Anna 22.10.2007 roku, Warszawa
Penda
II ROK
Nr Albumu 258394
KONCEPCJE REFORMY SZKOŁY PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Bezpośrednio po II Wojnie Światowej szkoły podejmowały działalność edukacyjną zgodnie z przedwojennymi programami nauczania. Jednak ze względu na brak nauczycieli, podręczników, ogromne zniszczenia infrastruktury szkolnej oraz powojenną nędzę, było to bardzo trudne zadanie.
Ministerstwo Oświaty i Związek Nauczycielstwa Polskiego starały się opracować nowe podstawy ustroju szkolnictwa zawodowego, odpowiadające kierunkowi rozwoju życia gospodarczego. Wiosną 1945 r. Ministerstwo przystąpiło do opracowania gruntownej reformy organizacyjno-programowej szkolnictwa polskiego. W celu przedyskutowania problemu zorganizowano Ogólnopolski Zjazd Oświatowy, który odbył się w Łodzi w dniach od 18 do22 czerwca 1945 r. W zjeździe uczestniczyło 55 delegatów, którzy reprezentowali środowiska nauczycielskie wszystkich stopni, administrację szkolną, organizacje społeczne i polityczne.
Problematykę ministerialnej koncepcji reformy szkolnictwa zawierały referaty: Stanisława Skrzeszewskiego „Podstawowe zagadnienia wychowania i oświecenia publicznego w nowej Polsce”, Władysława Bieńkowskiego „ Zasady reformy ustroju szkolnego”, Żanny Kormanowej „Zasady przebudowy programów szkolnych” i Mariana Falskiego „Zagadnienia sieci szkół i kadr nauczycielskich w związku z realizacją nowego ustroju”. U podstaw reformy szkolnej leżały zmiany, które zaszły w terytorium, polityce zagranicznej i wewnętrznej, w gospodarce narodowej i w życiu społecznym kraju. Oświata musiała stać się własnością chłopów, robotników oraz inteligencji pracującej. Praca tworzy najcenniejsze dobra narodowe, dlatego też trzeba otoczyć ją szacunkiem i uznaniem społecznym. Treści nauczania i wychowania miały być zgodne z potrzebami zarówno państwa, jak i narodu.
Zgodnie z referatem Władysława Bieńkowskiego podstawą struktury nowej szkoły miały być cztery zasady organizacyjne: jednolitość, publiczność, powszechność i bezpłatność. Realizacja zasady jednolitości rozumiana była jako zniesienie barier, progów przy przechodzeniu przez kolejne szczeble nauczania, „równoważność i równorzędność szkół, niezależnie od ich programowego zróżnicowania”, każda szkoła musiała umożliwiać kontynuowanie nauki na wyższym szczeblu. Projekt nowego ustroju szkolnego obejmował dwa elementy. Pierwszym z nich były obowiązkowe przedszkola upowszechnione etapami z pomocą samorządu i organizacji społecznych. Upowszechnianie to miało zaczynać się od ziem zachodnich i środowisk przemysłowych. Drugim natomiast- „szkoła11-letnia podzieloną na trzy cykle programowe: kurs propedeutyczny (klasy I-V), średni niższy- gimnazjalny (klasy VI-VIII) i systematyczny- licealny (klasy IX-XI)”. Obowiązek szkolny miał obejmować naukę pierwszego i drugiego cyklu pobieraną w latach 7 do 15 roku życia.
Bieńkowski uważał, że skrócenie nauki w szkole początkowej i średniej z 12 do 11 lat było konieczne w celu pozbawienia programu kursu propedeutycznego cech infantylnych. Upowszechnione gimnazjum miało objąć całą młodzież szkolną . Na wsi proponowano tworzyć szkoły o dwóch, trzech nauczycielach, realizujące program pięciu klas oraz szkoły zbiorcze (ośmioklasowe), obejmujące rejon szkolny o promieniu 4 km (dzieci z odleglejszych terenów miały być dowożone lub umieszczane w internatach przyszkolnych). W każdej gminie miała powstać co najmniej jedna ośmiolatka. Szkoła licealna miała pełnić podwójną rolę. Z jednej strony miała być szkołą ogólnokształcącą, przygotowującą do studiów wyższych, z drugiej zaś- zawodową, przygotowująca do pracy w różnych zawodach . Zróżnicowanie szkół licealnych miało być podporządkowane kierunkom kształcenia zawodowego.
Marian Falski, przedstawiciel Ministerstwa Oświaty, przedstawił „plan strategiczny” reformy szkolnej. Zwrócił uwagę na wysoką drugoroczność w dotychczasowych szkołach powszechnych.. Uważał, że skrócenie kursu kształcenia ogólnego na poziomie szkoły podstawowej i średniej z 12 do11 lat byłoby możliwe jedynie w przypadku należytego wykonania programu powszechnej szkoły 8-klasowej.
