkowa

8. sportowo - turystyczna

9. techniczna

10. konsumpcyjna

Pod względem społecznym każda z wymienionych form przedmiotowych wychowania musi być realizowana w jednej z następujących form zwanych organizacyjnymi:

1. w działalności indywidualnej wychowanków

2. w zespołowej bądź zbiorowej

1. działalność samorządowa

2. spółdzielcza

3. współzawodnictwo

4. współrealizowanie zadań

Formy wychowania ze względu na formy aktywności dziecka dzieli się na:

• artystyczne

• muzyczne

• religijne

• fizyczne

• indywidualne

• zbiorowe

Klasyfikacja form wychowania:

1. Kryterium stanowi przedmiot aktywności, dziedzina życia społecznego, w której uczestniczy wychowanek. Chodzi tu o formę wychowania przez działalność wytwórczą (pracę), przez zabawę, sztukę, naukę, działalność usługową i społeczną. 

2. Kryterium są relacje, w jakie wchodzi wychowanek z innymi osobami. Chodzi tu o takie formy wychowawcze jak: działalność indywidualne, zespołowa czy zbiorowa, a w działalności zbiorowej na współdziałanie, konkurencyjność lub rywalizacje oraz zwalczanie.

Łobocki formy wychowania używa zamiennie z technikami wychowania

Techniki są bardziej skonkretyzowanymi sposobami postępowania wychowawczego. Polegają na uszczegółowieniu jednej lub kilku metod wychowania, a różnią się od nich tym, że są z reguły szczegółowym opisem określonego postępowania wychowawczego.

Klasyfikacja form wychowania wg Łobockiego:

1. formy oddziaływań werbalnych

1. burza mózgów

2. techniki sondażu opinii o uczniach

3. decyzji grupowej

4. swobodnych tekstów

5. treningowa

2. formy oddziaływań niewerbalne

1. socjodramatyczna

2. relaksacyjna

3. ekspresji plastycznej

4. muzykoterapeutyczna

5. zabawa w teatr

3. formy oddziaływań doraźnych

1. pomoc indywidualna uczniom

2. techniki wzmacniania pozytywnego

3. techniki wzmacniania negatywnego

Techniki według M. Łobockiego

Mieczysław Łobocki (2007) wyróżnił następujące techniki oddziaływań wychowawczych:

1. Techniki wymiany opinii, których cechą konstytutywną jest wymiana opinii dzieci i młodzieży przez co pogłębia ich współżycie i współdziałanie oraz bliższe ich poznanie. Składają się na nie takie techniki wychowawcze jak:

• technika „burzy mózgów” - polega na zgłaszaniu własnych pomysłów w grupie dotyczących konkretnej sprawy.

• technika decyzji grupowej - celem posługiwania się tą techniką jest uruchomienie procesów uwewnętrznienia pożądanych społecznie i moralnie norm, regulujących współżycie i współdziałanie grupy wychowawczej;

• technika sondażu opinii - jest próbą uprzystępnienia wychowankowi grupy wychowawczej tego co sądzą o nim i jak go „widzą” pozostali członkowie grupy.

• technika swobodnej ekspresji słownej - polega na umożliwieniu dzieciom swobodnego wyrażenia swoich myśli i uczuć w formie utworu pisemnego. Następnie zostaje wspólnie omówiony i doskonalony na forum grupy.

• technika kontaktów międzyludzkich - na którą składa się pewien zestaw różnych ćwiczeń, mających na celu: rozwijać umiejętności wychowanków w uważnym słuchaniu, umożliwić im nabycia doświadczeń w nawiązywaniu bliskich kontaktów i innymi i zapoznanie ich z zasadami poprawnego porozumiewania się.

2. Techniki oparte na dramatyzacji są to techniki wymagające szczególnych umiejętności pedagogicznych, czyli odwołuje się do organizowania różnych scenariuszy wraz z dialogiem. Do technik opartych na dramatyzacji zaliczamy:

• technikę socjodramatyczną - polegającą na wspólnym omawianiu problemów nurtujących wychowanków z tytułu jej przynależności do określonej grupy i spontanicznym ich przedstawieniu w formie improwizowanej dramatyzacji.

• technikę gier dramatycznych - różni się od wcześniej opisanej techniki tym, że w technice socjodarmatycznej chodzi głównie o rozwiązanie problemów, związanych z dezorganizacją wewnętrznego w grupie wychowawczej, a w technice gier dramatycznych uwzględnia się problemy o szerszym znaczeniu społeczno - kulturowym.

• technikę dramy - o której inaczej mówimy jako o sposobie organizowania procesu uczenia się jak i sposobie wielostronnego rozwijania osobowości wychowanka. Krótko mówiąc przypisuje się tej technice wywieranie wpływu na rozwój intelektualny, emocjonalny oraz społeczno-moralny dzieci.

3. Technika wzmacniania pozytywnego i negatywnego, techniki pozytywne służą rozwijaniu i pogłębianiu zachowa wychowawczo pożądanych, a techniki negatywne są próbą przeciwstawienia się zachowaniom niepożądanym z wychowawczego i moralnego punktu widzenia.