Dr Żanna Kormanowa, dyrektor Departamentu Reformy Szkolnictwa, w swym referacie przedstawiła podstawowe idee pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkolnictwie. Jej zdaniem „program nauczania jest funkcją panującego układu społecznego”.Wg Kormanowej do czynników determinujących sytuację społeczną w Polsce należą: reforma rolna, włączenie pod zarząd państwa przemysłu kluczowego, banków, transportu, militarną i ideowa klęskę faszyzmu o raz powrót Polski na ziemie zachodnie i północne. Programy nauczania powinny zawierać tematykę antyfaszystowską, uwzględniać tradycję i kulturę ludu polskiego i klasy robotniczej oraz warstwy rządzącej, zawierać powinny zagadnienia ziem odzyskanych, szersze uwzględnianie elementów słowiańskich w naszej kulturze oraz naszych związków zachodnioeuropejskich. Nauczanie przedmiotów humanistycznych, matematyczno-przyrodniczych i kształcenia estetycznego powinno odbywać się w zbliżonych proporcjach. Ale jednak przewagę w liczbie godzin miał mieć blok zajęć matematyczno-przyrodniczych ( ze względu na potrzeby industrializacji i rozwoju życia gospodarczego ). Należy kłaść nacisk na kształtowanie nowego stosunku do pracy, bo „wychowanie i praca przywrócić miały wiarę w moc narodu, pobudzić dumę narodową, ukazać nieprzemijające wartości narodu”.W zakresie historii powinno się szerzej uwzględniać elementy historii gospodarczej, społecznej i kulturalnej, a celem tej nauki jest rozumienie procesów dziejowych, nauczenie historycznego myślenia, wyrobienie historycznego poglądu na świat. W klasach VIII i XI należy wprowadzić nauki o Polsce i o życiu współczesnym. Nastąpić miało również ograniczenie nauki języka niemieckiego, na rzecz rozszerzenia nauki języka rosyjskiego i angielskiego.
Zalety i wady projektu ministerialnego przedstawił prof. Bogdan Suchodolski. Na jego korzyść przemawia udostępnianie i zdemokratyzowanie oświaty, zniesienie stopni organizacyjnych szkoły powszechnej, upowszechnianie kształcenia ogólnego oraz wydłużenie obowiązku szkolnego do 8 lat. Profesor był zdania, że wprowadzenie dwóch rodzajów szkoły powszechnej: 5-letniej i 8-letniej, mogło utrudnić chłopom kształcenie na szczeblu średnim. Fikcja upowszechniania gimnazjum: „kompresja programów nauki nie ułatwiłaby zrealizowania w ciągu 8 lat programu rozłożonego dotąd na 10 lat (6 klas szkoły podstawowej i 4 klasy gimnazjum). Przeładowanie programu i usunięcie z treści nauczania treści „infantylnych” utrudniłoby zrozumienie i przyswojenie materiału (zwłaszcza przez środowiska wiejskie).Za niewłaściwe uważa także ujmowanie oświaty wyłącznie jako drogi szkolnej (bez zauważenia roli dokształcania i samokształcenia).Uwzględnianie również i drugiego toru kształcenia pozwoliłoby uniknąć przeładowania programowego szkoły całodziennej.
Na zjeździe łódzkim poglądy Związku Nauczycielstwa Polskiego sformułował Kazimierz Maj. Opowiadał się za ośmioletnią szkołą podstawową i czteroletnia szkołą średnią. Wszelkie próby skracania przez Ministerstwo Oświaty czasu nauki w szkole początkowej ( z 6 klas do 5 klas) oraz w szkole średniej II stopnia (z 4 lat- 2 klasy gimnazjalne i 2 licealne- do 3 klas licealnych) prowadziły do sytuacji, gdy szkołę opuszczali absolwenci niedokształceni.
Stosunek ZNP do ministerialnej koncepcji reformy szkolnej został przedstawiony przez przewodniczącego ZG ZNP Czesława Wycecha. Panowała w tym względzie zgoda co do celów reformy i jej ogólnych zarysów ustrojowych. Różnice skupiały się wokół trzech kwestii. Pierwsza z nich dotyczyła szkoły 8- klasowej. ZNP chciała, by była ona jednolita i jednakowa dla wsi i miasta oraz by nie była rozbita na szczeble i stopnie”. ZNP nie godziła się również na zamknięcie powszechnego kształcenia średniego w ramach szkoły 8-letniej. Kształcenie średnie powinno być realizowane poprzez szkołę zawodową, ogólnokształcącą i dokształcającą i obejmować uczniów w wieku od 15 do 18 lat. Związek uważał także, że szkoła średnia powinna trwać cztery lata.