• technika wzmacniania pozytywnego - polega na odwoływaniu się do pochwał i nagród w ściśle określony sposób.

• technika wzmacniania negatywnego - polega na karaniu niepożądanych zachowań.

Technika oddziaływań niewerbalnych, która jest wysoko ceniona wśród wszystkich technik wychowawczych. Do niej można zaliczyć m.in.:

• technikę swobodnej ekspresji plastycznej - która polega na uzewnętrznieniu swoich przeżyć, doświadczeń i wiedzy o otaczającym świecie za pomocą rysowania, malowania itp.

• technikę ignorowania zachowań niepożądanych - w której wychowawca bagatelizuje drobnych i szybko przemijających uchybień wychowanków tj. zagadywanie kolegi, wyglądanie przez okno, zerkania na zegarek itp.

4. Technika organizowania czasu wolnego, czyli organizowanie czasu pozostającego do dyspozycji poza praca czy zadaniami. Można wymienić cztery rodzaje tej techniki:

• technika rekreacji kulturowo - rozrywkowej - istnieje dwojaki rodzaj reakcji tej techniki tzn. techniki reakcji biernej lub czynnej. Pierwsza polega na czytaniu książek, słuchaniu muzyki, oglądaniu telewizji oraz uczęszczaniu do muzeum czy teatru. Drugi rodzaj polega na organizowaniu gier i zabaw ruchowych.

• techniki rekreacji twórczej - obejmują szeroki zakres różnego rodzaju zajęć m. in. zajęcia plastyczne, zajęcia techniczne i konstrukcyjne oraz zajęcia umuzykalniające.

• techniki reakcji fizycznej - czyli ruchowej, które służą zdrowiu fizycznemu i dobremu samopoczuciu. Polegają na organizowaniu wycieczek pieszych i rowerowych, gier i zabaw ruchowych, gier i zabaw terenowych itp.

• techniki reakcji przez działalność społeczną - mające na celu przyswojenie przez dzieci zachowań podporządkowanych dobru wspólnemu, które polegają na: podejmowaniu pracy na rzecz rówieśników, udzieleniu pomocy osobom chorym, opiekowanie się zwierzętami domowymi itp.

Techniki według K. Konarzewskiego

Krzysztof Konarzewski (1982) opisał 3 techniki wychowawcze:

1. Technika arbitralnego stosowania ról

2. Technika decyzji grupowej

3. Technika pobudzania wynalazczości kulturowej

Technika arbitralnego stosowania ról

Ta technika polega na tym, że wychowawca ustanawia nową, lepiej czy gorzej, określoną rolę społeczną ( rolę przywódcy ). Użyte w tej technice pojęcie arbitralnego stosowania ról, zaznacza, iż nowa rola wynika z uświadomienia sobie przez członków grupy pewnych konieczności społecznych, lecz w całości jest tworem wychowawcy.

Technika ta może służyć realizacji celów wychowawczych, szczególnie we wstępnej fazie powstawania każdej grupy i we wszystkich fazach rozwojowych złożonych z dzieci w młodszym wieku szkolnym. Ważne jest w tym przepadku, żeby wychowawca zachował życzliwy kontakt z grupą i unikał bezwzględnego naruszenia życzliwych interesów jednostek i całej grupy.

Technika decyzji grupowej

Technika decyzji grupowej polega na stworzeniu grupie możliwości podjęcia decyzji o zaproponowanych przez wychowawcę rolach i normach. W w/w technice przede wszystkich chodzi o to, aby zapoczątkować dyskusję w grupie mniej lub bardziej znających się ludzi i doprowadzeniu do jednomyślnej i jawnej decyzji, która wytworzy większe i trwalsze zmiany w postępowaniu grupy.

Technika pobudzenia wynalazczości kulturowej

Technika ta polega na obmyśleniu działań grupowych, które:

1. z największym prawdopodobieństwem mogłyby uruchomić pożądane zachowania;

2. postawić grupę przed odpowiednim zadaniem;

3. obserwacja procesów grupowych i koordynacja niepożądanych skutków ubocznych;

4. przeniesienie zmian społecznych na poziom kultury grupowej (uświadomienie sobie przez grupę własnych osiągnięć)

ŚRODKI WYCHOWANIA:

Środki wychowania - są to treścią metod. O ile metoda jest pewnym sposobem, ową drogą postępowania wychowawcy z wychowankiem o tyle środek jest tym elementem, który się tą droga porusza.

• W metodzie perswazji środkiem wychowawczym jest słowo, czy raczej ciąg słów wypowiadanych jeszcze w określonym tle emocjonalnym. 

• W metodzie karania bądź nagradzania - jest konkretna kara, albo nagroda (bicie, krzyki, słodycze, obietnice czegoś). 

• W metodzie modelowania środkiem wychowawczym jest właściwie ów model, zestaw cech jego osobowości.

• W metodzie zadaniowej środkiem są konkretne czynności do wykonania angażujące zarówno umysł, jak też uczucia, wole i umiejętności techniczne wychowanka.

Do środków wychowania zaliczamy:

• Własny przykład wychowawcy

• Słowo

• Nagrodę i karę

• Zadanie do wykonania

23

---