Ogólnopolski Zjazd Łódzki podsumował i skonkretyzował projekty reform szkolnych,a społeczeństwo miało możliwość zapoznania się z perspektywami rozwoju oświaty i szkolnictwa polskiego. Nakreślił wizję organizowania systemu edukacji „w warunkach kształtującego się nowego ustroju, później nazwanego „demokracją ludową”. Uchwalił konieczność dokonania reformy systemu kształcenia przez przyjęcie zasad powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości szkolnictwa, decentralizację sieci szkół średnich oraz wprowadzenie obowiązkowych przedszkoli zakładanych i utrzymywanych przez państwo i samorząd. Należy wprowadzić 8-letnią i 8-klasową, obowiązkową i jednolitą pod względem organizacyjnym i programowym szkołę na wsi i w mieście. Trzeba utworzyć „średnie szkoły ogólnokształcące, których czas trwania zostanie ustalony przy wzięciu pod uwagę motywów społecznych i pedagogicznych”. Ważnym elementem reformy jest też rozwijanie szkół zawodowych opartych na 8-klasowej szkole zasadniczej, czyli podstawowej . Szkoły zawodowe wszystkich stopni miały przygotowywać młodzież pod względem teoretycznym i praktycznym do wykonywania zawodu oraz dawać wykształcenie ogólne umożliwiające dalszą naukę na stopniu wyższym. Na młodzież pracującą i niepracującą w wieku do 18 lat, nie uczącą się w szkołach ogólnokształcących, postulowano nałożenie obowiązku zawodowego. W kwestii rozwijania oświaty dorosłych postulowano szkoły, kursy, biblioteki, uniwersytety ludowe, powszechne. Państwo oraz samorząd powinny również zapewnić odpowiednie sumy na internaty i stypendia. Wypowiedziano się za tym, aby nauczyciele szkół średnich mieli wykształcenie akademickie, ale ze względu na brak przygotowania uczelni do kształcenia nauczycieli na taką skalę, zgodzono się na 4-letnie licea pedagogiczne oraz 2-letnie pedagogia. W czerwcu 1945 r. ministrem oświaty został Czesław Wycech. Traktował on zjazd łódzki jako swoisty wstęp do dyskusji nad sprawą reformy szkolnej.
Dnia 12 września 1945 r. Rząd Jedności Narodowej zadecydował o uznaniu konkordatu ze Stolicą Apostolską za zerwany z jej winy. W okólniku, który ukazał się następnego dnia, podano do wiadomości, że nauka religii jest obowiązkowa dla uczniów należących do wyznań uznawanych przez państwo we wszystkich szkołach publicznych oraz tych prywatnych, które korzystają z dotacji państwowych lub samorządowych. Natomiast zwolnieni od tej nauki są uczniowie, których rodzice lub prawni opiekunowie zadeklarują, że nie chcą, aby ich dzieci uczyły się religii. W instrukcji o organizacji nowego roku szkolnego 1945/46, wprowadzonej zarządzeniem ministra oświaty zrezygnowano z trójstopniowości organizacyjnej i programowej szkół wiejskich. Wprowadzono zasadę klas jednorocznych i jednakowy program dla wszystkich szkół podstawowych. Zachowano 4-letnie gimnazja ogólnokształcące i 2-letnie licea o wydziałach: humanistycznym, matematyczno-fizycznym i przyrodniczym. Absolwenci siódmej klasy szkoły powszechnej mieli być przyjmowani bez egzaminu do drugiej klasy gimnazjum. Klasa pierwsza miała natomiast charakter wstępny oraz wyrównawczy. Dla młodzieży przerośniętej wiekiem zalecano organizować klasy o ustroju semestralnym.
Uchwały Zjazdu Łódzkiego legły u podstaw projektu dekretu o ustroju wychowania narodowego z października 1945 r. i ulepszonej wersji tego dokumentu znanej jako projekt dekretu o organizacji publicznego systemu oświaty i wychowania narodowego. Według tego projektu system oświaty i wychowania narodowego obejmować miał sześć elementów. Należały do nich: „(...)a) powszechne, obowiązkowe wychowanie przedszkolne dzieci w wieku od 4 do 7 lat, b) powszechne, obowiązkowe, jednolite kształcenie podstawowe w szkołach publicznych dzieci w wieku od 7 do 15 lat, c) powszechne, obowiązkowe kształcenie ogólne i zawodowe młodzieży w wieku od 15 do 18 lat; d) kształcenie specjalne; e) kształcenie wyższe; f) upowszechnianie kultury i kształcenie dorosłych”.Realizacja powszechnego kształcenia średniego miała się odbywać w obowiązkowych średnich szkołach zawodowych, czyli dokształcających, o 2- 4 letnim okresie nauki, co najmniej w 4 letnich liceach zawodowych lub w 4-letnich liceach ogólnokształcących.
Bibliografia
Bartnicka K., Szybiak I. (red.) Zarys historii wychowania.
Kupisiewicz Cz. (red.), Drogi i bezdroża polskiej oświaty w latach 1945-2005. Próba wybiórczo retrospektywnego spojrzenia.
Miąso J. (red.) Historia wychowania wiek XX, Warszawa 1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Miąso J. (red) , Historia wychowania wiek XX, Warszawa 1980, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 299.
Tamże.
Dz.cyt., s. 300.
Dz.cyt., s. 301
Banach Cz., Wybiórczo-retrospektywne spojrzenie na drogi i bezdroża kształcenia nauczycieli, (w:) Cz. Kupisiewicz (red.), Drogi i bezdroża polskiej oświaty w latach 1945-2005. Próba wybiórczo-retrospektywnego podejścia, Warszawa 2005.
Miąso J., Dz.cyt., s. 304.
Dz.cyt., s. 307.